W szystk ie fo rm y S ło w a być z w y j ą t k i e m C z a s u T e r a ź n i e j s z e g o , słu ży ć m og ą za w^zór o g ó ln y do odm ian y S łó w innych. P o d a ć w ięc należy w zu p ełn ości P a ra d yg m a tego S ło w a
b yć, aby się P o la k w nim r o z p a t r z y ł, a cu d zoziem iec na pam ięć
g o się n a u czy ł, bo z a k o ń c z e n i a i C z a s y z ł o ż o n e w s z ę d z i e t e s a m e w r a c a j ą.
P ierw szeń stw o ju ż dlatego należy się S ło w u być, że ono je s t k o n ie c z u e m , a j e d y n e m S łow em P o s i ł k o w e m . Jest P o s ił k ow em raz d la te g o , że ja k się w yżej w y k a z a ło , on o ja k o Ł ą cznik tkw i w n iektórych form ach S łó w in n y ch , p o w tó re dlatego, że niektóre form y S ło w a do dziś dnia p osiłk u ją się niem stale w C zasach złoż on y ch . W pierw szym razie p o s iłk u je on o i m p l i c i t e , w ew n ętrzn ie, n. p. czytał-ern zam . czyta ł-jesm ; w drugim razie e x p l i c i t e , zew n ętrzn ie, n. p. Czytałem był, będę czytał itd.
Jest to S ło w o P o s iłk o w e j e d y n e , i za je d n o z n ajp rzew ro- tniejszych w yob ra żeń uważam p od cią ga n ie S ło w a mieć do rzędu p o s iłk o w e g o . G d y b y nie t o , że w G ram m atykach niem ieckich i francuskich S ło w a haben i avoir są p o siłk ów e m i, i g d y b y nie t o , że Im ie słó w P r z y s z ły ła ciń sk i na urus n. p . amaturus tłóm a- czy się u nas o p isow o przez m a j ą c y k o c h a ć , n ikom u by pew no przez m yśl nie b y ło p rzeszło m ienić S ło w o mieć P osiłk ow em . W N iem ieekiem i F ran cu skiem to S ło w o słu ży stale do fo r m o w ania C za sów o b ok S łó w sein i etre; w P olsk iem służy tylk o do opisania pew nych w zg lęd ó w , które się w innych ję z y k a ch osob n ą w yrażają form ą. T ak ie dopełn ia n ie się w zajem ne często się zdarza. N adm ien iłem ju ż p o d S łow am i C z ę s to tliw e m i, że C zęstotliw ość je s t w yobrażeniem leżącem p o za S ło w e m , które się w innych
86
ję z y k a ch opisuje innem i w y r a z a m i, a w P olsk iem z rosło się z fo r - m acyą sam ego S łow a . Ja k stąd nie w y n ik a , iżby w yrazy s łu żące do opisan ia C zęstotliw ości w in n y ch język a ch były p o s iłk o w e ; tak nie w yn ika z u życia S ło w a mieć do w yrażen ia w zględ u za k oń czen ia uru s, iżby mieć b y ło p osiłk ow ein . In ne je s t P o s i łk o w an ie sic f o r m , a inne P o siłk o w a n ie się w y o b r a ż e ń . F ran cu z m ó w i: j e v a i s f a i r e i j ’ a l l a i s f a i r e ; R zym ian in m ó w ił: f a - e t u r u s s u m i f a c t u r u s e r a m ; P ola k m ó w i: m a m lu b c h c ę t o w ł a ś n i e z r o b i ć ; m i a ł e m l ub c h c i a ł e m t o z r o b i ć . P o niew aż R zy m ian in r o z ł o ż o n e te w yob ra żen ia z ł o ż y ł w jed n ę fo rm ę , tak ja k P o la k C z y n n o ś ć S ło w a z ł o ż y ł z w y o b ra że niem C zę s to tliw o ści; nie idzie zatem , iżby S ł o w a aller, mieć, chcieć itp. b y ły g r a m m a t y c z n i e P o siłk o w e m i. B y ło b y n iesk oń czen ie w iele P o s iłk o w y c h w y ra zów , gdybyśm y gram m atycznie w szystkie te za PosiłkoAve u w ażać ch cieli, k tóre p osiłk u ją różne w y ob ra że nia w niektórych ję zy k a ch zro słe i n ieoddzielne.
1. W Z Ó R P I E R W S Z Y .
bądź.
iródłst. T r. B czk. Im . P rze szł. C z. Ter. T es i bi/, b y - 6 by - ł j e s - t - em T r y b O z; n a j m u j ą c y . Czas Teraźniejszy. Jest - em je s t - eśm y je s t - eś je s t - eście je s t s ą . Czas Przeszły. B y ł - e m , , a m , om b yli - ś m y , y - śm y b y ł - e ś , a ś , oś b y l i - ś c i e , y - ś e i e b y ł , a , o b yli, b y ły albo Ja - m b y ł , a , o , m y - ś m y b y l i , ły , ty - ś b y ł , a , o , w y - ście b y l i , ły , o n , a , o , b y ł , a , o, o n i , one b y l i , ły. Czas Zaprzeszły.
B yłem b y ł , am b y ł a , om b yło, b y liśm y b y li , y śm y były, byłeś b y ł , aś b y ł a , oś b yło, byliście b y l i , yśeie b y ły . był b y ł , a b y ł a , o było. byli b y li , y ły b y ły .
Czas Przyszły.
B ęd - ę będzi - emy będzi - esz b ę d z i-e c ie będzi - e będ - ą.
T r y b W a r u n k o w y . Czas Teraźniejszy.
B y ł - b y m , - a b y m , obym byli - b y śm y , ły - b yśm y b y ł - byś , - abyś obyś b yli - byście , ły - byście b y ł - by, - a b y , oby b y l i - b y , ł y - b y .
Czas Przeszły.
B y łb y m b ył, -a b y m b yła, -o b y m b yło, b yłb y ś b y ł, -ła b y ś b y ła , -o b y ś b yło, b y łb y b y ł, -ła b y b yła, -o b y było, B y lib y śm y b yli, -ły b y ś m y b y ły , itd. b ylibyście byli, -ły b y ście b y ły ,
b y lib y b y li, -b y ły b y b y ły .
T r y b R o z k a z u j ą c y .
— B ą d źm y ,
B ą d ź, bądźcie,
niech będzie, m ech będą.
I m i e s ł o w y .
B ędąc, będ ący, a, e, b y w szy , b y ły , a, e.
2. W Z Ó R D R U G I .
S ł o w a z p r z e m a g a j ą c e m z n a m i e n i e m a
T u należą same tylk o S ło w a F o rm y C zw a rte j, tak p r o ste :
c z y t-a m , k o c h -a m , ja k C zęs to tliw e : p i- ja m , doby-w am i t. p . 1)
T r. B ezk. Im . P rzesz. C z. Ter. T r. Rozk. Im . Bier.
C zytad, czytał, czytam , czy ta j, c zy ta n y .
T r y b O z n a j m u j ą c y . Czas Teraźniejszy.
C z y t - am, C z y t - am y, czyt - asz, c z y t - acie, c z y t - a . c z y t - a j ą .
*) T y lk o pod tym je szc ze W z o r e m podaję w szystk ie T r y b y i C zasy szczegółow o; w w szystk ich innych tylko C zas T eraźn iejszy, bo inne form y odm ieniają się na sposób ogó ln y .
- n s * 8 8 '2P
-Czas Przeszły.
C z y t a ł - e m , a m , om, C zytali - śm y, y śm y , c zy ta ł - eś , aś , oś, czy ta li - ś c ie , yście, c z y t a ł, a , o. c z y t a li , ł y ;
a l b o :
Ja - m c z y t a ł, a , o, M y - śm y c z y t a l i, ły , ty - ś c z y t a ł, a , o, w y - ście c z y t a li, ły, o n , a , o c z y t a ł, a , o. o n i, e , c z y ta li, ły .
Czas Zaprzeszły.
C zytałem b y ł, -a m była, czytałeś b y ł, -a ś b yła, c zy ta ł b y ł, - a była, C zy ta liśm y b yli, -y ś m y b yły, czytaliście b yli, -yście b y ły , czytali b yli, - ł y b y ł y ;
a lb o : J a - m b y ł czy ta ł i t. d.
Czas Przyszły.
Będę c z y t a ł , a , o, B ęd ziem y c z y t a li , ły, będziesz c z y t a ł, a , o, będziecie c z y t a li , ły , będzie c z y t a ł, a , o. będą c z y ta li, ły .
T r y b W a r u n k o w y . Czas Teraźniejszy.
C z y t a ł - b y m , a b y m , obym , C z y tali - byśm y , ły - byśm y , c z y t a ł - b y ś , a b y ś , obyś, czytali - byście , ł y - b y ś c i e , c z y t a ł - b y , aby, ob y . c z y t a l i - b y , ł y - b y .
Czas Przeszły.
C zy ta łb y m b y ł, -a b y m b yła, -o b y m b yło, czytałb y ś b ył, -a b y ś b y ła , -o b y ś b yło, czy ta łb y b y ł, -a b y b yła, -o b y b yło. C z y ta lib y śm y b yli, -ły b y ś m y b y ły , itd. czytalib yście b y li, -ły b y śc ie b y ły ,
c zy ta lib y b y li, - ły b y b y ły ,
T r y b R o z k a z u j ą c y * . — C zytaj - m y, C z y ta j, czytaj - cie, niech c zy ta . niech c z y t a - j ą . I m i e s ł o w y . C z y ta -ją c , c z y ta w sz y , C zy ta - ją c y , a , e, czy ta - n y. -om b yło, -o b yło. -o bvło. itd.
3. W Z Ó R T R Z E C I .
S ł o w a z p r z e m a g a j ą c e m z n a m i e n i e m e.
P o d łu g tego W zoru odm ieniają się: 1) S ło w a na j ę , ja k o t o :
a) S ło w a F o r m y P i e r w s z e j D z i a ł u p i e r w s z e g o : b i - j ę , p i - j ę , my - j ę , d a -ję itd.
b) S ło w a F o r m y P i ą t e j D z i a ł u P i e r w s z e g o : ła -ję , k r a -ję itd.
c) S ło w a F o r m y P i ą t e j D z i a ł u D r u g i e g o : siw ie-ję,
chardzie - j ę , chromie - j ę itd.
d) S ło w a F o r m y S z ó s t e j : k r ó lu -ję, panu - j ę , gotu - j ę , pi- su -ję itd. A za tem :
T r B ezok. Im . Przsz. C z. Ter. T r. Rozk. Im . Biern.
a) bić, bił, biję, bij, b ity,
b) łajać, łajał, łaję, }aj, łajan y,
c) siwieć, siwiał, siwieję, siw iej, —
d) pisyw ać, pisyw ał, pisuję, pisuj, pisyw any.
Czas Teraźniejszy.
B i - j ę , Ł a - j ę , S i w i e - j ę , P i s u -j ę , • b i - j e s z , ł a - j e s z , s i w i e - j e s z , p i s u - j e s z ,
b i - j e , ł a - j e , s i w i e - j e , p i s u - j e , bi - j em y, ła - j em y, siwie - j em y, pisu - j em y, b i - je c i e , ł a - j e c i e , s iw ie -je c i e , p is u -je c i e , b i - j ą . ł a - j ą . s i w i e - j ą . p i s u - j ą .
2 ) S ło w a na ię, t. j . na ę z P rzyb iera ją cą zm ię k czo n ą , aza tem S ło w a F o r m y P i ą t e j D z i a ł u C z w a r t e g o , ja k o t o : ko-
p - i ę , skub - ię, ła m -ię, k oleb -ię, p i s z - ę itd. A za tem :
T r. Bezok. Im . P rzesz. C z. Ter. T r. Rozk. Im . Biern.
K op ać , kopał, kopię, kop, kopany.
Czas Teraźniejszy.
K o p - i ę , P i s z - ę , kop - iesz, pisz -• esz, kop - ie, pisz - e, kop - iem y, pisz - em y, kop - iecie, pisz - ecie, kop - ią. pisz - ą.
3 ) S ło w a na ę z P rzyb ra n ą tw ardą , ja k o to :
a) S ło w a F o r m y P i e r w s z e j D z i a ł u D r u g i e g o , np.
p lo t-ę , b o d -ę , k ła d -ę , n io s -ę , b io r -ę, d m -ę , p n -ę itd . 7
90
SZP
-b) S ło w a F o r m y D r u g i e j na nę, np. gas - n ę, Ig - n ę, mi - nę itd. A za te m :
T r. B ezok. Im . P rz. Cz. T e r . T r. R ozk Im . Bieni.
P leść, plótł, plotę, pleć, pleciony.
G asnąć, gasnął, gasnę, gaśnij.
Czas Teraźniejszy.
P l o t - ę , G a s n - ę , piec - iesz, gaśn - iesz: piec - ie, gaśn - ie, piec - iem y, gaśn - iem y, piec - iecie, ga śn - iecie, p lot - tą. gasn - ą.
W szystk ie inne form y na w zór S łó w być i czytać.
4. W Z Ó R C Z W A R T Y .
S ł o w a z p r z e m a'g a j ą c ć m i lub y.
P o d łu g tego W z o r u odm ieniają się:
1) Sł ow a F o r m y T r z e c i e j , np. ta - j ę , p o - j e , czyn - ię , pro-
ę itd. A z a te m :
T r. Bezok Im Prz C z .T e r . Tr. R o zk. Im Biern.
Taić, taił, taję, taj, tajony.
C zyn ić, czy n ił, czynię, czyń , czyn iony.
Czas Teraźniejszy.
T a - j ę , C zynię, ta - isz, czyn - isz,
ta - i, czyn - i,
ta - im y, czy n - im y, t a -ic ie , c z y n -i c i e . t a - j ą . c z y n - i ą .
2 ) S ło w a F o r m y P i ą t e j D z i a ł u T r z e c i e g o , ja k o : cier-
ię 1 w id z -ę , milcz - ę , słysz - ę itd. A z a te m :
Tr.|Bezok. Im . Przesz. C z. Ter. T r. Rozk. Im. Biern. C ie r p ie ć , c ie rp ia ł, cierp ię, c ierp , c ie r p ia n y W i d z i e ć , w id zia ł, w id z ę , w id z, w id z ia n y Czas Teraźniejszy. C ie r p - ię, W i d z - ę, cierp - is z , w id z - is z , c ie rp - i, w id z - i, cierp - im y . w id z - im y , c ierp - i c i e . w id z - ic ie , cierp - ią . w id z - ą .
P o d łu g tych C zterech W z o r ó w odm ieniać m ożna w szystk ie S ło w a P olsk ie. D o sy ć je s t dla ucznia lub cu dzoziem ca znać o d mianę w szystkich T r y b ó w i C za sów S ło w a % ć , i w ie d z ie ć , że Czasy P r z e s z ły i P r z y s z ły S łó w tych sk ładają się z F o r m y Im ie słow u na ł i F orm S ło w a P o s iłk o w e g o byłem i będę, a T r y b W a runkow y dobiera bym do teg oż Im ie sło w u P r z e sz łe g o . N ie p o zostaje w tedy n ic w ię c e j, ja k zn ać odm ianę Czasu T e ra źn ie j sz e g o , ja k o je d y n e g o , k tóry pew ne w odm ianie objaw ia różnice. T o też je d y n y ten czas stanow i różn ość W z o r ó w do od m ian y; w szystkie inne C zasy T ry b u O zn ajm u jącego i T r y b R ozk a zu jący w e w szystk ich S ło w a ch jed n osta jn ą m ają odm ianę.
N ie w ystarcza w szakże ten praktyczny rozk ła d S ło w a dla P o la k a m a ją ceg o b u d ow ę S ło w a i w arun ki je g o form acyi nau k ow o rozp ozn a ć. D o teg o celu dojdzie ty lk o d rogą n au k ow ego ro z b io r u , k tóry b y ł rozpra w y m ojej zadaniem . N ie w ą tp ię , że nie jed en szczegół tej rozb io ro w ej teory i sprostow an ym i u zu p eł nionym b ę d z ie ; atoli i o tern nie w ą tp ię, że to je s t je d y n a droga godna nauki i pew na skutków pom yślnych.
*
' . -IIU C i 1 g- *f O -i UiA> C • ', :. - ' i i
ii '■ C f , •- >!i' - ;?;>* ■ ,
, ■■W Y Ż S / A S Z K O L Ą P E D A G O G I C Z N A W K I E l . ( A C H B I B L I O T E K A