Krystyna Klęsk w 1939 r. (zdjęcie pochodzi ze zbiorów prywatnych Pani Jolanty Janion)
96 Grażyna Wyder
i pełna poświęcenia sanitariuszka z czasów I i II wojny światowej. Za udział w I wojnie odznaczona została Medalem Niepodległości3, odznaczeniem wojskowym wysokiej rangi w hierarchii wyróżnień państwowych4.
Krzyż i Medal Niepodległości został ustanowiony rozporządzeniem Prezydenta RP z dnia 29.10.1930 r., w celu: odznaczenia osób, które zasłużyły się czynnie dla nie-podległości Polski w okresie walk orężnych polskich w latach 1918-1921, z wyjątkiem wojny polsko-rosyjskiej na obszarze Polski.
Był odznaczeniem wojskowym, nie pań-stwowym. Nadano ogółem 87 038 odzna-czeń, w tym 50 359 Medali Niepodległości5.
Kim więc była?
Urodziła się w Rębnikach k. Krakowa 7 września 1898 r. w rodzinie krakowskich inteligentów6. Ojciec Franciszek Roman Klęsk – był lekarzem, matka Zofia z Wy-sockich córką powstańca styczniowego7. Dziadek Karol Klęsk był profesorem mi-neralogii na Uniwersytecie Jagiellońskim8, a brat ojca Adolf – znaną postacią w kra-kowskiej bohemie, a także lekarzem.
Otoczenie, w jakim dorastała, bez wątpie-nia nie pozostało bez wpływu na jej późniejsze losy. Szkołę powszechną ukoń-czyła w Krakowie u Sióstr Urszulanek, a klasyczne gimnazjum we Lwowie. Tam też pobierała naukę gry na gitarze. Nauki jednakże nie ukończyła, bowiem spokojne i radosne, pierwsze lata młodości przerwała wojna. W 1914 r., w wieku lat 16, po aresz-towaniu i uwięzieniu ojca w rosyjskiej niewoli, wyjechała z matką do Wiednia, gdzie w latach 1915-1919 obie włączyły się w wir wojny, podejmując pracę w
wojsko-3 Centralne Archiwum Wojskowe (dalej: CAW), Akta personalne: Krystyna Klęsk, MN 4.11.33.
4 Zob.: Z. Puchalski, T. Wawrzyński, Krzyż i Medal Niepodległości, Warszawa 1994. Krzyż i Medal Niepodległości za:
http://pl.wikipedia.org/wiki/Krzy%C5%BC_i_Medal_Niepodleg%C5%82o%C5%9Bci (stan na 14.07.2009 r.).
Zob. także: W. Bończa-Tomaszewski, Kodeks orderowy, Warszawa 1939.
5 Odznaczenie posiadało trzy klasy: Krzyż Niepodległości z Mieczami (nadano: 1 816 osobom, w tym 323 razy pośmiertnie); Krzyż Niepodległości (35 258, w tym 7 917 pośmiertnie) i Medal Niepodległości; odznaczonym dawało szczególne prawa, m.in. prawo do zniżki kolejowej, prawo pierwszeństwa przy przyjmowaniu ich dzieci do szkół państwowych i samorządowych, oraz zwolnienia z opłat administracyjnych w tych szkołach, prawo otrzymania pracy czy też prawo ubiegania się o zaopatrzenie ze Skarbu Państwa dla siebie a po śmierci dzieciom i rodzicom: zob.: http://pl.wikipedia.org/wiki/Krzy%C5%BC_i_Medal_Niepodleg%C5%82o%C5%9Bci (stan na 14.07.2009 r.).
6 Krystyna Klęsk we wszystkich dokumentach podawała, jako miejsce swego urodzenia, Kraków Rębniki wymienione je m.in. na Świadectwie dojrzałości. Zob.: Archiwum Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu (dalej: AUAM), Akta personalne: Krystyna Klęsk, sygn. 144/591.
7 Klęskowa Zofia, z Wysockich, ur. 22.11.1974 Rudniki gm. Podhajce, c. Józefa i Felicji Kaczorowskiej zam. Poz-nań, ul. Focha 80/11, potem ul. Ogrodowa 5/6. Zob.: CAW, Akta personalne (dalej: Ap), MN 4.11.33. Zmarła:
9.12.1958 r. w Ługowie, pochowana na cmentarzu w Raculi k. Zielonej Góry.
8 Karol Klęsk 1832-1881 – Polski Słownik Biograficzny (dalej: PSB), t. 12, s. 611-612.
Podczas I wojny światowej, razem z matką Zofią, pracowała jako siostra sanitariuszka w szpitalach wojskowych m.in. we Wiedniu, Sara-jewie i Lwowie (D. Piekarska, Pamiątki życia,
„Gazeta Lubuska” 2002, nr 23, s. 10.)
Krystyna Klęsk (1898-1977) 97
wych szpitalach w charakterze sanitariuszek Czerwonego Krzyża. Opiekowały się rannymi w szpitalach w: Wiedniu, Przemyślu, Rzeszowie, Lwowie, Sarajewie, Ilidzie w b. Jugosławii, Nisku.
We wniosku o odznaczenie Medalem Niepodległości zacytowano fragment artykułu z krakowskich „Nowości Ilustrowanych” z dnia 30.09.1916 r., gdzie odnotowano: „ranni i chorzy bojownicy wśród nich liczni legioniści ubóstwiają tak prof. Halbana9dla jego nieskazitelnej sumienności pod względem opieki […], jak też i sztab jego złożony z dwóch lekarzy i sióstr pielęgniarek, pań Zofii i Krystyny Klęsk”10. Wdzięczni pacjenci wpisywali się do pamiętników pań. Doceniono ich starania, przyznając obu Medal Niepodległości11.
W 1920 r. złożyła maturę w Państwowym Seminarium Nauczycielskim męskim w Rudniku nad Sanem. Na Świadectwie dojrzałości zapisano: „w przedmiotach nadobowiązkowych: w robotach ręcznych kobiecych egzamin nie odbył się ze względu na świadectwo uzdolnienia […]. Na tej podstawie uznaje się kandydatkę dojrzałą do tymczasowego pełnienia obowiązków nauczycielskich w publicznych szkołach ludowych pospolitych z językiem wykładowym polskim”12.
Zrezygnowała z pracy w szpitalu. Ppłk dr med. Adam Karwowski13, w przedstawio-nej opinii zauważył: „pełniła funkcję przełożoprzedstawio-nej w szpitalu wojskowym w Poznaniu od 3.8 do 26.11.1920 roli i przez cały ten czas spełniała swe funkcje z wielką gorliwością i zamiłowaniem, oraz pozyskała sobie sympatię sióstr i chorych”14.
W 1924 r. podjęła, jako słuchaczka nadzwyczajna, studia na Wydziale Humanistycz-nym Uniwersytetu Poznańskiego, uczestnicząc w zajęciach: z historii, archeologii, etnologii, historii sztuki, historii kultury, filozofii, socjologii, psychologii, ale także i gry na fortepianie. Była studentką Ludwiki Dobrzyńskiej-Rybickiej, Eugeniusza Frankowskiego, Floriana Znanieckiego, Józefa Kostrzewskiego15. Uczestniczyła także w wielu formach działalności: była aktorką teatrów Poznania, recytatorką w radio, dawała koncerty fortepianowe. Prowadziła jednocześnie naukowe badania etnograficzne dotyczące haftu ludowego16. Wybuch wojny nie pozwolił na ukończenie studiów w terminie. Pracę magisterską obroniła już po wojnie. Decyzją Rady Wydziału Huma-nistycznego Uniwersytetu Poznańskiego, stopień magistra filozofii w zakresie antropologii, etnografii z etnologią i prehistorii otrzymała 30.06.1949 r.17
Do różnorodności zainteresowań i działań w okresie międzywojennym, dołączyć należy pracę zawodową. Łączyła bowiem studia z zawodem nauczycielskim – przez 12 lat uczyła rysunku i tak zwanych robót kobiecych, tj. robótek ręcznych18. W tym czasie
9 Prof. dr med. Henryk Halban ur. 1870-1933, polski lekarz neurolog, psychiatra, profesor Uniwersytetu Lwowskiego, zob.: http://pl.wikipedia.org/wiki/Henryk_Halban (stan na 09.07.2009 r.).
10 Zob. CAW: Ap. Krystyny i Zofii Klęsk.
11 Zob. przypis 3 i 5.
12 Świadectwo dojrzałości, zob. przypis 5.
13 Dr Adam Ferdynand Karwowski (22 III 1873-13 IX 1933), profesor dermatologii, w latach 1919/21 – w stopniu ppłk. kierował szpitalem wojskowym w Poznaniu. Szerzej zob.: PSB, t. XII, s. 159-160.
14 Zob. CAW, Ap. Klęsk Krystyna.
15 Studiowała z przerwami w latach 1924-39; w latach 1924-32 jako słuchaczka nadzwyczajna studiowała etnologię i etnografię Polski; z powodów rodzinnych i zdrowotnych na pewien czas zrezygnowała ze studiów, by ponownie je podjąć w 1938 r.; zob.: własnoręcznie napisany życiorys Krystyny Klęsk. Zob.: AUAM, Akta per-sonalne..., sygn. 144/591.
16 A. Ciosk, Opowieść o życiu Krystyny Klęsk (1898-1977). Wystawa biograficzna w Muzeum, „Pionierzy” 2003, nr 1 (19), s. 15.
17 Dyplom Magistra Filozofii z dnia 30 czerwca 1940 r. nadany Klęsk Krystynie, Zofii, zob.: AUAM, Akta perso-nalne..., sygn. 144/591, k. 20.
18 A. Ciosk, Opowieść..., s. 15.
98 Grażyna Wyder
znajdowała jeszcze czas na oprowadzanie wycieczek turystycznych po Poznaniu19. W latach poprzedzających wybuch II wojny światowej, odbyła szkolenie wojskowe oraz podniosła kwalifikacje sanitariuszki na wypadek wojny. 28.02.1938 r. zdała egzamin państwowy z pielęgniarstwa, a w maju uczestniczyła w kursie ochrony przeciwlotniczo--gazowej drugiej kategorii organizowanym przez Ligę Ochrony Powietrznej Polski20. Kartę mobilizacyjną otrzymała 26.08.1939 r.
Zapisała: „26 sierpnia byłam w Poznaniu [wróciła właśnie z Lwowa, gdzie przeby-wała u kuzynostwa]. Na moim biurku leżała druga karta mobilizacyjna: Zgłosić się po ogłoszeniu mobilizacji w dniu trzecim. Data wysłania karty: 24.8.39. Pieczęć: Inspektor Okręgowy J. Wierzbicki”21.
Kartę przydziału wojennego otrzymała 27.08.1939 r. Zmobilizowana, wraz z Armią Poznań wyruszyła w pierwszych dniach września na front. 17 września dostała się do niewoli. Została przewieziona do Łowicza. Po kilku dniach zwolniona, powróciła do Poznania. Okres okupacji (lata 1940-1945) spędziła w Poznaniu, gdzie zatrudniona była w charakterze higienistki fabrycznej22. Prowadziła tajne nauczanie na terenie miasta.
Zorganizowała również tajny amatorski Związek Miłośników Muzyki23. W czasie walk o Poznań pełniła obowiązki siostry Pogotowia Sanitarnego PCK, a następnie objęła funkcję opiekunki społecznej szpitala miejskiego, oraz przewodniczącej Opieki Społecznej XXX Okręgu w Poznaniu. Od 13.08.1945 r. pełniła funkcję pod-referendarza Referatu Świetlicowego Zarządu Wojewódzkiego Informacji i Propagandy w Poznaniu24.
Do Zielonej Góry przybyła w 1949 r. Podjęła pracę w Starostwie Powiatowym na stanowisku referentki do spraw Kultury i Sztuki. Jeszcze tego samego roku została zatrudniona w Muzeum zielonogórskim na stanowisku kierownika. Urząd sprawowała do połowy 1951 r.25Rozpoczęła pracę w Muzeum w okresie bardzo trudnym dla muze-alnictwa. W tymże czasie, na mocy aktów prawnych z 1950 r. upaństwowiono bowiem instytucje muzealne oraz wprowadzano nowy system organizacyjny. Stawiane przed Krystyną Klęsk zadania przeselekcjonowania, w krótkim czasie, poniemieckich muze-aliów (niemieckiego Heimatmuseum), znacznie przekraczały możliwości organizacyjne jednej osoby. Posiadała wprawdzie pewne doświadczenie muzealne, bowiem tuż po wojnie jako wolontariuszka włączyła się w zabezpieczenie i gromadzenie zbiorów etno-graficznych dla ówczesnego Muzeum Wielkopolskiego, ogrom zadania przerósł jej siły.
Z powodzeniem natomiast prowadziła, opierając się o zbiory poznańskie, działalność wystawienniczą, udostępniając dziewiętnastowieczne polskie malarstwo26.
Po odejściu z Muzeum Regionalnego w Zielonej Górze, przez kilka lat pracowała w różnych instytucjach: m.in. w urzędzie konserwatorskim. Udzielała, prywatnie i w ogniskach, lekcji gry dla dzieci i młodzieży. Działała w zielonogórskim oddziale Polskiego Towarzystwa Prehistorycznego oraz Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego27. Cały czas kontynuowała pracę przewodnika w ramach PTTK.
19 Ibidem.
20 K. Klęsk, Kartki z mojego pamiętnika, [w:] Dni klęski, dni chwały. Wspomnienia Wielkopolan z Września 1939, wybór i oprac. E. Makowski, K. Młynarz, Poznań 1970, s. 107.
21 Ibidem.
22 AUAM, Akta personalne..., sygn. 144/591.
23 A. Ciosk, Opowieść..., s. 15.
24 AUAM, Akta personalne..., sygn. 144/591.
25 A. Ciosk, Dyrektorzy..., s. 3.
26 Ibidem.
27 A. Ciosk, Opowieść..., s. 15.
Krystyna Klęsk (1898-1977) 99
W 1958 r. przeszła na emeryturę. Od 1953 r. mieszkała, wraz z matką Zofią, w podzielonogórskiej wsi Ługowo. Tam też zmarła, po ciężkiej chorobie i prawie 5-letnim unieruchomieniu – 20.01.1977 r. Pochowana została na cmentarzu, obok matki, w Raculi koło Zielonej Góry.
Zusammenfassung
Grażyna Wyder