Carl Mommert z orderem Rycerza Bożego Grobu w Jerozolimie, fotografia z 1899 r.
(C. Mommert, Aus dem Leben eines Dorfpfar-rers, Leipzig 1904)
76 Dawid Kotlarek
Zachowanie na lekcjach młodego Mommerta również obiegało od wzorowego. Osta-tecznie przygoda ze szkołą w Żaganiu skończyła się w 1859 r. Mommert musiał powtarzać klasę (Unter-Sekunda), jednak naukę kontynuował już w Katolickim Gimnazjum w Głogowie. Tu także zdarzało mu się sprawiać kłopoty wychowawcze.
Pewnego razu został przyłapany z papierosem w ustach na jednej z głogowskich ulic.
Dyrektor szkoły, dr Wentzel wykazywał jednak wiele cierpliwości i wyrozumiałości dla
„wybryków” Mommerta. Ostatecznie 10.08.1863 r. otrzymał świadectwo ukończenia Gimnazjum i wyruszył do Wrocławia, aby podjąć dalszą naukę na Uniwersytecie3.
Kiedy wkroczył do sekretariatu uczelni, padło pytanie: „Co chciałby Pan studio-wać?”. „Prawo” – odrzekł Mommert. „Proszę zatem wpisać się do zeszytu, tam na ladzie” – odpowiedział urzędnik. Mommert podszedł we wskazane miejsce, gdzie leżała księga z listą studentów. Carl sądził, iż jest to lista, gdzie wpisują się przyszli studenci prawa, więc bez namysłu naniósł na niej swoje nazwisko. W kolumnie obok kandydaci jeden po drugim wpisywali: „jak wyżej”. Mommert wywnioskował, że kolumny dotyczą miejsca pochodzenia, gdyż przy pierwszych wpisach widniało słowo „Śląsk”. Również pochodził z tej prowincji i bez podejrzeń wpisał „jak wyżej”. Należało wypełnić jeszcze kilka rubryk, Carl dalej sądząc, że ma przed sobą księgę kandydatów na prawników nieustannie wpisywał – „jak wyżej”. Kiedy jednak kilka tygodni później otrzymał potwierdzenie immatrykulacji, z pewnością przetarł oczy ze zdumienia. Zapisano w nim, iż przyjęto go w grono studentów teologii katolickiej. Jak się okazało, do księgi studen-tów przed Mommertem wpisał się cały szereg teologów, a ten zaznaczając w każdej rubryce „jak wyżej”, tym samym zakwalifikowany został właśnie na ten kierunek4.
Carl, będąc już na ostatnim roku studiów, wstąpił do Konwiktu dla studiujących teologię katolicką. Latem roku 1866 Mommert ostatecznie zrezygnował z dalszych studiów i opuścił uniwersytet. Wkrótce jednak przystąpił do kursów we wrocławskim Alumnacie i po roku otrzymał święcenia subdiakonatu (8.02.1866 r.). Kursy w alumna-cie rozpoczynały się jesienią, więc do tego czasu przyszli duchowni otrzymali urlop dziekański i pozwolenie na pełnienie funkcji subdiakona oraz wygłaszanie kazań.
Mommert wygłosił swoje pierwsze kazanie u wuja w Ullersdorf. Następnie otrzymał święcenia. Kapłańską posługę rozpoczął w miejscowości Bojków (obecnie dzielnica Gliwic). 22.12.1868 r. dostał przeniesienie (w trybie zastępstwa) do miejscowości Wie-szowa w powiecie tarnogórskim, z przewagą polskiej ludności. Mommert, obok włoskiego, francuskiego i hiszpańskiego znał również język polski. Już jako alumn w 1867 r. wygłosił kazanie w kościele św. Krzyża przed polskimi żołnierzami z wrocławskiego garnizonu. Po miesiącu otrzymał kolejne przeniesienie, tym razem do Kobieli Górnej, nieopodal Grodkowa.
W roku 1871 opublikował swoją pierwszą pracę – broszurę Über die Rechte und Pflichten der Kapläne (O prawach i obowiązkach kapłanów).
Za działalność w katolickim stowarzyszeniu Volksverein, obejmującym teren powiatu Grodkowskiego, sąd I instancji skazał w 1875 r. Mommerta na karę grzywny w wysokości 300 marek lub 3 tygodnie aresztu. Należy podkreślić, iż lata 70. XIX w. to okres nasilonej walki rządu pruskiego z Kościołem katolickim (Kulturkampf). Wprowa-dzono wówczas wiele ustaw antykościelnych, m.in. zakaz wyrażania w miejscach kultu poglądów zagrażających porządkowi publicznemu5. Ostatecznie Mommertowi karę
3 C. Mommert, Aus dem Leben..., s. 30.
4 Ibidem. Tłumaczenie moje – D.K.
5 Szerzej zob. J. Krasuski, Kulturkampf. Katolicyzm i liberalizm w Niemczech XIX wieku, Poznań 1963, s. 169;
L. Trzeciakowski, Kulturkampf w zaborze pruskim, Poznań 1970; H. Reinarz, Der Kulturkampf, Düsseldorf 1926, s. 7.
Carl Mommert (1840-1914) 77
zredukowano w 1877 r. do 9 marek (lub jednego dnia aresztu) po apelacji złożonej do sądu II instancji6.
Prawdziwą pasją Mommerta stały się podróże. W latach 1873-1874, publikowano wiele relacji o belgijskiej stygmatyczce Louise Lateau z Bois d’Haine w Belgii.
Wydarzenie to bardzo zaintrygowało duchownego, który postanowił w roku 1876 wziąć urlop i odbyć pierwszą podróż. Wiosną kolejnego roku udał się do Rzymu, z okazji 50-lecia otrzymania sakry biskupiej przez papieża Piusa IX. Podczas podróży zwiedził największe miasta włoskie. Tego samego roku udał się na północ Europy – do Danii i Szwecji. W roku 1878 ponownie odwiedził Rzym, a 28.03.1879 dotarł do Egiptu i Palestyny, gdzie zwiedził Jerozolimę. W kolejnych latach podróżował do Hiszpanii (1882) oraz Konstantynopola (1883).
Po powrocie otrzymał przeniesienie do Służejowa, nieopodal Kamieńca Ząbkowic-kiego (gdzie przebywał przez 3 lata), następnie do Kłębanowic (obecnie pow. legnicki).
W roku 1887 uzyskał 3-letni urlop, który postanowił wykorzystać na kolejne podróże.
Udał się na północ Europy, docierając do Przylądka Północnego. Jednak miejscem docelowym była Aleksandria w Egipcie, gdzie w latach 1887-1889 podjął pracę jako katecheta w miejscowej niemieckiej szkole katolickiej. Stąd organizował naukowe ekskursje do Palestyny, Libanu, na
Półwy-sep Synaj czy do Górnego Egiptu.
Jesienią 1889 r., po zakończonym urlo-pie objął funkcję administratora parafii Szczodrów-Ostrowina (w danym pow. sy-cowskim). Ze względu na obowiązki administratora Mommert nie mógł rozwijać naukowych zainteresowań. Nadal marzyła mu się kolejna podróż do Palestyny. Jedy-nym sposobem okazała się zmiana parafii, na bardziej „kameralną”. Początkowo pla-nował przenieść się do Koźli, nieopodal podzielonogórskiej Świdnicy. Warunki tam panujące nie przypadły jednak Mommertowi do gustu. Twierdził, iż „parafia, o którą się będę ubiegał musi mieć piękny kościół, suchy i zdrowy dom parafialny i dobrą wodę pitną”. Miejscowy proboszcz Wei-chert udzielił mu zatem wskazówek: „Mu-sisz jechać do Świdnicy – tam znajdziesz wszystko czego szukasz”7.
Funkcję proboszcza w Świdnicy objął Mommert w 1892 r. Okres „świdnicki” to niewątpliwie czas największej aktywności naukowej duchownego. W latach 1896 i 1902 odbył kolejne podróże do Ziemi Świętej. 18 lipca ukazała się w czasopiśmie
„Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins”
6 C. Mommert, Aus dem Leben..., s. 85-90.
7 Ibidem, s. 396.
Carl Mommert (C. Mommert, Topographie des alten Jerusalem, Bd. 2.: Das salomonische Tempel- und Palastquartier auf Moriah, Leipzig 1903)
78 Dawid Kotlarek
jego naukowa rozprawa Die Grabeskirche des Modestus nach Arkulfus wraz z opraco-wanym manuskryptem Golgotha und der Felsen des heil. Kreuzes8. Z czasem publikował kolejne teksty na łamach fachowych pism. W 1898 r. wydano drukiem pierwsze dzieło Mommerta Die Heilige Grabeskirche zu Jerusalem in ihrem ursprünglichen Zustande (Leipzig 1898). Ukoronowaniem naukowej działalności Mommerta było nadanie mu tytułu doktora honoris causa katolicko-teologicznego fakultetu Uniwersytetu Wrocławskiego 31.07.1899 r.9
Na dorobek teologa składają się następujące dzieła10:
– Die Hexe auf dem Scherenberge : eine Erzählung aus der Zeit der Kreuzzüge. – Landeshut, 1877. – 40 s. – Separat-Abdruck aus dem „Feier-Abend” Jahrg. 1877, XXIV. Band, I. Heft
– Die Grabeskirche des Modestus nach Arkulfs Bericht. – Leipzig, 1897. – S. 34 – 53. – Nadb. z: Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins, 20/1897
– Die Heilige Grabeskirche zu Jerusalem in ihrem ursprünglichen Zustande. – Leipzig : E. Haberland, 1898. – 256 s. : 1 plan.
– Die Dormitio und das deutsche Grundstück : auf dem traditionellen Zion. – Leipzig : Haberland, 1899. – 132 s. : il
– Topographie des alten Jerusalem. – Leipzig : Haberland, 1900-1907 Bd. 1.: Zion und Akra, die Hügel der Altstadt. – 1900. – X, 393 s.
Bd. 2.: Das salomonische Tempel- und Palastquartier auf Moriah. – 1903.
– VII 305 s. : il.
Bd. 3.: Salomons Mauerbau, die Wasserversorgung Jerusalems, der Mauerbau des Manasses. – 1905. – 182 s.
Bd. 4.: Der Mauerbau des Nehemias, die Akra der Syrer, die Baris Antonia, der Königspalast Herodes d. Gr., die Aggrippamauer und Jerusalems alte Gräber. – 1907. – VI, 340 s.
– Golgotha und das heilige Grab zu Jerusalem. – Leipzig : Haberland, 1900. – VIII, 280 s. : il.
– Aenon und Bethania : die Taufstätten des Täufers nebst e. Abhandlung über Salem die Königsstadt des Melchisedek. – Leipzig : Haberland, 1903. – VI, 97 s. : il – Das Prätorium des Pilatus : oder der Ort der Verurteilung Jesu. – Leipzig :
Haber-land, 1903. – VII, 184 s.
– Aus dem Leben eines Dorfpfarrers. – Leipzig : Haberland, 1904. – 490 s. : portr.
– Menschenopfer bei den alten Hebräern. – Leipzig : Haberland, 1905 – Der Ritualmord bei den Talmud-Juden. – Leipzig : Haberland, 1905
– Das Jerusalem des Pilgers von Bordeaux (333). – Leipzig, 1906. – S. 177 – 193. – Nadb. z: Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins, 29/1906
– Widerlegung der Widersprüche frommer Juden und Christen gegen die Blutbeschuldigung der Juden. – Leipzig : Haberland, 1906
– Der Teich Bethesda zu Jerusalem und das Jerusalem des Pilgers von Bordeaux : nebst Anhang : die Grabeskirche zu Jerusalem auf der Mosaikkarte zu Madeba. – Lepzig : Haberland, 1907. – 87 s.
– Siloah : Brunnen, Teich, Kanal zu Jerusalem. – Leipzig : E. Haberland, 1908. – 96 s. : il.
– Zur Chronologie des Lebens Jesu. – Leipzig : Haberland, 1909. – VI, 210 s.
8 „Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins”, Leipzig 1897, s. 34-54.
9 C. Mommert, Aus dem Leben..., s. 426.
10 Opracowano na podstawie zbiorów Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Zielonej Górze oraz Karlsruher Virtueller Katalog KVK: http://www.ubka.uni-karlsruhe.de/kvk.html (stan na 28.04.2009 r.).
Carl Mommert (1840-1914) 79
Jego prace zauważane i cenione były praktycznie na całym świecie, o czym świadczą recenzje w wielu pismach, zarówno niemieckich, jak i zagranicznych11. Niektóre z jego dzieł doczekały się również współczesnych wznowień, np. Menschenopfer bei den alten Hebräern (Bremen: Faksimile-Verl., 1985).
Na chwilę obecną nieznane są autorowi niniejszego opracowania losy Carla Mom-merta po roku 1904 (na tej dacie Mommert zakończył swoje wspomnienia). Zdołano jedynie ustalić, iż zmarł w 1914. Prawdopodobnie do końca życia mieszkał w Świdnicy12. Konieczne są jednak dalsze poszukiwania
źródeł, które pozwoliłyby zweryfikować te przypuszczenia i ukazać w pełni losy tej wybitnej postaci.
Obecnie w zbiorach Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. C. Nor-wida w Zielonej Górze zgromadzony jest pokaźny księgozbiór kilkuset tomów ponie-mieckich książek i czasopism pochodzą-cych z biblioteki parafialnej w Świdnicy.
Na kolekcje składają się dzieła teologiczne oraz podejmujące tematykę z zakresu dzie-jów Kościoła. Na wielu egzemplarzach figurują znaki proweniencyjne Carla Mom-merta, w postaci autografów oraz pieczęci:
Siegel d. kath. Pfarrkirche St. Martinum Ep. Cons. Schweinitz. Zgromadzony księ-gozbiór służył pracy badawczej teologa.
W zawartości niektórych woluminów za-chowały się odręczne marginalia i osobiste uwagi Mommerta.
Zarówno postać Carla Mommerta, jak i jego dorobek zasługują na głębszą analizę.
Nie wszystkie wątki z życia tej jakże ciekawej osobistości zostały do tej pory odkryte.
Także bogata spuścizna naukowa Mommerta wymaga gruntowniejszego opracowania.
Okładka jednego z dzieł autorstwa C. Mommer-ta, ze zbiorów WiMBP w Zielonej Górze
11 Zob. „Stimmen aus Maria Laach” 1904, H. 6; 1906, H. 2; „Schlesische Volkszeitung” 19. März 1903; „Wis-senschaftliche Beilage zur Germania” 19. März 1903; „Byzantinische Zeitschrift” 1900, s. 597; „The American Journal of Theology” 1900, Vol. 4, No. 1., s. 186-188.
12 Świadczą o tym odręczne zapiski, przypuszczalnie spisane ręką Mommerta na książkach wydanych w latach 1907 i 1914, które pochodzą z księgozbioru parafii świdnickiej.
80 Dawid Kotlarek
Zusammenfassung
Dawid Kotlarek