Wstęp
Komunikat, informacja przekazywana obrazem jest dziś, we współ czes-nych społeczeństwach, w powszechnym użyciu i wypiera w nisze tradycyjne użytkowe formy przekazu. Topnieje ilość osób piszących listy, przesyłających zdję cia papierowe, kartki świąteczne, bo upowszechnił się bezpośredni kontakt z adresatem, którego można zobaczyć i usłyszeć w czasie rzeczywistym. Ilość dostępnych „clip -artów”, przesyłanych prezen tacji z atrakcyjnymi zdjęciami, możliwość przesyłania własnych, cyfro wych zdjęć (wraz z upowszechnieniem łatwych i dobrych aparatów cyfro wych) — pozwalają zaspokoić każdy gust i wpi sać się w każdą okoli czność. „Twarde” dyski komputerów wypełnione są filmami, zdjęciami dostępnymi w Internecie, w którym każdy znajduje własne profile, z łat wością dokumentuje sytuacje i wydarzenia. Dominuje obraz w przekazie, zdawkowo opatrzony komentarzem. Rzeczywistość zewnętrzna podobnie, jest nasycona ekranami, monitorami, wyświetlaczami, bilbordami.
Wiel ko formatowe kierowane są do masowego odbiorcy. Zminiaturyzowane, są na potrzeby interpersonalnego, indywidualnego kontaktu. Tradycyjny pla‑
kat musi przebijać się swoją formą wizualną, by zaistnieć, być zauwa żonym.
Ruchoma reklama obrazowa wypiera statyczną. Techniki mappin gu cyfrowego wkraczają w przestrzeń teatru, dając nowe możliwości aranżacyjne i „zagra‑
żając” klasycz nej scenografii. Efekty pracy narzę dziami cyfrowymi, coraz
częściej wieńczą kreację projektów artystycz nych, pojawiają się w przestrzeni publicznej, stwarzając nowe sytuacje dla architektonicznych rozwiązań, łączą‑
cych elementy konstrukcyjne z emi sją na nie plastycznych projekcji. Możliwość budowania sekwencji obrazowych, ciągu zwizualizowanych scen, filmu daje sposobność prze ka zywania odbiorcy treści, nastroju, przesłania i wpływać na niego, po ruszać go, manipulować nim. Zmienia się szybko, dostosowując się do rozbu dzonych potrzeb odbiorcy, szata graficzna codziennych wydaw nictw i periody ków. Ilość tekstu została radykalnie zmniejszona i wpisana w cało‑
formatowe ilustracje. Przeciętny uczestnik współczesnej kultury, już od daw- na nazywanej obrazowej, poprzez znaki drogowe, aktywne reklamy, logi fir‑
mowe, nawigację GPS usiłuje wytyczyć swoją codzienną ścieżkę, by osiągnąć własne cele.
Piotr Sztompka definiuje źródła „rosnącego wizualnego zróżnicowa nia”.
Wypełnienia „pejzażu kulturowego”, ikonosfery bogactwem języka plastycznego.
Cechuje to zjawisko społeczeństwo nowoczesne, a wynika z dwóch czynników.
„Pierwszym jest przyśpieszony i intensywniejszy niż dawniej rozwój cywiliza‑
cyjny i techniczny, czyli rozrost świata przed miotów, obiektów, urządzeń wytwo‑
rzonych przez człowieka. […] Takie przedmioty, obiekty, urządzenia mają swój kształt, formę, barwę — coraz bardziej zróżnicowaną i bogatą. Drugi proces to urbanizacja. Powstanie miast, a obecnie wyraźna dominacja miejskiego sposobu życia w wielu rozwiniętych społeczeństwach oznacza niepo równanie bogatsze i zróżni cowane wizualnie środowisko życia dla wielkich segmentów populacji ludzkiej”1.
Ten stworzony przez ludzi świat wymaga wprowadzenia młodych po koleń w jego meandry i złożoności. Wymaga umiejętności komunikowa nia się zna‑
kami plastycznymi, odczytywania ich i rozumienia ich zna czeń, prostych lub złożonych. Wydają się one być jednymi z ważniej szych zadań w planowanych przez systemy oświatowe programach kształ cenia, po przejściu których absol-went powinien być przygotowany do życia w zastanej rzeczywistości. Powinien potrafić uczestniczyć w kulturze wizualnej, być jej odbiorcą i kreatorem. Orien-tować się w hi storii kultury, bo bogactwo form wytworzonych przez człowieka wynika z przenikania i syntezy kultur współczesnych i zamierzchłych. Elemen‑
tarna orientacja w źródłach tych zmian pozwala rozumieć ich sens, zasadność i daje możliwość nie czucia się wykluczonym, nienadążającym za zmianami, bycia zakorzenionym w kulturze współczesnej.
Warto postawić pytanie. Czy obecny program systemowej edukacji, na płasz‑
czyźnie polskiej, przygotowuje do tego? Realizowany na pozio mie szkoły pod‑
stawowej i gimnazjalnej przedmiot Plastyka to jedyny przedmiot ściśle związany z poruszanymi tu zagadnieniami. Po jego ukończeniu, w wieku 15—16 lat, za‑
myka się dla większości młodych ludzi kontakt ze sztuką plastyczną, która niesie
1 P. Sztompka: Socjologia wizualna. Warszawa 2006, s. 18.
133 Krzysztof Kowalski: Systemowe oddziaływania a przygotowanie młodzieży szkolnej…
ze sobą zweryfikowane i utrwa lone wartości humanistyczne i pozwala jednostce i grupom wytyczyć roz wojową drogę dalszego życia. Jest to moment newral‑
giczny, dojrzewania, krystalizowania się osobowości, podejmowania wrażliwych dla przysz łości decyzji. Jednym z głównych założeń edukacji plastycznej (i nie tylko) jest wyrobienie twórczej konstruktywnej postawy człowie ka.
W my śl idei Herberta Reada, zapładniającej kolejne pokolenia naukow ców, artystów, dydaktyków: „Człowiek jest przede wszystkim tym, który tworzy.
Twórczość jest psychologicznym zaprzeczeniem niszczenia. […] Dzieło sztuki nie jest tylko ozdobą; jest wyrazem jednego z najgłębszych instynktów czło-wieka, instynktu, który go kieruje do rozszerzenia zakresu jego umysłowego spostrzegania. Instynkt decyduje o rozwoju zmysłów w okresie dzieciństwa i je śli zostanie przedłużony na okres życia dorosłe go, zwykle podnieca ludzi do przedkładania działań konstruktywnych ponad działania niszczące”2. Wyrobie‑
nie właściwych nawyków, potrzeb korzystania z kulturalnej oferty, umiejętności współtworzenia, kreowania własnej i otaczającej rzeczywistości jest warunkiem dalszego rozwoju społeczeństw nowoczesnych. I te procesy powinny przebiegać w okresie szkolnej edukacji, by nie spełniły się obawy Reada dotyczące społe‑
czeństw, które I. Wojnar precyzuje: „Atrofia uczuć wyraża się tu w upadku zdol‑
ności do przeżywania uczuć, zarówno religijnych, jak i estetycz nych, prowadzi człowieka do ideowego i moralnego indyferentyzmu, a tym samym do ulegania łatwym pokusom ideologii konsumpcyjnej, egoistycznej i bez głębszych treści.
Tylko sztuka i autentyczne wzru szenie estetyczne mogą człowieka wprowadzić w świat wielkich idei, autentycznych wartości, dobra i prawdy. W przeciwnym razie człowiek zostaje skazany na siły brutalne i wewnętrzną pustkę. […] Jeżeli więc nie przystąpi się do uruchomiania i rozwijania u jednostki od wczesnego dzieciństwa do wieku dojrzałego wrażliwości zmysłów i umiejętności percy‑
powania świata, będziemy mieli do czynienia z automatami ludz kimi, u których apatia znajdzie swoje uzupełnienie w aktach agresji, a wulgarne upodobania ograniczą z czasem ich rozrywki do meczów sportowych, biernej kontemplacji aktów zbrodniczych i sadyzmu”3. Jakie to znamienne hasła dla krytycznych obserwatorów współczesnego spo łeczeństwa.
W mojej wypowiedzi przedstawię najważniejsze czynniki wynikające z za‑
dań szkoły wobec uczniów w przedmiocie Plastyka. Podstawa Pro gramowa determinuje aktywność nauczyciela reprezentującego system edukacji. W zesta‑
wieniu z nimi przedstawię wybrane wyniki badań, któ rych celem głównym jest uzyskanie odpowiedzi na pytanie: czy młodzież szkolna jest przygotowana do uczestnictwa w kulturze wizualnej? Bada nia zostały przeprowadzone w 2010 roku na łącznej próbie 1367 uczniów ostatnich klas szkół podstawowych i gimnazjal‑
nych w ostatnich dwóch miesiącach nauki roku szkolnego 2009/2010. Liczebność
2 H. Read: Wychowanie przez sztukę. Warszawa 1976, s. XIII.
3 Ibidem, s. XVI.
próby z popu lacji uczniów szkół podstawowych (383 tysiące) przy założonym pozio mie istotności 0,05 i marginesie błędu równym 4% powinna wynosić 599 osób. W badaniu wzięło udział 700 uczniów. Oznacza to, że wyniki analiz dla tej grupy są obarczone mniej niż 4 -procentowym błędem osza cowania (dokładnie 3,7%). Liczebność próby z populacji uczniów szkół gimnazjów (444 tysiące) przy założonym poziomie istotności 0,05 i mar ginesie błędu równym 4% także powinna wynosić 599 osób. W badaniu wzięło udział 667 uczniów. Oznacza to, że wyniki analiz dla tej grupy są obarczone mniej niż 4 -procentowym błędem oszacowania (dokładnie 3,8%)4. Badaniami objęto też 42 nauczycieli przedmiotu Plastyka. Obszar badań objął województwo opolskie i podlaskie, by stworzyć możliwość porównania wyników badań i postawić pytanie, czy wnioski z nich wy ciągnięte można przełożyć na skalę całego kraju. Ze względu na ograni czoną objętość i wypowiedzi przedstawiam wybrane zagadnienia z cało ści uzyskanych wyników badań.