Martin Gottfried Julius Schöne (1810-1873) 63
roku7. Prawdopodobnie, choć informacja ta musi jeszcze zostać sprawdzona, pastor miał także córkę, urodzoną w 1850 r.
Dzięki przechowywanym w Centralnym Archiwum Ewangelickim w Berlinie materiałom archiwalnym znany jest wizerunek pastora Martina Schöne. Na litografii z 1848 r., którą można było wówczas nabyć na terenie Zielonej Góry, uwieczniono duchownego niezwykle dbającego o swój zewnętrzny wygląd, modnie przystrzyżonego, ubranego w wytworny strój, z gustownym sygnetem na wskazującym palcu lewej ręki oraz zegarkiem zaczepionym do ubrania na eleganckim łańcuszku8. Inne, późniejsze wizerunki pastora, jeśli takowe były, nie są obecnie znane.
Wiadomo także nieco o charakterze pastora. Z relacji osób znających duchownego, mieszkających do tego w różnych miejscach wynika, że miał on spokojne, ugodowe usposobienie9.
3. Działalność polityczna
W 1848 r. w Europie doszło do serii zrywów narodowych, określanych mianem Wiosny Ludów. Pod wpływem wydarzeń z marca 1848 w Berlinie król pruski Fryderyk Wilhelm IV postanowił zwołać pruskie Zgromadzenie Narodowe. Jego zadaniem miało być sporządzenie konstytucji. Zgodnie z uchwaloną 8 i 11.04.1848 r. ordynacją wybory miały być powszechne i równe, jednak dwustopniowe, tzn. ludność wybierała najpierw elektorów, ci dopiero posłów. Pierwsza ich część odbyła się 1 maja, kiedy to dokonano wyboru trzech przedstawicieli z okręgu Zielona Góra10. 8 dni później posłem do pruskiego Zgromadzenia Narodowego został pastor Martin Gottfried Julius Schöne z miasteczka Rothenburg an der Oder11.
Obrady parlamentu rozpoczęły się w Berlinie 22.05.1848 r. i trwały do 5 grudnia tego samego roku. Ich efektem było przygotowanie demokratycznej konstytucji, choć odrzu-conej, to w wielu punktach wykorzystanej przez króla Fryderyka Wilhelma IV w nadanej 5 grudnia ustawie zasadniczej dla swojego państwa12.
Udział pastora Martina Juliusa Schöne w pracach parlamentu został dość dokładnie opisany przez niego samego na łamach lokalnej gazety „Grünberg Wochenblatt”. Podczas trwania obrad zgromadzenia systematycznie przesyłał do redakcji listy, publikowane na bieżąco w kolejnych numerach, w których informował opinię publiczną m.in. o prze-biegu prac, toczących się tam dyskusjach, sporach, pomysłach i projektach czy odby-wanych głosowaniach. Ponadto przekazywał wiadomości o własnych dokonaniach, przeprowadzanych rozmowach z ważnymi urzędnikami państwa pruskiego, ustosunko-wywał się także do otrzymywanych pism, petycji i próśb, adresowanych do niego przez mieszkańców okręgu Zielona Góra. Prowadził też zagorzałą agitację w prasie, często także polemikę ze swoimi antagonistami13.
7 EZAB, sygn. 3757/3+, Evangelischen Kirchenbücher, Rothenburg / Oder, Tauf-, Trau und Sterberegister 1818-1859 (Stadt), R. 1843.
8 „Porträt von Pastor Schöne”: EZAB, sygn. 507 / 5081; „Intelligenzblatt zum Grünberger Wochenblatte”
z 12.02.1849 r., nr 13.
9 „Grünberger Wochenblatt” z 21.02.1850 r., nr 15.
10 „Intelligenzblatt zum Grünberger Wochenblatte” z 27.04.1848 r., nr 34; J. Krasuski, Historia Niemiec, Wrocław 1998, s. 197.
11 EZAB, sygn. 7 / D 905, s. 13; sygn. 507 / 5081, s. 52.
12 J. Krasuski, op. cit., s. 198, 204-205.
13 Zob. m.in.: „Grünberger Wochenblatt” z 29.06.1848 r., nr 52, s. 206-207; 6.07.1848 r., nr 54, s. 220-221;
13.07.1848 r., nr 56, s. 230; „Intelligenzblatt zum Grünberger Wochenblatte” z 3.08.1848 r., nr 62; 7.05.1849 r., nr 37.
Duże znaczenie dla kreowania wizerunku pastora Martina Juliusa Schöne miały jego bezpośrednie kontakty z mieszkańcami Zielonej Góry i okolic. Już w okresie przed rozpoczęciem działalności politycznej duchowny ten był dość szeroko znany w środo-wisku lokalnym. Jego popularność wzrosła po wyborach w maju 1848 r. i utrzymywała się na dość wysokim poziomie przez całe następne dziesięciolecie. Jako poseł był niezwykle ceniony przez społeczeństwo. O jego pobycie w dawnym Czerwieńsku infor-mowały specjalne nagłówki w lokalnej gazecie. Podobnie informowano opinię publiczną o spotkaniach z wyborcami w różnych lokalach Zielonej Góry. Dość popularnym miejscem była wówczas „Gospoda pod Winogronem” („Gasthof zur Traube”).
9.11.1848 r. mianowany tydzień wcześniej przez króla premier Fryderyk Wilhelm von Brandenburg nakazał przeniesienie obrad pruskiego Zgromadzenia Narodowego z Berlina do Brandenburga, ogłaszając jednocześnie stan wyjątkowy. Na znak protestu 15.11.1848 r. grupa 42 posłów, w tym pastor Schöne, uchwaliła odezwę do „narodu pruskiego”, zachęcającą do udziału w kampanii odmowy płacenia podatków (tzw.
Steuerverweigerung)14. 18.11.1848 r. pastor Schöne w swojej odezwie do mieszkańców Prus, opublikowanej 3 dni później na łamach „Grünberg Wochenblatt”, wyjaśniał zaistniałą sytuację. Stwierdzał w niej, że podjęcie tak radykalnych kroków było ostatnim i w danym momencie jedynym sposobem na uratowanie kraju. Zachęcał jednocześnie ludność do uczestnictwa w akcji15.
Uczestnictwo Schönego w proteście spowodowało, że postawiono go wkrótce w stan oskarżenia. Zarzucono mu współudział w przyjęciu uchwały z 15.11.1848 r. i skiero-wanie trzy dni później do ludności odezwy, nawołującej do nieposłuszeństwa wobec rządu. 4.02.1850 r. rozpoczął się w Berlinie proces, którym żywo interesowali się mieszkańcy Zielonej Góry i okolic. Przebieg rozprawy był na bieżąco relacjonowany w zielonogórskiej prasie16. 16 lutego przesłuchiwano pastora Schöne, jednakże jego wyjaśnienia nie wzbudziły większego zainteresowania, gdyż były tożsame z tymi, jakie w poprzednich dniach wypowiadali pozostali oskarżeni. Duchowny potwierdził, że sporządził odezwę z 18.11.1848 r., jednakże zaprzeczył, jakoby miał zamiar publikować ją w prasie. Oświadczył, że należało ją traktować jako informację przeznaczoną jedynie dla jego wyborców. Mimo wyjaśnień Schönego prokurator wnioskował o uznanie winy pastora17. 22.02.1850 r. sąd ogłosił go jednak niewinnym18. Wraz z końcem procesu definitywnie zakończyły się jednak związki duchownego z polityką. Rozpoczął on w dawnym Czerwieńsku działalność na polu religijnym.
4. Twórca wolnego zboru ewangelickiego
Aktywność polityczna pastora miała wpływ na dalsze jego losy jako duchownego.
Już 15.12.1848 r., czyli niecałe 10 dni od zakończenia prac pruskiego Zgromadzenia Narodowego w Berlinie, duchowni okręgu Zielona Góra bardzo krytycznie ocenili poczynania pastora. Niezadowolenie wzbudziło oficjalne poparcie przez duchownego rewolucji w 1848 r., co więcej zachęcanie do niepłacenia podatków i udział w tej akcji.
Wspomniano także o postawie Schönego, który na kierowane wcześniej pod jego
14 Verhandlungen der constituirenden Versammlung vom 9 November bis zum Steuerverweigerung, Leipzig 1849, passim.
15 „Extra-Blatt zum Grünberger Wochenblatt” z 21.11.1848 r., nr 95.
16 „Intelligenzblatt zum Grünberger Wochenblatte” z 7.02.1850 r., nr 11.
17 „Grünberger Wochenblatt” z 21.02.1850 r., nr 15.
18 „Grünberger Wochenblatt” z 28.02.1850 r., nr 17.
64 Przemysław Góralczyk
Martin Gottfried Julius Schöne (1810-1873) 65
adresem słowa upomnienia ze strony władz duchownych o trudnościach, jakie mogą wynikać z powodu łączenia przez niego funkcji posła stronnictwa o lewicowych poglą-dach z urzędem pastora, odpowiedział, że do Berlina udał się nie jako duchowny, ale jako przedstawiciel ludu. Uznano także, że pastor uległ „fanatycznemu wpływowi swoich partyjnych współtowarzyszy”. Nawoływano go do powrotu do domu rozpoczęcia działalności zgodnej z jego chrześcijańskim powołaniem. Zapewniano jednocześnie, że wszelkie jego dotychczasowe niegodne poczynania zostaną wówczas zapomniane19.
Pod koniec 1849 r. pastor Martin Schöne został oskarżony o udział w kampanii odmowy płacenia podatków. Jego niejasna sytuacja, dalsze angażowanie się w sprawy polityczne, brak reakcji na wystosowywane ze strony władz kościelnych napomnienia, spowodowały, że już 15.11.1849 r. został on zawieszony w obowiązkach pastora20. Jego miejsce ostatecznie w 1850 r. zajął stosunkowo młody, bo liczący wówczas 28 lat, pastor O. Conrad21. Proces Schönego, rozpoczęty 4.02.1850 r., zakończył się uniewinnie-niem duchownego, jednakże ten pozostał nadal pozbawiony urzędu.
Społeczność dawnego Czerwieńska podzieliła się na dwa obozy: zwolenników i prze-ciwników dotychczasowego pastora. Przez pewien okres sytuacja w miasteczku była dość napięta. W nocy dochodziło często do dewastacji siedziby nowego pastora. Nawet dzieci w szkole trzymały się w grupach w zależności od sympatii ich rodziców wzglę-dem pozbawionego urzędu duchownego22. W obronie Schönego wielokrotnie do władz duchownych występowali co znakomitsi i zarazem bogatsi mieszkańcy miasta. Pod pismem z 14.07.1850 r. podpisali się m.in. Heine, Arnhold, Angermann, Hennig, Schultz, Petzold23. Jednak nie przynosiło to oczekiwanych rezultatów.
Odsunięcie Martina Schöne od obowiązków pastora ewangelickiej wspólnoty w dawnym Czerwieńsku nie spowodowało zaprzestania przez niego prowadzenia dzia-łalności kaznodziejskiej. Zawiedziony reakcją i działaniami swoich duchownych zwierzchników postanowił nie poddawać się i rozpoczął tworzenie w mieście „wolnego zboru ewangelickiego” („freie evangelische Gemeinde”)24. Po wielu miesiącach starań otrzymał zgodę na stworzenie nowej gminy wyznaniowej. 8.07.1850 r. wszystkim, którzy przyczynili się do sukcesu oraz tym, którzy wspierali go w trudnych dla niego momentach związanych z pozbawieniem urzędu pastora, wyraził płynące z serca po-dziękowania25.
Dla potrzeb nowej wspólnoty wkrótce postanowiono wybudować świątynię. Miała ona, w odróżnieniu od istniejącego już w Czerwieńsku kościoła, w którym poprzednio urząd pastora sprawował Schöne, stać się swoiście rozumianą wizytówką. W zamierze-niu budynek miał być okazałym, nowoczesnym i trwałym gmachem. Tak też się stało.
11.04.1851 r. przy ulicy prowadzącej z centrum miasteczka do Zielonej Góry położono kamień węgielny. Prace przy tworzeniu świątyni przebiegały niezwykle sprawnie.
17 sierpnia po raz pierwszy w nowym kościele odprawiono pierwsze nabożeństwo.
8.11.1851 r. na wieży kościelnej zawieszono gałkę i krzyż. 30 listopada odbyła się uroczysta konsekracja nowej świątyni26.
19 „Intelligenzblatt zum Grünbeger Wochenblatte” z 25.12.1848 r., nr 106.
20 EZAB, sygn. 7 / D 905, s. 3; sygn. 7 / 15432, s. 34.
21 EZAB, sygn. 7 / 15023, s. 33.
22 Denkwürdigkeiten und Erinnerungen eines Arbeiters, herausgegeben von Paul Göhre, Leipzig 1903, s. 36-40.
23 EZAB, sygn. 7 / D 905, s. 39-41.
24 „Intelligenzblatt zum Grünberger Wochenblatte” z 29.06.1848 r., nr 60.
25 „Grünberger Wochenblatt” z 11.07.1850 r., nr 55.
26 EZAB, sygn. 7 / 15432, s. 61.
Nie odbyło się jednak bez dalszych przeszkód. 10.05.1851 r. zakazano pastorowi Schöne dokonywania chrztów, udzielania ślubów i przeprowadzania konfirmacji. Nie podporządkował się jednak tej decyzji, przez co został oskarżony o dokonywanie nieuprawnionych czynności urzędowych jako duchowny. 8.09.1851 r. został jednak uniewinniony przez sąd powiatowy w Zielonej Górze, następnie 9 listopada tego samego roku decyzja została podtrzymana przez sąd apelacyjny w Głogowie27.
Wspólnota stworzona przez pastora Martina Schöne cieszyła się od początku dość dużym zainteresowaniem. W okresie od końca 1851 r. do końca roku następnego należały do niej 872 osoby z ówczesnych miejscowości: Czerwieńsk, Nowy Nietków, Płoty, Zagórze, Przylep, Łężyca i Wysokie. W tym samym czasie we wspólnocie zawarto 14 ślubów, urodziło się 43 chłopców i 40 dziewczynek, zmarło 13 mężczyzn, 8 kobiet, 13 dzieci płci męskiej i 18 dziewczynek, zostało konfirmowanych 14 chłopców i 8 dziew-czynek. Dane te świadczą o znaczącym rozwoju wspólnoty. Duży wpływ na liczbę wiernych miała z pewnością osobowość i charyzmatyczny charakter samego duchownego28.
Pastor Martin Schöne, oprócz sprawowania obowiązków duchownych i prze-wodzenia swojej wspólnocie religijnej czy zajmowania się polityką, udzielał się także jako społecznik. Założył „Der Pastor Schöne`s Hilfsverein” („Towarzystwo Pomocy pastora Schöne”), z siedzibą w ówczesnej Zielonej Górze29. Jednakże trudno na tym etapie badań podać więcej szczegółów tej działalności. Ponadto wiadomo, że wiele lat przed podjęciem działalności politycznej był dyrektorem kolegium nauczycieli okręgu Zielona Góra30.
Działalność pastora Martina Schöne zakończyła się w połowie stycznia 1858 r.
Zgodnie z zapisem w kronice parafialnej z tamtego okresu, znajdującej się w Centralnym Archiwum Ewangelickim w Berlinie, duchowny wyjechał do Ameryki. Dotychczasowi jego wierni nie posiadali żadnych informacji dotyczących dalszych losów pastora.
Wspólnota jednak istniała nadal, chociaż z powodu braku charyzmatycznego przywódcy następowało stopniowe zmniejszanie się liczby wiernych. W 1869 r. jej wyznawcy postanowili przyłączyć się do Kościoła staroluterańskiego. W 1927 r. na terenie miasta było już ich tylko 14 osób31.
5. Emigracja
Dotychczas ostatnią pewną informacją o losie pastora Martina Schönego był zapis o jego emigracji do Ameryki w połowie stycznia 1858 r. Trudnością było nawet potwierdzenie faktu dotarcia duchownego na Nowy Kontynent. Dopiero prowadzone przez autora artykułu bardzo wnikliwe badania pozwoliły ustalić dalsze losy pastora i jego rodziny32.
27 Ibidem, s. 69.
28 Ibidem.
29 „Intelligenzblatt zum Grünberger Wochenblatte” z 28.03.1850 r., nr 25.
30 „Grünberger Wochenblatt” z 21.02.1850 r., nr 15.
31 EZAB, sygn. 507 / 5081, s. 76.
32 Autor artykułu poświęcił ostatnie dwa lata badań naukowych na odnalezienie wszystkich dostępnych źródeł, dzięki którym możliwe byłoby opisanie życia i działalności pastora Schöne. W kwietniu 2009 r. natrafił na wzmiankę w Internecie, że na cmentarzu w miejscowości Lombard znajduje się prawdopodobnie nagrobek pas-tora, jego żony i dzieci. Informacje uzyskane w EZA w Berlinie pozwoliły ustalić daty urodzin dzieci duchownego, stąd już na miejscu dzięki uprzejmości Rafała Terszaka, przyjaciela mieszkającego od kilku lat w USA, możli-we było porównanie i potwierdzenie tychże dat, a tym samym ustalenie, że na cmentarzu rzeczywiście pochowano duchownego z rodziną. Od tego momentu uzyskanie dokładnych informacji o losie M. Schönego w Stanach Zjednoczonych Ameryki było tylko kwestią czasu.
66 Przemysław Góralczyk
Martin Gottfried Julius Schöne (1810-1873) 67
W połowie stycznia 1858 r. pastor Schöne, wraz z żoną i dziećmi, wyemigrował do Ameryki. Przybył tam jeszcze w tym samym roku i osiedlił się w miejscowości Babcock`s Grove (obecnie Lombard) w stanie Illinois. Emigracja nie spowodowała zaprzestania prowadzenia działalności przez pastora. Zmienił się tylko nieco jej charakter.
Wkrótce po przybyciu pastor Schöne kupił farmę, na terenie której pod koniec 1858 r.
założył szkołę. Pracował w niej jako nauczyciel, wykorzystując przy tym swoje doświad-czenie z młodości33. Używał także już tylko trzeciego imienia – Julius. Zwyczajowo tytułowano go „Wielebnym” („Rev.”), gdyż jako pastor ewangelicki dalej udzielał posługi duchowej dla miejscowej ludności. Pierwszej udokumentowanej ceremonii prze-wodniczył 9.02.1859 r.34
Pastor Martin Gottfried Julius Schöne zmarł w miejscowości Lombard w stanie Illinois w 1873 r. i został pochowany na miejscowym cmentarzu. Jego żona zmarła 12 lat później i spoczęła obok męża35. Do dziś zachowały się tam ich nagrobki.
Postać Martina Gottfrieda Juliusa Schöne została zupełnie zapomniana. Jedynym zachowanym śladem jego działalności na terenie okręgu Zielona Góra były wzmianki o nim, publikowane w lokalnej gazecie „Grünberger Wochenblatt” oraz istniejący bu-dynek jego dawnej świątyni, znajdujący się w Czerwieńsku przy ulicy Zielonogórskiej, w którym obecnie mieści się zakład produkcyjny. Wydaje się więc, że w ten sposób osoba tego duchownego znajdzie w końcu swoje właściwe miejsce na kartach historii naszego regionu.
Zusammenfassung
Przemysław Góralczyk