ODZWIERCIEDLENIE W PRAWIE AKCYJNYM
„Tym, co przede wszystkim czyni spółkę akcyjną zrzeszeniem prawa germańskiego [Genossenschaft], jest jej organizacja.”
O. von G i e r k e , Das deutsche Genossenschaftsrecht
„Przyczyną nauki o prawie przedsiębiorstw jest tak postrzegana relatywizacja autorytetu właścicieli, który był fundamentem podstawowych konstrukcji prawa spółek, na korzyść menedżerów, ekspertów i pracowników, jak również powyższy pogląd, że legitymacja autorytetu nie opiera się już tylko na własności udziałów.”
T. R a i s e r , Recht der Kapitalgesellschaften
Autor niniejszej rozprawy stawia sobie za cel sformułowanie teorii spółki akcyjnej, a twierdzenia wyjaśniające rozwój ustroju organizacyjnego – pośrednio zaś całej instytucji spółki akcyjnej – są jej istotnym elementem. W dyskusji dotyczącej właściwej konstrukcji prawnej powyższy problem był często pomijany.
W szczególności dla zwolenników tzw. teorii spółki (łac. societas) ustrój organizacyjny był czymś przypadkowym i nie określał „istoty” spółki akcyjnej. Inne podejście prezentowali przedstawiciele tzw. teorii korporacyjnej (łac. universitas), którzy dostrzegali zjawisko podległości organizacyjnej i przyznawali mu istotne miejsce w konstrukcji prawnej spółki akcyjnej. Niemniej nie udało im się opracować teorii władzy organizacyjnej. Rozważania zawarte w niniejszym rozdziale oparte są na założeniu, że podstawę dla takiej teorii mogą stanowić łącznie socjologiczna teoria autorytetu (niem. Herrschaft) M. W e b e r a i nauka o normie rozwinięta przez polską teorię prawa na przestrzeni XX w.
Ponadto aktualne pozostają ogólne założenia teorii spółki akcyjnej przedstawione we wnioskach do rozdziału drugiego. W szczególności spółki akcyjne nadal postrzegane będą przede wszystkim jako realnie istniejące organizacje społeczne.
Konsekwentnie, rozważania zawarte w niniejszym rozdziale dotyczą nie tylko
„ustawowego modelu” ustroju organizacyjnego spółki akcyjnej, ale także ustroju konkretnych spółek akcyjnych funkcjonujących w odległych pod względem geograficznym i historycznym porządkach prawnych. Będzie to zatem historyczno-porównawcza analiza ustroju organizacyjnego spółek akcyjnych, której celem jest prezentacja roboczej typologii tych ustrojów na wzór typologii ustrojów politycznych organizacji państwowych.
Kilka słów wyjaśnienia wymaga „głęboki” zasięg analizy historycznoprawnej.
W niniejszym rozdziale przedstawiono rozwój ustroju organizacyjnego spółek akcyjnych od szesnastowiecznych angielskich joint-stock corporations do regulacji współdecydowania z projektu polskiego Zbiorowego kodeksu pracy z 2007 r. Przyjęta w rozprawie perspektywa „długiego trwania” koresponduje z socjologiczną teorią prawa i pozwala wytłumaczyć zjawiska nieuchwytne dla badaczy posługujących się metodą dogmatycznoprawną. Wydaje się, że teoria socjologiczna zorientowana historycznie stanowi równocześnie ciekawą alternatywę dla eksplorującej problematykę corporate governance ekonomicznej analizy prawa.
Ponieważ nie ma dwóch spółek akcyjnych o takim samym ustroju, nauka o nich musi posługiwać się zestawem abstrakcyjnych kategorii analitycznych. Na potrzeby poniższych rozważań stworzono cztery idealne (analityczne) typy ustroju organizacyjnego spółek akcyjnych. Podążając utartym w doktrynie prawa handlowego szlakiem, pierwszy typ ustroju nazwano „demokracją akcjonariuszy”. Na zasadzie analogii, sięgając do greckiego źródłosłowu ustroje drugiego, trzeciego i czwartego typu nazwano: „plutokracją akcyjną”, „biurokracją akcyjną” i „demokracją przemysłową”. Demokracjom, jako ustrojom mniej znanym, poświęcono po jednym paragrafie (zob. § 10 i § 12). O plutokracji i biurokracji, tworzącym oligarchiczną – i przez to przeciwstawną demokracjom – parę mowa będzie w paragrafie jedenastym.
Zarówno „modele ustawowe” jak i ustroje konkretnych spółek akcyjnych nierzadko w tym samym czasie wykazują cechy dwóch lub więcej typów idealnych (analitycznych). Przyczyn takiego stanu rzeczy może być wiele. Przede wszystkim tak regulacja ustawowa, jak i statuty konkretnych spółek akcyjnych są tworami historycznymi, w których przejawia się proces rozwoju prawa i praktyki akcyjnej.
Kategorie analityczne są tylko „sieciami”, które przedstawiciele doktryny zarzucają w nurt życia prawnego, aby uchwycić sens i kierunek rozwoju badanego zjawiska. Nie należy też przykładać zbyt dużej wagi do zaproponowanych nazw typów ustroju organizacyjnego spółek akcyjnych. Mogłyby one zostać bez uszczerbku dla samej typologii zastąpione innymi, być może odpowiedniejszymi.
§ 10. Demokracja akcjonariuszy
T r e ś ć : I. Kategorie autorytetu (niem. Herrschaft), władzy i ustroju spółki akcyjnej.
II. Średniowieczne korzenie angielskich joint-stock corporations. Instytucje ustrojowe charakteryzujące demokrację akcjonariuszy. III. Obcy demokracji ustrój modelowej spółki akcyjnej w Kodeksie spółek handlowych. Spółka przedsiębiorców jako kontynuatorka ustroju wczesnonowożytnych spółek kupieckich.
I. Jednym z najpoważniejszych zarzutów, jakie można postawić tzw. teorii spółki, jest niemożliwość opisania i wytłumaczenia przez nią ustroju organizacyjnego spółki akcyjnej. Spółka (łac. societas), będąc stosunkiem prawnym pomiędzy wspólnikami, nie posiada takiego ustroju. Zmienność składu osobowego członków korporacji (łac.
universitas) i kadencyjność funkcji pełnionych przez członków jej zarządu pociąga za sobą konieczność związania kompetencji organizacyjnych z abstrakcyjnymi instytucjami, nazywanymi w ustawach „władzami” lub „organami”. Tymczasem skład osobowy spółki jest co do zasady stały, a śmierć lub wystąpienie wspólnika prowadzą na ogół do rozwiązania spółki. Reasumując, ustrój organizacyjny jest elementem konstrukcji prawnej korporacji a nie spółki.431
Jak słusznie podnosi się w literaturze niemieckiej, spółka akcyjna jest – podobnie jak państwo, gmina czy rodzina – o r g a n i z a c j ą w ł a d a j ą c ą (niem.
Herrschaftsverband, ang. ruling organization).432 Objawia się to w asymetryczności
431 Poglądy doktryny niemieckiej na temat figur prawnych spółki (niem. Gesellschaft) i korporacji (niem. Körperschaft) omawia T. R a i s e r w swoim podręczniku do prawa spółek kapitałowych. Jego zdaniem pojęcia spółki i ustroju wykluczają się wzajemnie („Die Gesellschaft hat keine Verfassung”, T.
R a i s e r : Recht, s. 7). Nieco innego zdania jest A. D o l i ń s k i , według którego „jest organizacja wprawdzie elementem obcym strukturze spółek, atoli nie sprzeciwia się ich prawnej naturze”. „Podczas gdy w spółce organizacja jest czymś przypadkowym, to korporacja musi mieć organizację, bez niej bowiem korporacja nie mogłaby działać ani woli objawiać w sferze prawa.” (A. D o l i ń s k i : Austryackie prawo akcyjne, s. 127, 129).
432 Tak M. W e b e r : Gospodarka i społeczeństwo, s. 691 i n. Herrschaftsverband definiuje M. W e b e r jako organizację, której członkowie na mocy obowiązującego porządku podlegają stosunkom autorytetu. Zob. T e n ż e : Gospodarka i społeczeństwo, s. 40. Podobnie T. R a i s e r , który
stosunków prawnych, w jakich członkowie pozostają ze spółką akcyjną.433 Władze spółki, w granicach kompetencji przyznanych im przez ustawę i statut, mogą wydawać wiążące polecenia członkom (ustanawiać jednostronnie normy postępowania).
Wykonywanie pracy pod kierownictwem jest zgodnie z art. 22 § 1 k.p.
definicyjną cechą stosunku pracy. Jednak nie tylko pracownicy podlegają autorytetowi władz spółki akcyjnej. Podległość członków zarządu wynika jasno z treści art. 375 k.s.h., przy czym należy ją odróżnić od hierarchiczności władz jako cechy ustroju spółki akcyjnej. Podobnej zależności mogą zostać poddani akcjonariusze, czego współczesna doktryna zdaje się nie dostrzegać.434 Samo świadczenie wkładu na akcje nie rodzi jeszcze podległości organizacyjnej, jednak ustawa zna związany z akcją obowiązek powtarzających się świadczeń niepieniężnych (zob. art. 356 k.s.h.), a statut może nakładać na akcjonariuszy dalsze obowiązki (zob. art. 301 § 4 k.s.h.).
We wskazanych powyżej stosunkach korporacyjnych stykamy się z a u t o r y t e t e m (niem. Herrschaft, ang. authority), który jest rodzajem w ł a d z y (niem. Macht, ang. power).435 Jest mianowicie taką szansą przeprowadzenia swej woli w ramach określonego stosunku społecznego, która opiera się na posłuszeństwie podwładnych wobec ustanowionych jednostronnie (oktrojowanych) przez zwierzchnika norm.436
P r z y k ł a d : Akcjonariusz mniejszościowy zbywa akcjonariuszowi większościowemu posiadany pakiet akcji, gdy walne zgromadzenie podejmie uchwałę o przymusowym wykupie (art. 418 § 1 k.s.h.). Członkowie zarządu dokonują likwidacji zakładu spółki akcyjnej po powzięciu przez walne zgromadzenie uchwały o rozwiązaniu spółki.
określa spółki kapitałowe mianem „centrum prywatnoprawnego autorytetu” (niem. privatrechtliche Herrschaftszentrum). Zob. T. R a i s e r : Recht, s. 18-19.
433 K. P a ł e c k i uważa asymetryczność za cechę definicyjną stosunków władzy. Zob. T e n ż e [w:] Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, Lublin [2002], s. 195.
434 Zdaniem A. O p a l s k i e g o „[i]stotą stosunku członkostwa w spółce akcyjnej jest wymiana wkładu wnoszonego przez akcjonariusza w celu pokrycia obejmowanych akcji na prawa udziałowe w spółce, inkorporowane w akcjach” (T e n ż e [w:] System Pr. Pryw., t. 17B, s. 228).
435 Kategorie Herrschaft i Macht zapożyczyłem z socjologii prawa M. W e b e r a . Więcej M. W e b e r : Gospodarka i społeczeństwo, s. 39-40, s. 682-687. Macht definiuje M. W e b e r jako
„szansę przeprowadzenia swej woli, także wbrew oporowi, w ramach pewnego stosunku społecznego, bez względu na to, na czym ta szansa polega” (T e n ż e : Gospodarka i społeczeństwo, s. 39).
436 M. W e b e r określa Herrschaft jako „autorytarne uprawnienie rozkazodawcze” (T e n ż e : Gospodarka i społeczeństwo, s. 686). D. L a c h o w s k a , będąca autorką przekładu Gospodarka i społeczeństwo na język polski, tłumaczy Herrschaft jako „panowanie”. Ponieważ w języku prawniczym termin „panowanie” konotuje związki z władzą monarszą, a Herrschaft bywa tłumaczone na język angielski jako authority, w niniejszej rozprawie Herrschaft będzie określane jako „autorytet”. Tak rozumiany autorytet odpowiada pojęciu władzy w terminologii K. P a ł e c k i e g o , według którego
„władza rozumiana jako rodzaj zależności normatywnie uregulowanej jest podstawowym założeniem normatywnej teorii władzy” (K. P a ł e c k i [w:] Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce…, s.
193).
Różni się zatem od władzy występującej w stosunkach zobowiązaniowych, gdzie prawa i obowiązki kreowane są w drodze u m o w y zawieranej przez formalnie równe sobie strony.437
P r z y k ł a d : W przypadku zawarcia umowy sprzedaży i braku zapłaty ceny sprzedawca zaspokaja się z dowolnej rzeczy lub prawa składającego się na majątek kupującego, a w starożytności mógł nawet pozbawić kupującego wolności osobistej sprzedając go jako niewolnika.
Istotę autorytetu dobrze oddaje maksyma: „o kimś, za kogoś i bez niego”.438
Kompetencje normotwórcze i wynikający z nich autorytet mogą być różnie rozdzielone pomiędzy członków organizacji prywatnoprawnej. W literaturze zespół kompetencji utworzonych na rzecz pewnych podmiotów określa się mianem
„organu”.439 W niniejszej rozprawie ta sama kategoria będzie nazywana „w ł a d z ą ” w drugim (obok podmiotowego) znaczeniu.440 Kodeks spółek handlowych wyróżnia trzy tak rozumiane władze spółki akcyjnej, tj. zarząd, radę nadzorczą i walne zgromadzenie. Tak zostały zatytułowane jednostki systematyzacyjne ustawy, w których zebrano przepisy ustanawiające kompetencje członów zarządu (art. art. 368-380 k.s.h.), rady nadzorczej (art. art. 381-392 k.s.h.) i walnego zgromadzenia (art. art. 393-429 k.s.h.).441
Liczba, nazwy i zakres kompetencji władz spółek akcyjnych zmieniały się w toku ewolucji prawa akcyjnego, co uzasadnia wprowadzenie typu ustroju jako kategorii przydatnej do ich analizy. Wyrażeniem „ustrój osoby prawnej” posługuje się ustawodawca m. in. w art. 35 k.c., nie definiując jednak tego pojęcia. W niniejszej rozprawie u s t r ó j o r g a n i z a c y j n y (niem. Organisationsverfassung) spółki
437 W literaturze na ogół przyjmuje się, że specyficzna, prywatnoprawna metoda regulacji polega na uznaniu autonomicznej pozycji względem siebie podmiotów stosunku prawnego. Z powyższego wywodzi się, że jednej ze stron stosunku prywatnoprawnego nie przysługuje kompetencja do władczego kształtowania sytuacji prawnej drugiej strony (Zob. Z. R a d w a ń s k i : Prawo cywilne, s. 6). Taki pogląd oznacza powrót do XIX-wiecznych koncepcji stawiających prawo akcyjne (i szerzej – prawo osób prawnych) poza nawiasem prawa prywatnego. Wydaje się, że autonomiczność nie charakteryzuje stosunku podmiotów prawa prywatnego względem siebie, ale stosunku tych podmiotów względem państwa i jego funkcjonariuszy. Pobieżna obserwacja praktyki obrotu prowadzi do wniosku, że większość stosunków prywatnoprawnych ma charakter władczy. Powyższe stało się powodem sformułowania bardzo wpływowej (także dziś) teorii woli w nauce o prawie podmiotowym.
438 Zob. K. P a ł e c k i [w:] Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce…, s. 193.
439 Tak E. P ł o n k a : Mechanizm łączenia skutków działań prawnych z osobami prawnymi na przykładzie spółek kapitałowych, Wrocław 1994, s. 15.
440 Władzę w znaczeniu podmiotowym zdefiniowano w § 8 II jako każdą osobę, której wola może być w myśl obowiązujących przepisów prawa przypisana tej osobie prawnej.
441 w treści uzasadnienia projektu ustawy Prawo o spółkach akcyjnych czytamy, że „[z]godnie z obowiązującym dotychczas prawem, ustanawia projekt 3 kategorie władz: 1) walne zgromadzenie, 2) zarząd, 3) władze nadzorcze” (Zob. J. N a m i t k i e w i c z (oprac.): Polskie prawo akcyjne, Warszawa 1928). Więcej na temat normy kompetencyjnej w § 8 III, gdzie w szczególności omówiono jej strukturę.
akcyjnej będzie rozumiany jako sposób podziału autorytetu i zasady korzystania z niego przez członków lub przedstawicieli członków spółki akcyjnej.442 W spółkach akcyjnych zaliczanych do różnych t y p ó w u s t r o j u poszczególnym władzom przysługuje odmienny zakres kompetencji, ich członkowie wyłaniani są na podstawie różnych kryteriów i spośród różnych kategorii uczestników spółki akcyjnej.
Poniżej zostanie omówiona ewolucja ustroju spółek akcyjnych. Niniejszy paragraf dotyczy ustroju pierwszego typu, nazwanego tu „demokracją akcjonariuszy”, charakteryzującego najstarsze angielskie spółki akcyjne i występującego powszechnie – choć z różnym natężeniem – w obrocie prawnym wszystkich państw europejskich.
Paragraf jedenasty traktuje o przyczynach koncentracji autorytetu korporacyjnego najpierw w rękach najbogatszych akcjonariuszy („plutokracja” ) a następnie członków zarządu i rady nadzorczej („biurokracja” ), co pozwala mówić o „oligarchii akcyjnej”.
W kolejnym, dwunastym paragrafie zostaną przedstawione tendencje do upodmiotowienia pracowników w stosunkach korporacyjnych i proces przejmowania przez ich przedstawicieli autorytetu w niektórych spółkach akcyjnych („demokracja przemysłowa).
II. W doktrynie angielskiej problem genezy korporacji (ang. corporation) pozostaje nierozstrzygnięty.443 Najwybitniejszy przedstawiciel Szkoły historycznej w Wlk. Brytanii, F.W. M a i t l a n d prototyp korporacji odnalazł w gildiach i samorządnych miastach, będących tradycyjnymi instytucjami średniowiecznej Anglii (zob. § 1 I, § 3 I).444 Do podobnych wniosków prowadzą wyniki badań historyków prawa akcyjnego. W swoim klasycznym dziele o pierwszych joint-stock corporations W.R. S c o t t dowodzi, że spółka akcyjna wykształciła się z anglonormandzkiej gildii kupieckiej (łac. gildia mercatoria).445 Analiza bogatego materiału źródłowego potwierdza tezę, że gildie angielskie, szczególnie pojawiające się po podboju Anglii
442 Natomiast M. W e b e r a za F. L a s s a l l e m ustrojem (niem. Verfassung) danego związku nazywa faktycznie istniejącą szansę, różną pod względem zakresu, rodzaju i przesłanek, że narzucone przez władze rządzące rozporządzenia zostaną wykonane. Zob. M. W e b e r : Gospodarka i społeczeństwo, s. 37. Zatem, podobnie jak kategorie władzy (niem Macht) i autorytetu (niem.
Herrschaft), ma on u Niemieckiego Socjologa charakter faktyczny a nie normatywny.
443 Stan nauki i podstawową literaturę podaje R. H a r r i s : Industrializing English Law:
Entrepreneurship and Business Organization, 1720-1844, Cambridge [2003], s. 16-19.
444 Zob. F.W. M a i t l a n d : State, Trust and Corporation, (ed.) D. R u n c i m a n , M. R y a n , Cambridge 2003; T e n ż e : Township and Borough, Cambridge 1898.
445 Zob. W.R. S c o t t : The Constitution and Finance of English, Scottish and Irish Joint-stock Companies to 1720, vol. I: The General Development of Joint-stock System to 1720, [Cambridge 1912], s. 1-14.
przez Wilhelma I Zdobywcę w 1066 r. gildie kupieckie, posiadały ustrój korporacyjny zbliżony do pierwszych angielskich spółek akcyjnych.446
Nowożytne angielskie korporacje handlowe przybierały dwie formy organizacyjne: regulated corporation i joint-stock corporation. Regulated corporation posiadała wiele cech wspólnych z gildią kupiecką, tj. regulowała i nadzorowała działalność gospodarczą swoich członków. Jej natura miała jednak mniej społeczny, religijny i rytualny charakter niż gildii. Członkowie regulated corporation dokonywali czynności handlowych bazując na własnym kapitale (ang. stock), ponosząc ryzyko i odpowiedzialność indywidualnie. Inaczej niż regulated corporation, joint-stock corporation prowadziła działalność handlową w oparciu o wspólny kapitał (ang. joint-stock). Członkowie partycypowali nie tylko w kosztach ogólnego zarządu, lecz uczestniczyli we wszystkich zyskach i stratach wynikłych z czynności handlowych korporacji. Pod tym względem joint-stock corporation była podobna do spółki (ang.
partnership). Jednak inaczej niż w spółce, udziały w joint-stock corporation były łatwo zbywalne, a sama korporację charakteryzowała odrębna osobowość prawna.447
Co ciekawe, odmienność organizacji finansowej joint-stock corporation w stosunku do starszej regulated corporation nie znalazła odzwierciedlenia w statutach (ang. charters) spółek zakładanych w okresie od 1555 do 1620 r.448 Pochodzący z 1600 r. statut najsłynniejszej brytyjskiej spółki akcyjnej English East India Company (skrót ang. EIC) zawierał postanowienia bardzo podobne to tych, umieszczanych w statutach regulated corporations. Wymieniał 219 członków, ale nie nazywał ich udziałowcami (ang. shareholders). Nie różnicował praw subskrybentów obejmujących udziały o różnej wysokości, a nawet w ogóle nie odnosił się do kwestii związanych z obejmowaniem (ang. issue) udziałów, np. emisji dalszych udziałów, dodatkowych wezwań (ang. additional calls) na udziały czy wypłaty dywidendy.449 Można zatem
446 Klasyczne dzieło Ch. G r o s s a zawiera bogaty wybór anglosaskich, szkockich i kontynentalnych statutów cechowych. Zob. T e n ż e : Gild Merchant: a Contribution to British Municipal History, vol. I-II, Oxford [1890]. Krócej W.J. A s h l e y : An Introduction to English Economic History and Theory, vol. I: The Middle Ages, London 1888, s. 68-114.
447 Zob. R. H a r r i s : The English East India Company and the History of Company Law [w:]
E. G e p k e n -J a g e r : VOC 1602-2002, s. 222-223. Por. R. C a m e r o n , L. N e a l : Historia gospodarcza świata: Od paleolitu do czasów najnowszych, [Warszawa 2010], s. 136-137.
448 O pochodzącym z 1555 r. statucie najstarszej angielskiej joint-stock corporation, działającej później pod firmą Russia Company, W.R. S c o t t pisze, że „nie wyraża specyficznego akcyjnego (joint-stock) charakteru przedsięwzięcia, który przejawiał się raczej w zamyśle założycieli i rzeczywistej działalności przedsiębiorstwa (…)” niż w pisanej konstytucji (T e n ż e : The Constitution and Finance…, s. 19).
449 Zob. R. H a r r i s : The English East India Company…, s. 232-233.
zaryzykować stwierdzenie, że spółki akcyjne założone przed wydaniem Companies Act 1844 stanowiły empiryczny podtyp regulated corporation.
Demokratyczny charakter pierwszych angielskich spółek akcyjnych wynikał, jak się wydaje, z istotnych podobieństw ustroju regulated corporations i gildii.
W literaturze angielskiej wskazuje się, że z typu organizacji wytworzonej przez gildie kupieckie wywodzą się funkcje gubernatora (ang. governor) i jego asystentów (ang.
assistants) występujące w regulated corporation.450 Rzeczywiście, struktura organizacyjna wspomnianej wyżej English East India Company składała się z „Gubernatora” (ang. Governor), „Zastępcy Gubernatora” (ang. Deputy Governor),
„Komitetu Dwudziestu Czterech” (ang. Committee of 24, od 1709 r. Court of Directors) oraz „Walnego Zgromadzenia” (ang. General Court). To ostatnie składało się ze wszystkich członków, a każdemu z nich przysługiwał początkowo jeden głos we wszystkich sprawach.451
Demokracji akcjonariuszy, charakteryzującej pierwsze angielskie spółki akcyjne, nie należy łączyć z typem ustroju politycznego państw nowożytnych.
Demokracja występująca w szesnasto- i siedemnastowiecznych joint-stock corporations miała charakter rytualno-religijny, stanowy i przez to ekskluzywny.
Innymi słowy, była instytucją przynależną do świata wyobrażeń i stosunków późnego Średniowiecza. Wreszcie pierwsze spółki akcyjne różniły się od obecnie występujących pod tym względem, że powodem i racją ich istnienia był monopol na handel z określonym terytorium zamorskim. Ponieważ demokracja akcjonariuszy jako idea i zarazem program zmian prawa akcyjnego jest ciągle żywy, bliższy wgląd w stosunki ustrojowe pierwszych spółek akcyjnych może mieć walor nie tylko teoretyczny.
Na określenie stosunków łączących członków gildii używano pojęć odwołujących się do relacji pokrewieństwa. Jej członkowie byli zazwyczaj nazywani
„braćmi” i „siostrami”. Zdaniem W.R. S c o t t a widoczna była tendencja do wzmacniania solidarności członków w każdy możliwy sposób. Z drugiej strony rozwijał się duch ekskluzywności w stosunku do obcych.452 Jednym ze sposobów zapewnienia przez gildię lojalnego zachowania członków względem siebie było podporządkowanie „braci” wspólnej, nadprzyrodzonej mocy, najczęściej świętego
450 Tak W.R. S c o t t : The Constitution and Finance…, s. 7.
451 Zob. R. H a r r i s : The English East India Company…, s. 229.
452 Zob. W.R. S c o t t : The Constitution and Finance…, s. 3.
patrona.453 Dwa główne rodzaje aktywności rozwijanej przez pierwotne anglosaskie gildie społeczne, tj. organizowanie wspólnych uczt i procesji, odnajdujemy jeszcze w praktyce szesnastowiecznych joint-stock corporations.454
Joint-stock corporations były spółkami handlowymi we właściwym znaczeniu tego terminu. Ich akcjonariuszami mogli być wyłącznie kupcy (ang. merchant), czyli przedsiębiorcy trudniący się handlem hurtowym.455 Pierwsze spółki akcyjne miały zatem charakter zamknięty, w innym niż obecnie używane znaczeniu tego terminu.
Kupiectwo w szesnastowiecznej Anglii tworzyło odrębny s t a n z a w o d o w y , co pociągało za sobą ograniczenie kontaktów towarzyskich z osobami spoza wspólnoty (wspólne małżeństwa, biesiady, podobne ubiory i wynikający stąd honor stanowy).456 Ponadto statuty i uchwały władz gildii zabraniały jej członkom handlować towarami i wchodzić w spółki (ang. partnership) nie tylko z kupcami niezrzeszonymi, ale także członkami innych gildii.457
Opisana polityka gildii handlowych prowadziła do ukształtowania się kupiectwa również jako odrębnej k l a s y z a r o b k o w e j , w znaczeniu jakie nadaje temu pojęciu M. W e b e r .458 W szczególności monopol handlowy zrósł się z instytucją gildii kupieckiej do tego stopnia, że domniemywano go z faktu wydania przywileju na założenie gildia mercatoria.459 Niemniej statuty regulated corporations i joint-stock corporations zwyczajowo zawierały klauzule przyznające im monopol na angielski handel z określonym terytorium zamorskim.460 „Przywłaszczenie” intratnych szans zarobkowych i ekskluzywny charakter joint-stock corporations ściągnęły na ten typ organizacji przedsiębiorstwa powszechną krytykę. Zagorzałym wrogiem instytucji spółki akcyjnej był A. S m i t h , który na kartach Bogactwa narodów wymienia
453 Por. M. W e b e r : Gospodarka i społeczeństwo, s. 507-508.
454 Zob. W.R. S c o t t : The Constitution and Finance…, s. 5.
455 Znaczenie pojęcia merchant omawia Ch. G r o s s . Zob. T e n ż e : The Gild Merchant…, s. 157.
456 Położeniem stanowym nazywa M. W e b e r pozytywne lub negatywne uprzywilejowanie w domenie szacunku społecznego uzasadniane przez: a) rodzaj sposobu życia, b) formalne wychowanie (empiryczna lub racjonalna nauka) i c) prestiż pochodzenia lub prestiż zawodowy. Zob. T e n ż e : Gospodarka i społeczeństwo, s. 231232. Teorię stanów M. W e b e r a omawia S. K o z y r -K o w a l s k i : -Klasy i stany: Max Weber a współczesne teorie stratyfikacji społecznej, Warszawa 1979, s. 135-183.
457 Zob. W.R. S c o t t : The Constitution and Finance…, s. 6.
458 Zdaniem M. W e b e r a znaczenie pozytywnie uprzywilejowanej klasy zarobkowej polega na: a) monopolizowaniu kierowania dostarczaniem dóbr przez członków danej klasy, sprzyjającemu ich interesom zarobkowym, b) gwarantowaniu ich szans zarobkowych za pośrednictwem wpływania na politykę gospodarczą związków politycznych i innych. Zob. T e n ż e : Gospodarka i społeczeństwo, s.
228-231. Więcej na ten temat S. K o z y r - K o w a l s k i : Klasy i stany…, s. 11 i n.
459 Tak twierdzi W.R. S c o t t : The Constitution and Finance…, s. 5-6.
460 Zob. R. H a r r i s : The English East India Company…, s. 221.
powody zakazania tej instytucji (podobnie jak innych pozostałości systemu cechowego).461
Wyżej była mowa o występujących w każdej spółce akcyjnej stosunkach autorytetu, których istota wyraża się w posłuszeństwie podwładnych wobec ustanowionych jednostronnie przez zwierzchnika norm organizacyjnych. Członkowie organizacji mogą się starać, aby możliwie najdalej zredukować autorytet związany
Wyżej była mowa o występujących w każdej spółce akcyjnej stosunkach autorytetu, których istota wyraża się w posłuszeństwie podwładnych wobec ustanowionych jednostronnie przez zwierzchnika norm organizacyjnych. Członkowie organizacji mogą się starać, aby możliwie najdalej zredukować autorytet związany