W toku badań, poprzez zgromadzenie wiedzy i określenie związków wystę‑
pujących między wartościami kultury wizualnej a wybranymi determinantami szkolnej edukacji plastycznej, ostatecznie zmierza się do sformułowania wnio‑
sków pedagogiczno ‑wychowawczych mających na celu pomóc nauczycielom w przygotowaniu uczniów do uczestnictwa w kulturze wizualnej oraz wniosków systemowo -organizacyjnych, których uwzględnienie nadałoby głębszy wymiar wychowaniu poprzez sztukę.
Czynniki wpływające na realizację celów kształcenia wynikają z Podstawy Programowej przedmiotu Plastyka5, definiuje ona zagadnienia do szczegółowego opracowania w Programie Nauczania przez każdego nauczyciela Plastyki, które brzmią:
1. Pobudzanie wszechstronnego rozwoju uczniów, a w szczególności:
a) rozbudzanie twórczej postawy wobec siebie i świata, b) rozwijanie ogólnej wrażliwości dziecka,
c) rozwijanie wrażliwości plastycznej,
d) rozwijanie umiejętności refleksyjnego patrzenia, e) rozwijanie zainteresowań i zamiłowań plastycznych.
4 J. Brzeziński: Metodologia badań psychologicznych. Warszawa 2004.
5 Podstawa programowa, załącznik nr 2 do Rozporządzenia Ministra Edukacji Naro dowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 roku w sprawie podstawy programowej wychowa nia przed szkol‑
nego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół.
135 Krzysztof Kowalski: Systemowe oddziaływania a przygotowanie młodzieży szkolnej…
2. Wyposażenie uczniów w podstawowe umiejętności plastyczne.
3. Wprowadzenie uczniów do aktywnego uczestnictwa w kulturze.
4. Wpływanie przez sztukę na obyczaje i kulturę uczniów oraz atmosferę szkolną.
5. Kształtowanie zainteresowań i zamiłowań plastycznych.
6. Wyposażenie uczniów w niezbędne umiejętności plastyczne, a także wiedzę z tego zakresu.
7. Umożliwienie uczniom przeżycia różnych doświadczeń plastycznych.
8. Kształtowanie kultury plastycznej (umiejętność włączania sztuki we własne, osobiste życie).
9. Uczenie wartościowania obecnych wokół ucznia zjawisk z zakresu pla‑
styki.
Swoboda doboru podręczników, korzystania z publikowanych Programów Nauczania lub pisania własnych Programów (obecnie weryfikowanych tylko przez dyrektora szkoły lub Radę Pedagogiczną), prowadzenie zajęć tego typu przez część nauczycieli, dla których przedmiot jest drugą specjalnością — stawia pytanie o jakość kształcenia.
Tabela 1 Ulubione przedmioty — szkoła podstawowa — gmina
Miejska Miejsko ‑wiejska Wiejska
Informatyka 137 64,3 Informatyka 146 62,7 Informatyka 147 57,9
Plastyka 131 61,5 Plastyka 129 55,4 Plastyka 138 54,3
Historia
i społeczeństwo 89 41,8 Muzyka 91 39,1 Muzyka 107 42,1
Przyroda 72 33,8 Matematyka 86 36,9 Przyroda 101 39,8
Muzyka 72 33,8 Język polski 76 32,6 Technika 89 35,0
Przedmiot, mimo wielu zmian i utrudnień organizacyjnych, cieszy się dużą popularnością wśród uczniów (tabela 1). W rankingu ulubionych przed mio tów
jest przedmiotem jednym z najczęściej wymienianych. Jest to zatem szansa, by wykorzystać kontakt ze sztuką dla celów poznawczych, kształcących i wycho‑
wawczych w szerszym zakresie niż tylko przedmiotowym. W szkole podstawowej, w zależności od środowiska, w jakim ona funkcjonuje, Plastykę cechuje ponad 50 -procentowa liczba wskazań, jako przedmiot ulubiony. Na trzecim miejscu zaraz po Wychowaniu Fizycznym i Informatyce.
W szkole gimnazjalnej, w zależności od środowiska (tabela 2), w jakim ona funkcjonuje, Plastykę cechuje 40 -procentowa liczba wskazań, jako przed miot ulubiony w środowisku miejskim i miejsko -wiejskim, plasując przedmiot na trzecim miejscu, jak w szkole podstawowej. W gminach wiejskich przedmiot występuje na 7 miejscu (na 16 przedmiotów w całym cyklu nauczania) z 34,3%
ilością wskazań, jako ulubiony. Wskazywać to może na szczególnie utrudniony bezpośredni kontakt uczniów z dziełami sztuki, jak też na prowadzenie zajęć przez część nauczycieli, którzy są powierzchownie przygotowani do prowadzenia tego przedmiotu (druga specjalność).
Tabela 2 Ulubione przedmioty — szkoła gimnazjalna — gmina
Miejska Miejsko ‑wiejska Wiejska
przedmiot liczba
wskazań % przedmiot liczba
wskazań % przedmiot liczba wskazań %
WF 107 46,9 WF 82 54,7 WF 192 66,4
Informatyka 93 40,8 Muzyka 62 41,3 Muzyka 107 37,0
Plastyka 91 39,9 Plastyka 61 40,7 Język obcy 105 36,3
Język obcy 81 35,5 Informatyka 61 40,7 Język polski 104 36,0
Muzyka 72 31,6 Biologia 56 37,3 Informatyka 104 36,0
Matematyka 67 29,4 Język polski 56 37,3 Geografia 100 34,6
Historia 66 28,9 Język obcy 47 31,3 Plastyka 99 34,3
Język polski 66 28,9 Technika 40 26,7 Biologia 93 32,2
Geografia 61 26,8 Religia 39 26,0 Religia 89 30,8
WOS 58 25,4 WOS 37 24,7 Matematyka 89 30,8
Biologia 54 23,7 Matematyka 35 23,3 Historia 85 29,4
Chemia 51 22,4 Geografia 34 22,7 Technika 79 27,3
Technika 48 21,1 Historia 30 20,0 WOS 72 24,9
Religia 41 18,0 Chemia 27 18,0 Chemia 61 21,1
Fizyka 33 14,5 Fizyka 18 12,0 Fizyka 46 15,9
Etyka 5 2,2 Etyka 4 2,7 Etyka 20 6,9
Biorąc pod uwagę płeć badanych uczniów, zauważamy, że w szkole podsta‑
wowej Plastyka jest wskazywana najczęściej, jako jeden z ulubionych
przedmio-137 Krzysztof Kowalski: Systemowe oddziaływania a przygotowanie młodzieży szkolnej…
tów przez dziewczynki (67,1% wskazań), a chłopcy (45,5% wskazań) wskazują przedmiot najczęściej po WF -ie i Informatyce (tabela 3).
Tabela 3 Ulubione przedmioty — szkoła podstawowa — płeć
Dziewczynki Chłopcy
przedmiot liczba
wskazań % przedmiot liczba wskazań %
Plastyka 247 67,1 WF 272 81,9
WF 241 65,5 Informatyka 255 76,8
Informatyka 175 47,6 Plastyka 151 45,5
Muzyka 162 44,0 Matematyka 128 38,6
Przyroda 128 34,8 Technika 121 36,4
Język obcy 126 34,2 Przyroda 119 35,8
Język polski 113 30,7 Historia
i społeczeństwo 117 35,2 Historia
i społeczeństwo 113 30,7 Religia 112 33,7
Religia 103 28,0 Muzyka 108 32,5
Matematyka 103 28,0 Język obcy 75 22,6
Technika 94 25,5 Język polski 71 21,4
Etyka 14 3,8 Etyka 12 3,6
Rozdźwięk między płciami pogłębia się w szkole gimnazjalnej (tabela 4). Dla dziewcząt przedmiot jest wskazywany, jako ulubiony (43,7% wskazań) trzeci z kolei, a dla chłopców, jako ósmy na 16 przedmiotów 3 ‑letniego cyklu (29,1%
wskazań).
Z pewnością przyczyną stanu rzeczy jest pogłębiający się w okresie gimnazjal‑
nym kryzys twórczy, który jako zjawisko opisany został już przez wielu badaczy.
Wnikliwą analizę na ten temat przedstawia S. Popek w Psychologii twórczości plastycznej, który stwierdza: „Prace plastyczne o cechach formalnych niższych od określonego typu dla danej grupy wiekowej wskazują na zahamo wania twórcze. Z badań wynika, że kryzys zaczyna się około 10. roku życia, a w wieku 13—14 lat jest najgłębszy, po czym u części młodzieży obserwuje się ponowny wzrost zainteresowań percepcją dzieł sztuki oraz własną ekspresją plastyczną”6. Należy zauważyć, że w tym samym czasie, gdy młodzież gimna zjalna wchodzi w zjawiska kryzysowe, obserwowane już około sto lat przez świat nauki pań‑
stwo polskie, tzw. reformą oświaty (2000 r.), redukuje ilość go dzin przedmiotu Plastyka do 2, najczęściej 1,5 a bywa, że do 1 godziny na trzy letni tok nauczania
6 S. Popek: Psychologia twórczości plastycznej. Kraków 2010, s. 29.
w gimnazjum. Pogłębia kryzys, nie stwarzając sytuacji po dej mowania prób jego ograniczenia. Zmiany „reformatorskie” z 2008 r. wpro wa dziły, rozporządzeniem pani minister Katarzyny Hall, nową Podstawę Progra mową, w której w gimna‑
zjum pozostała już tylko jedna godzina przedmiotu na 3 -letni cykl nauczania.
Podobna sytuacja była w szkołach podstawowych mię dzy 2000 a 2008 rokiem.
To samo rozporządzenie przywróciło stan z przed 2000 r., 3 godziny Plastyki w cyklu nauczania szkoły podstawowej w kl. 4—6. Nie przywróci jednak strat, jakie poniosło polskie społeczeństwo w rocznikach opu szczających szkołę przez 9 lat atrofii i marginalizowania edukacji plastycznej. Problem niedomiaru godzin Plastyki w gimnazjach trwa.
Tabela 4 Ulubione przedmioty — szkoła gimnazjalna — płeć
Dziewczymi Chłopcy
przedmiot liczba
wskazań % przedmiot liczba wskazań %
WF 188 48,3 WF 193 69,4
Język polski 171 44,0 Informatyka 157 56,5
Plastyka 170 43,7 Technika 97 34,9
Muzyka 169 43,4 Geografia 92 33,1
Język obcy 151 38,8 Matematyka 88 31,7
Biologia 135 34,7 Historia 84 30,2
Geografia 103 26,5 Język obcy 82 29,5
Matematyka 103 26,5 Plastyka 81 29,1
WOS 101 26,0 Religia 78 28,1
Informatyka 101 26,0 Muzyka 72 25,9
Historia 97 24,9 Biologia 68 24,5
Religia 91 23,4 WOS 66 23,7
Chemia 80 20,6 Fizyka 64 23,0
Technika 70 18,0 Chemia 59 21,2
Fizyka 33 8,5 Język polski 55 19,8
Etyka 15 3,9 Etyka 14 5,0
Porównując wskazania z województwa opolskiego i podlaskiego, zauwa-żamy zbieżności, na podstawie których możemy przyjąć, że nie jest to specyfika jed nego regionu, lecz zjawisko charakterystyczne dla całej populacji w Polsce, reali zującej obowiązek szkolny w ostatniej klasie danego cyklu (tabela 5). W wo-je wództwie podlaskim przedmiot plasuW wo-je się na drugim miejscu najczęściej wy mie niany, jako ulubiony w szkole podstawowej (54,4% wskazań). Zestawienie wskazań szkół gimnazjalnych dwóch województw (tabela 6) wykazuje niewielką
139 Krzysztof Kowalski: Systemowe oddziaływania a przygotowanie młodzieży szkolnej…
różnicę (opolskie 38% wskazań, podlaskie 35,7% wskazań). Można wyciągnąć wniosek z podobieństwa i zbieżności wszystkich wyników, w zależności od zmiennej, że przedmiot Plastyka cieszy się wśród uczniów dużym uznaniem.
Tabela 5 Ulubione przedmioty — szkoła podstawowa — województwo
Opolskie Podlaskie
przedmiot liczba
wskazań % przedmiot liczba wskazań %
WF 341 72,2 WF 172 75,4
Informatyka 306 64,8 Plastyka 124 54,4
Plastyka 274 58,1 Informatyka 124 54,4
Muzyka 196 41,5 Przyroda 91 39,9
Historia
i społeczeństwo 168 35,6 Matematyka 78 34,2
Przyroda 156 33,1 Religia 77 33,8
Technika 154 32,6 Muzyka 74 32,5
Matematyka 153 32,4 Historia i spo‑
łeczeństwo 62 27,2
Język obcy 142 30,1 Technika 61 26,8
Religia 138 29,2 Język obcy 59 25,9
Język polski 129 27,3 Język polski 55 24,1
Etyka 15 3,2 Etyka 11 4,8
Tabela 6 Ulubione przedmioty — szkoła gimnazjalna — województwo
Opolskie Podlaskie
przedmiot liczba
wskazań % przedmiot liczba wskazań %
1 2 3 4 5 6
WF 262 57,3 WF 119 56,7
Język polski 177 38,7 Informatyka 83 39,5
Plastyka 176 38,5 Język obcy 77 36,7
Muzyka 176 38,5 Plastyka 75 35,7
Informatyka 175 38,3 Matematyka 66 31,4
Język obcy 156 34,1 WOS 65 31,0
Biologia 150 32,8 Muzyka 65 31,0
Geografia 133 29,1 Geografia 62 29,5
Historia 126 27,6 Historia 55 26,2
Matematyka 125 27,4 Biologia 53 25,2
1 2 3 4 5 6
Technika 124 27,1 Język polski 49 23,3
Religia 122 26,7 Chemia 48 22,9
WOS 102 22,3 Religia 47 22,4
Chemia 91 19,9 Technika 43 20,5
Fizyka 59 12,9 Fizyka 38 18,1
Etyka 22 4,8 Etyka 7 3,3
Jego charakterystyka, specyfika warsztatowa oraz zakres treści czynią go interesującym i dającym pewną swobodę ekspresji. To jakby swoisty kapitał do zagospodarowania dla współczesnej szkoły, borykającej się z problemami wychowawczymi, zwiększającą się przestępczością wśród uczniów, stającą bez‑
radnie wobec zmian społeczno -ustrojowych, sięgającą z opóźnieniem po środki za radcze, poddaną niepewnym, nie merytorycznym oddziaływaniom głównych władz oświatowych. Tabela 7 przedstawia zbiorcze ujęcie z obu województw, które ilustruje powyższe tezy.
Tabela 7 Ulubione przedmioty
Szkoła podstawowa Gimnazjum
przedmiot liczba
wskazań % przedmiot liczba wskazań %
WF 513 73,3 WF 381 57,1
Informatyka 430 61,4 Informatyka 258 38,7
Plastyka 398 56,9 Plastyka 251 37,6
Muzyka 270 38,6 Muzyka 241 36,1
Przyroda 247 35,3 Język obcy 233 34,9
Matematyka 231 33 Język polski 226 33,9
Historia
i społeczeństwo 230 32,9 Biologia 203 30,4
Religia 215 30,7 Geografia 195 29,2
Technika 215 30,7 Matematyka 191 28,6
Język obcy 201 28,7 Historia 181 27,1
Język polski 184 26,3 Religia 169 25,3
Etyka 26 3,7 Technika 167 25,0
WOS 167 25,0
Chemia 139 20,8
Fizyka 97 14,5
Etyka 29 4,3
cd. tab. 6
141 Krzysztof Kowalski: Systemowe oddziaływania a przygotowanie młodzieży szkolnej…