Aigyptios

Etymologia etnonimu Cyganie w niektórych językach europejskich, przykładowo angielskie Gypsies, jest dużo bardziej wiarygodna niż omówione powyżej wątpliwe związki Romów z Adsincani, a właściwie z Athinganoi. Angielskie Gypsies, francuskie Gitans, hiszpańskie i portugalskie Gitanos, serbskie i chorwackie Jedjupci wywodzą się od słowa Aigyptios, którego źródłosłów nie jest znany, jednak jednoznacznie łączy się z Egiptem.

W dziele historyka Nikefora Gregorasa z początku XIV w. pojawia się informacja, iż do Konstantynopola przybyła z Egiptu licząca około dwudziestu osób grupa, wędrująca do Bizancjum przez Chaldeę, Arabię, Persję, Iberię, Kaukaz i Armenię. Zapiski zawierają szczegółowy opis ich umiejętności kuglarskich oraz informację, iż następnie udali się do Tracji i Macedonii. Opis grupy oraz rejon, w stronę którego się udała, pozwalają uznać, iż prawdopodobnie tekst ten rzeczywiście dotyczył Romów. W późniejszych źródłach bizantyjskich,

które donosiły o kuglarzach, cyrkowcach i poskromicielach zwierząt, także pojawiały się określenia kojarzące się z Egiptem (Mróz 1992: 52).

W hagiograficznym tekście „Żywot Świętego Męczennika Barbarosa z Bułgarii” autorstwa Konstantyna Akropolitesa, żyjącego na przełomie wieku XIII i XIV, znajduje się wzmianka o licznych osiedlach „Egipcjan” leżących naprzeciwko wyspy Korfu. Natomiast bułgarska wersja tej opowieści także św. Barbarosa nazywa „Egipcjaninem” (Mróz 1992: 52).

O ile skojarzenie Romów i Egipcjan na podstawie dotychczas przedstawionych źródeł może jeszcze budzić wątpliwości, kolejne źródła donoszące o grupach Egipcjan rzeczywiście dotyczą Cyganów, pojawiających się na Peloponezie, w Dalmacji, na Korfu i innych wyspach, a następnie w dalszych częściach Europy. Przykładem może być pochodzący prawdopodobnie z okresu pomiędzy 1415 a 1417 r. satyryczny utwór „Podróż Mazariasa do Hadesu”, który wymienia Egipcjan jako jeden z ludów żyjących na Peloponezie (Jurewicz 1984: 311). Inny piętnastowieczny dokument z Bizancjum, odnosząc się do postanowień soboru w Ancyra mówi, że osoby, które radzą się przepowiadających przyszłość Aigyptissas (Egipcjanek) lub sprowadzają do domu wróżbiarzy i znachorów, powinny mieć zakaz przyjmowania komunii świętej przez pięć lat (Soulis 1961: 147)

Źródła te powstały, gdy Cyganie byli już odnotowywani w wielu innych miejscach w Europie, także tych bardziej oddalonych od Bałkanów. Wzmianki powstałe w tym okresie w innych krajach europejskich również zawierają nazwy, które każą kojarzyć Romów z Egiptem. Miało to związek z praktyką, którą stosowali Romowie podczas swoich migracji.

Podawali się za pielgrzymów z Egiptu, co miało zapewnić im przychylność w chrześcijańskiej Europie oraz podstawę do otrzymywania datków należnych pielgrzymom.

Podsumowując przegląd źródeł historycznych z Bizancjum omówionych w tym podrozdziale, można wysunąć

wniosek, iż nazwa Athinganoi i pochodząca od niej Adsincani zbyt pochopnie została uznana przez niektórych badaczy za nazwę, od której wywodzi się etnonim Cyganie w takich językach jak polski, niemiecki, francuski, węgierski czy rumuński. Przede wszystkim, nazwa ta zaistniała w źródłach bizantyjskich na długo przed pojawieniem się Romów w Bizancjum. Ponadto dotyczyła sekty religijnej, a nie grupy o charakterze etnicznym. Choć Athinganoi byli oskarżani o wróżbiarstwo i czary, podobnie jak wielokrotnie w Europie także Romowie, oraz zdawali się być „niedotykalni”, Athinganoi stanowili w rzeczywistości tylko jedną z wielu działających wówczas sekt, dla których tego rodzaju praktyki były typowe. Wydaje się zatem, iż wyprowadzenie etnonimu Cyganie od tej nazwy zasadzało się głównie na podobieństwie fonetycznym. Przesłanka ta nie może stanowić wystarczającego dowodu, pozwalającego zgodzić się z założeniem, na które badacze w wielu pracach zdają się powoływać jak na pewnik.

Zakres znaczeniowy nazwy Athinganoi z czasem uległ modyfikacji. W późniejszych źródłach bizantyjskich aspekt religijny, czyli herezja Athinganów, ustąpił miejsca tresurze zwierząt, co częściowo pokrywa się z opisami grup o nazwie Aigyptios, od której prawdopodobnie pochodzi nazwa Gypsies w języku angielskim. Egipcjanie w źródłach bizantyjskich, poza kuglarstwem i sztuczkami cyrkowymi, praktykują magię i przepowiadają przyszłość. Jedno ze źródeł wskazuje Trację i Macedonię jako kierunek ich wędrówki, co potwierdzają źródła bałkańskie z XIV w., mówiące o Egipcjanach licznie osiedlonych na tych terenach, które większość badaczy już bez wątpliwości wiąże z Romami.

Analizując źródła bizantyjskie zarówno rzeczywiście odnoszące się do Romów, jak i te, których powiązania z tą grupą pozostają w obrębie czystych spekulacji, nie da się nie zauważyć negatywnego charakteru opisów. Niedotykalność, magia, herezja, brud, złodziejstwo. Z jednej strony można by wywnioskować, iż już od najdawniejszych czasów w Europie

Romowie byli traktowani z niechęcią. Z drugiej strony, zastanawia postawa współczesnych badaczy, którzy często, choć nie dysponują odpowiednimi argumentami, potrafią obstawać przy swoich hipotezach, powołując się na bardzo ogólne analogie dotyczące trybu życia Romów, jak to miało miejsce w przypadku poszukiwania ich indyjskich przodków pośród najniższych warstw społecznych. Etnonim Cyganie, począwszy od swej niepewnej etymologii, posiadał jednoznacznie negatywny charakter, dlatego też w niniejszej pracy najczęściej używany jest endoetnonim Romowie, który niejako zrywa z negatywnym wizerunkiem.

Etymologia nazwy „Roma”, którą określają się Romowie¹, również stwarza wiele problemów. Niektórzy badacze doszukują się pokrewieństwa z nazwą wspomnianej już grupy Dom z Indii, jednak najbardziej prawdopodobne wydają się hipotezy, które wiążą ten endoetnonim z opuszczeniem przez Romów Cesarstwa Bizantyjskiego, którego mieszkańcy, po rozpadzie Cesarstwa Rzymskiego, nadal określali się mianem

„Romei” czy też „Romaioi”, czyli Rzymianami. W języku nowoperskim słowem „Rum” nazywano Grecję i Cesarstwo Bizantyjskie. Proces kształtowania się społeczności romskiej przypadał właśnie na okres zamieszkiwania Cesarstwa Bizantyjskiego. Możliwe, iż na samym początku swojej migracji na południowe krańce kontynentu europejskiego, pytani o pochodzenie, również podawali się za Rzymian, mieszkańców Bizancjum (Mróz 1992: 113). Potwierdzeniem tej tezy może być relacja podróżnika Leonardo di Niccolo Frescobaldiego z 1384 r., który donosił o wielu „Rominiti”, mieszkających pod murami miejskimi Modonu, będących, w jego opinii, pokutnikami.

1 Wśród grup romskich stosowane są także inne nazwy własne, np.

Sinti. Trzeba zaznaczyć, iż część Romów protestuje przeciwko nieużywaniu określenia Cyganie.