Ź r ó d ło s ło w y zakoń czon e na S p ó łg ło s k ę przybierają, w p ra w dzie cech y k oń cow e p od o b n y m sp osob e m , ale k oń cow a S p ó ł g ło sk a tegoż Ź ró d ło s ło w u czy li tak nazw ana P r z y b i e r a j ą c a p od leg a orga n iczn ym zm ianom w edle natury g ło sk i n astępują cej. I m i e s ł o w o w e ł żadnego nie w yw iei’a w p ły w u na k o ń co w ą S p ó łg ło sk ę Ź r ó d ło s ło w u , i dlatego Im iesłów ten ma czystą fo r m ę :
k ł a d - ł, j a d - ł , b ó d - ł, w i ó d -ł , g n ió t-ł, p l ó t - ł , m ió t-ł; p a s - ł , n ió s -ł, w i ó z - ł, m ó g -ł, s tr z e g -ł, w ló k -ł? tłu k -ł, p i e k - ł , g r z e b - ł, z m a r -ł, p a r - ł i inne.
W T r y b i e B e z o k o l i c z n y m k oń cow e S p ó łg ło s k i Ź r ó d ło słow u J i (, ja k o J ę z y k o w e , p rzech odzą przed J ęzyk ow ą cechą ć (fii) na s , któi*e to s u n a s, razem ze zm iękczen iem cech y ń' na c , zm ięk czy ło się przez assim ilacyą na ś. A zatem obok St. S ło w iań sk iego :
M a s - , p a s - t i , t r a s - ft’ , tces - t i ,
(zam iast k la d -ti, p a d - ti, k r a d -ti, w e d -ti)
P o lsk ie fo r m y :
Mas - ć , paś - c , fcraś - ć ,
w i e ś - ć , p l e ś - ć , bóś-ć (n ie bóśdź!) itp. *)
ję ła ta forma znaczenie C zasu P r z y s z łe g o , a stąd form a daję p rzyjęła zna czenie ju ż nietylko c z ę s t o t l i w o ś c i , ale także c i ą g ł o ś c i czyli T e r a ź n i e j s z o ś c i w o g ó l e . F orm a zna m , utw orzona w edług tej sam ej analogii co dam , nie p rzyję ła znaczenia Przyszłego C z a s u : nie potrzeba więc było w pro w adzać osobnej form y zn a ję, lubo dawniej, ja k w S t. Słowiańskim , tak i w P o l skim ję z y k u je j u ż y w a n o , ja k n. p. w Psałterzu M ałgorza ty znaje zam . zna. Co R ym arkiew icz przj^ końcu swej rozpraw y m ów i o form ach dokonanych
zrob ię, skoczę it p ., Że są właściwie form am i Czasu Teraźniejszego i niekiedy m ają je g o zn a czen ie, je s t p ra w d ą, ale nie je s t nowością.
*) Praw a te przem iany Sp ółgłosek w spólne są w szystkim ję z y k o m , bo pochodzą z usposobienia organów n aszych m ow nych. W G r e c k i e m : /r e «a -T so v ?
Ś7Z£Ć<t-$ 7 ] V , zam . n e i& -T e o v , ir.zu')— firp , 0 d - n e i d w ; y ja -d y K zam . od T/dai. t y Ł a ciń . p o s - s e zam . p o t - s e , e s - s e zam . e d - s e od edo. W L itew .
p l u s - t u (p ły n ę ) zam . plud - tu. W C ześkiem k ł a s - t i , k r a s -t i w R ossyjskiem
klas - t ‘, k r a s - t ' . Jeden z najgrubszych błędów popełnił więc M r o z i ń s k i , k tóry w R ozprawach i wnioskach o O rtografii P o lsk iej przez D ep u t. T o w . P r z y j. N auk z r. 1 8 3 0 . n a str. 3 1 0 . formę T ryb ów B ezok . p le ś ć , gnieść itp. tak tłom aczy, ja k g d y b y t źródłosłowu przed cechą ć m iękczyło się najprzód
G ło s k i s i z , ja k o także J ę z y k o w e , nie zm ieniają się przed
ć (ti), tylko assim ilu jąc się do P o ls k ie g o ć , m iękczą się na ś i ź ; a że ćM ocn ą je s t S p ó łg ło sk ą , w ięc źprzed ć p rzech od zi na ś, lu b o piszą także źć, (wieźć). P r z y k ła d y są : paś - ć (o d p a s - ł ) ;
n i e ś -ć, w ieś -ć (o d wiozę), g r y ś -ć itp.
W Z r ó d ło s ło w a c h na g i kw ięk za zachodzi zmiana i ja k b y n ieforem n ość. B o dw ie te S p ó łg ło s k i dla m iękkiego zakoń czenia Infinitiw u zm ię k czy ły s ię , g na d z, k na c ; a pon iew aż dz - { - ć i c-f - ć dają k om b in acyą n ie org a n iczn ą , przeto cech y T r y b o w e z a gin ęły , zostaw iw szy tylko ślady b y łe g o istnienia w zm ię k czo nych S p ó łg ło sk a c h Ź r ó d ło s ło w u . Stąd fo r m y :
módz od m ó g -ł; ciec od c ie k -ł;
strzydz od s tr z y g -ł; rzec od r z c k - ł ;
strzedz od s tr z e g -ł; tłukłod tłu k -ł itp. ' )
piec od piek - i ;
P a re Z r ó d ło s ło w ó w na b , ja k iem i są : grzebi skub, mają T r y b B ezok ol. grześć, skuść obok grzebać, skubać. W St. S łow iań sk iem Infinitiw y te b rzm ią : grebstii skubsti, a B o b ro w s k i p o w ia d a , że
s p rzed tiw trąca się. A le z ja k iej p r z y c z y n y ? O tóż zdaje mi się, że San skryt zagadkę tę rozw ięzuje. B o pierw iastkiem S ło w a
grześćje s t grabh (z a s p i r o w a n e m 6); a że w e d łu g bystrego spostzeżenia B o p p a z g ło se k aspirow an ych często sama tylko z o staje aspiracya h , w ię c ju ż w S an sk rycie graliza stą p iło m iejsce p ełn ie jszeg o grabh. A sp ira ta liprzech odzi na syczące sz lub ś, ( g ł u c h y , g ł u s i ; s ł u c h a ć , s ł y s z e ć ; m u c h a , m u s z e ) ; aza- tein g reh -ti daje g r e s -ti obok grebstiju ż w St. S łow iań sk iem u ży wane (pogresti), P o ls k ie grześ - ć. S k u ś ć p o d ob n ą m ieć musi ana logią.
na 6 (p leć - 6 , g n i e ć - 6). a że w ym ów ienie p o łączon ych tych dwóch spółgłosek j e s t j e s z c z e t r u d n e , ułatw iliśm y zatem ich w y m o w ę , zam ieniając dwie odhite syczące 66 na dw ójkę ić . Jeszcze i M u c z k o w s k i e m u , ja k się zdaje, prawo to nie b yło ja s n e , bo na str. 1 5 3 . uw aża głoski d , t , za w y r z u c o n e , których m iejsce zajm uje s. M u czk . G ram . w yda . 3 .
' ) N ie dzielę w tój mierze zadziwienia M i k ł o s i c z a , że Polacy piszą dotąd módz zam m ó c, i tw ie rd zę , że módz pisać n a leż y . N ie dowiódł p r z y najm niej Mikło ic z , że g i ć dają c , i byłab y taka przemiana bardzo nieor ganiczna i bez analogii. M ikł. st. 4 7 8 .
W T r y b i e R o z k a z u j ą c y m cecha charakterystyczna i p rzy tarła się w tych S ło w a c h , ale ślad sw ój zostaw iła w S p ó ł głosk a ch p op rzed za jący ch j ą , które się p od je j w p ły w em zm ięk c z y ły , i to zm iękczenie je s t p rzyczy n ą poch y len ia S am og łosek
a i o na e. d na dźlu b d z: k ła d -1, kładź; b ó d -ł, bódź; ja d - L je d z ; t na ć: p l ó t - ł, p l e - ć ; g n ió t-ł, g n i e - ć ; s na ś: p a s - ł , p a - ś ; n i ó s -ł , n ie - ś ; z na i ; w ió z -ł , w ie -ź j g na i : w sp om óg -ł, wspomóż; s tr z e g -ł, strzeż; k n a .cz: w le k -ł, w lecz; p i e k - ł , p ie c z ;
bna ń', ale że organ nasz n iezw yczajn y g ło s k i tej m ięk czy ć na k o ń c u , przeto w ym aw iam y b (grzeb, skub).
W C z a s i e T e r a ź n i e j s z y m trudno łą c z y ć cech y O so b o w e b e z p o ś r e d n i o ze Z r ó d ło s ło w e m . K tó r a S a m og łosk a pośredn i c z y ła tu p ie rw ia stk ow o, trudna dziś p ow ied zieć z pew nością. T y le Jest rzeczą w id o czn ą , że cecha O sob y P ierw szej mzw ok a lizow a ła się ze S a m og ło sk ą pośredn ią na ę (bodę, niosę, wlekę). W O sobie D ru g iej i następnych op ró cz T rze cie j liczb . mn. p ośred n iczy e, m iękcząc k oń cow ą S p ó łg ło sk ę Z r ó d ło s ło w u , zapew n e przez w trą can ie kiedyś eu fon iczn ego j , dziś i ( n ies -ies z , n ies -ie, bodz-iesz,
bodz-ie) itd. ł ) T y lk o w O sob ie T rzeciej liczb , m n ., pon iew aż
' ) P rzytłu m ione czy li pochylon e ó w Im iesłow ie P rzeszłym i O sobie Pierw szej C z. Teraźn. i Trzeciej licz. m n. w S łow ach n iosę, gn io tę, wiozę,
p lo tę ; n ió sł, p lótł itd. nie je s t pierw iastkow e, i dla tego niemasz go ani w T rybie B ezok . n ieść, p le ść , ani w innych form ach. T o o zastępuje m iejsce pierw iastkow ego e , które za słabe będąc dla p ełn iejszych cech ł , m , ą , prze szło na o. W ogóle uważaó n a leży, że Sam ogłoski nigd y za miarę pierw o- tności słu żyć nie m o g ą , bo zm ieniają się często podług natury otaczających je Sp ółgłosek . M ianowicie ciężkość lub lekkość pobliskich głosek i zgłosek w p ływ a bardzo na zmianę S a m o g ło sek : pleść zach ow uje e , bo ś i ć miękkie i lekkie s ą ; przeciwnie p ló tł, p lo tę, plotą zam ieniły e na o , bo rów nowaga m ięd zy głoskam i w ym agała tego. Ż e zaś form y p l e ć , gnieć podobne są do O so b y D rugiej i Trzeciej 1. p., wcale stąd nie w y n ik a , iż b y T ryb R ozkaz, miał się urabiać z form t y c h ; je stto raczej jasnjuu tylko d o w o d em , że te same p rz y czy n y te same rodzą skutki. N ie o przechodzi na e (plotę, p lec iesz), ale przeciwnie e przechodzi na o. P o rów n ajm y G reckie ( a n z ig w ) i Sa~of>a,
pierw iastk ow e za koń czen ie ant m a ju ż a p ośred n iczące, innej p o średniej S a m og łosk i nie b y ło p otrzeb a (nios - ą , plot- ą). Czas w ięc T era źn ie jszy takie ma fo r m y : ' )
b o d - ę p l o t - ę w ło k - ę b o d z - ie s z p ie c - ie s z w le c z - e sz b o d z - ie p ie c - ie w le c z - e b o d z ■ ie in y p ie c - i e m y w le c z - e m y b o d z - i e c i e p l e c - i e c i e w l e c z - e c i e b o d - ą p lo t - a w l o k - ą 2) .
I m i e s ł ó w B i e r n y tego rodzaju S łó w przybiera cechę ny za pośrednictw em P rzyb ra n ej o. Z ak oń czen ie to ony dodaje się do Ź r ó d ło s ło w u , w k tórym ostatnia S p ó łg ło sk a m ięk czy s ię : d n a dz, czasem na dź (z p od ob n e j p rzyczy n y , co w O sobach D ru giej i T r z e ciej C zasu T era źn iejszeg o liczb , p o je d ., P ierw szej i D ru g ie j liczb.
t na c lub c:; k na c z ; b na b\ n. p. ubodz - ony, spiec - iony, nies - iony,
pasz - ony, pogrzeb - tony, strzeż - o n y , wlecz - ony itj
Układ Słów i form tego działu będzie taki
Zrddsł. T. Bzk. Ini. Prz. Cz. Ter. T. Roz. Im. Biern. bod, b o ś -6, b ó d - ł , b o d - ę , b ó d ź , bodz - on y
w ie d , wieś - ó , w iód - 1 , wiod - ę ., w ie d ź , wiedz - iony
k ła d , kłaś - ó , l t ł a d - ł , kład - ę , k ła d ź , k ład ź - l o n y
p ie t, p l e ś - ó , p l ó t - ł , p l o t - ę , p l e ó , piec - iony
g n iet, g n i e ś - ó , g n i ó t - ł , gn iot - ę , g n ie ć , g n ie ć -i o n y
p a s , p a ś - ó , p a s - ł , p a s - ę , p a ś , pas - iony
n ie ś, nieś - ó , niós - ł , nios - ę , n ie ś , nies - iony
w ie z , wieś - ć , wióz - ł , wioz - ę , w i e ź , wiez - iony.
1) Porów n. W z ó r Trzeci O dm iany.
2) Słowo j e ś ć , którego pierw iastkiem je st Sanskryckie a d - (m i), Grec.
MS — a ) , Ł a c . e d - o , a Ź ródłosłow em Polskiem j a d - Q ) , w yrzu ciło w Czasie T eraźn iejszym d przed m (podobnie ja k Słow o w ie m , o czem p ó ź n ie j), które to d wraca się jed n a k w Trzeciej O sobie 1. m n., ja k o też w innych form ach. S tąd odmiana niby n ieregularna: j e - m , j e - s z , j e , j e - m y , j e - c i e , j e - d z ą , zam iast j e d - m , j e d - sz itd. — Słow o j e s t e m , (od pierwiastku as - (m i).) St. S ło w . i St. P o l. j e s m , dziw ną je s t an om alią, którą ju ż wyże'j w yjaśniłem . W ię c e j form od pierw iastku tego prócz C zasu Teraźn. nie m am y, a w szystkie inne zastąpił pierwiastek bu czyli by, od którego uform ował się T ryb B ezo k .
b y - ć , Im . P rzeszły b y - ł , C zas Teraźn. (teraz w znaczeniu P rzy szłeg o ) b ę - d e ; Im iesł. C z. Ter. b ę - d ą c , T ryb R ozk . b ą - d z , przez zw y cza jn ą zam ianę u na
m o g , m ódz , m óg - 1 , m o g - ę , (p o ) m óż (w sp o ) m o ż o - n y
str z e g , s t r z e d z , s t r z e g - ł , strzeg - ę , s t r z e ż , strzeż - ony
tłu k , t ł u c , tkłuk - 1 , tłuk - ę , t łu c z , tłucz - ony
p i e k , p ie c , piek - ł , piek - ę , p i e c z , piecz - ony
g r z e b , g r z e ś - 6 grzeb - 1 , (g r z e b ię ), grzeb', grzeb - iony
sk u b , skuś - ć skub - 1 , (sku b - ię), sku b', (u )sk u bion y. *)
Jest je s z c z e S łó w k ilk a , których P ierw iastek z dw óch tylk o S p ó łg ło s e k składać się zd a je , a Z r ó d ło s łó w w yra źn eg o nie ma kształtu. D ru g ą S p ó łg ło sk ą je s t r , a pon iew aż to r pły n n ą je s t S p ó łg ło s k ą , czyli raczej P ó ł- s a m o g ło s k ą , ła tw o w ię c przeska k u je , i dlatego Ż r ó d ło s ło w y z tych P ierw ia stk ów raz S a m o g ło skę Ź r ó d ło s ło w o w ą p rzed r , drugi raz po r kładą. P o d o b n ie się rzecz ma z te m i, których drugą S p ó łg ło s k ą je s t w, poniew aż i ta je s t P ó ł - s p ó łg ło s k ą p ow sta łą z u. Stąd m a ła nieregularność
w tych S ło w a c h , ja k o to :
Pier. T . B ez. Im . P rz. C z. Ter. T r. Roz. Im . Bier. br, b r a - ć, b r a - 1 , b io r - ę , b ie r z , b r a - n y . dr, d rze - ć , d a r - 1 , d r - ę , d r z y - ( j ) d a r - t y . p r , p r a - <5, p r a -ł , p i o r - ę , p ie r z , p ra - n y . p r , p r z e - ć , p a r- ł, p r - ę, p r z y - j , p a r -t y . m r, m r z e - ć , ( u ) m a r -1 , m r - ę , m r z y - j , — w r, w r z e - ć , w r z a - 1 , w r - ę , w r z y - j , w r a - n y , tr, t r z e - ć , t a r - 1 , t r - ę , t r z y - j , t a r - t y , w r, ( z a ) w r z e - ć ( z a ) w a r - ł , ( z a ) w r - ę , ( z a ) w r z y - j ( z a ) w a r t y , zw, z w a - 6
,
z w a - 1 , z w - ą , zw ij , z w a - n y . 2)Są w reszcie S ło w a n iek tóre je d n o z g ło s k o w e , które w T r y b i e B e z o k o l i c z n y m , I m i e s ł . P r z e s z ł y m i B i e r n y m m ają ą i ę przed cecham i ć, ■£, ty. T o ą , ja k zw yk le, je s t n osow a w o k a liz a cy a g ło s ó w w i n , dla tego też S p ó łg ło sk i te w ra ca ją się w Cz. T era źn iejszy m . 3)
*) F o rm y grzebię i skubię od g rzeb a ć, skubać Form . V . 2) Porów n. W z ó r Trzeci O dm iany.
3) D obrow sk i pom ylił się , licząc te Słow a do F o rm y Ilg ie j, łączącćj Żródłosłów z cechami końcowem i za pom ocą P rzybran ej nu. B o chociaż Słow a te k o ń czą się podobnie ja k m i - n ę , p ł y - n ę , p a d - n ę i t p ., to jedn ak n w słowach
poczn ę, klnę, p n ę , t7ię, na leży do Pierw iastku i Zródłosłow u, w tych zaś do P r z y b ranej, tak, iż podobieństw o form acyi ty lk o je s t pozorne. D la te go te ż Słow a tam te w okalizow ać m ogą pierw iastkow e n na ą lub ę , ja k n. p .p o c z ą ć , kląć,
p ią ć , c ią ć, a S łow a Form y Ilg ie j u c zy.u ć tego nie m o g ą , n. p. dm uchną- ć,
O to icli fo r m y :
Pierw. T r. Bezk. Im . P rz. C z. Ter. Tr. Roz. Tm Bier.
dm, d ą - ć , d ą - ł , d m - ę , d m i - j dęty?
czn, ( p o ) c z ą - ć , ( p o ) c z ą ł , ( p o ) c z n - ę , ( p o ) c z n i - j , ( p o ) c z ę - t y .
im , j ą ć , j ą - G im. - ę , im i j , j ę t y
-kin, k i ą ć , k i ą - 1 , k in - ę , k l n i - j , k ię - t y .
pn, p ią - ć , p ią - 1 , P n - ę , p n i - j , P i e - t y .
tn, c ią - ć , c ią - 1 , tn - ę , t n i - j , cię - t y .
żn
,
ż ą - ć , ż ą - ł , ż n - ę , ż n i - j , ż ę t y 1)-D w a S ło w a do tćj F o r m y należące praw d ziw ie są n ieregu la rn e: być i iść.
B y ć . ja k ju ż p ow ied zieliśm y , p o ch od z i od pierw iastku bu,
a Ż r ó d ło s ło w u naszego by. Czas T eraźn . p rzyb iera s p ó łg ło sk ę
d z sa m ogłoska m i pośredn iem i i w la ściw em i cech a m i, które to d
uważam za e u fo n iczn e , p od ob n e do r w S łow a ch tutt-t-co, x p ó it-T -c o itp. Stąd fo r m y : bę-clę, b ą - d ź , bę-dąc. R egu larn ie
form u ją się: by - ć by -Ł —
S ło w o iść ma za pierw iastek sam o i, ale przybiera do tego i także eu fon iczn e d, skąd fo r m y : i - tlę, idź, idąc, zso, (zam . id ć )2) Im ie s łó w P r z e sz ły na ł urabia się od in nego Ż r ó d ło s ło w u chód (G re c . hdóę), z k tórego p o w sta ło szed, azatem s z e d -ł. szed -lem ; —
szła -m i szło-m przez w yrzu cen ie sp ó łg ło s k i d , ja k w S ło w ie j e - rn, zam. je d -m .
1 8 4 2 . , potwierdził Fr. M i k ł o s i e z w G łosowni Porów n. str. 4 5 4 . dodając w y ra źn ie , że form a klnąc zam . Mąć z fałszyw ej powstała analogii (ze Słow am i
b rn ą ć, rznąć itp .). G d y b y Zochowrski był się lepiej nad naturą Słów tych za stanowił , nie b yłb y zniew olony pod M odłą T rzecią uciekać się do p o z o r n ć j , ja k m ó w i, P r z y b i e r a j ą c e j .
' ) T r y b R o z k a z u j ą c y k a żą nam G ram m atycy k o ń czyć na ij w S ło w ach do F o rm y tćj n a le ż ą c y c h : pn ij, tnij, d m i - j , d r z y - j itp. Teorya ta zdaje się b yć fa łs z y w ą : bo w y k a zaliśm y i dow odzą tego inne dialekty Słowiańskie, że cechą T rybu R ozk. je s t i dodane do Żródłosłow u. M ów im y przeto i pisać- b y śm y zapew ne powinni p n i, tu i, d m i, drzy, ja k C zesi m ówią i piszą. K o g o ta rzecz in te re su je , a inne m a p rz ek o n a n ie, niech dowodami rzecz poprze.
2) I w tem objaśnieniu zakończenia dę w Słowach będę i idę poparł mię M ikłosicz str. 4 6 2 . twierdzi on jedn ak strona 4 7 2 . , ż e iść nie powstało z idć, tylko że ś je s t eufoniczne. Sprzeciw ia się temu form a Czasu Teraźn. i T ryb R ozkazuj ący idź.