Główne założenia Krytycznej Analizy Dyskursu

4.3. Główne założenia Krytycznej Analizy Dyskursu Krytyczna Analiza Dyskursu (KAD) jest stosunkowo młodym, interdyscyplinarnym paradygmatem badawczym, rozwijającym się od lat 90. XX wieku, którego bezpośrednie korzenie wyrastają z lingwistyki krytycznej, postulowanej w książce „Language and control” (Fowler, Kress, Hodge &

Trew 1979).

4.3.1. Początki KAD − podstawy lingwistyki krytycznej Lingwistyka krytyczna (ang. Critical Linguistics) rozwinęła się pod koniec lat 70. i związana jest z dokonaniami badawczymi językoznawców i teoretyków literatury Uniwersytetu Wschodniej Anglii, którzy opierając się na systemowo−funkcjonalnym językoznawstwie Michaela Hallidaya (ang. Systemic Functional Linguistics), postawili sobie za cel wyizolowanie ideologii w dyskursie oraz wykazanie, jak ideologia i procesy ideologiczne manifestują się w systemie własności i procesów językowych (1979: 155).

W tym ujęciu językowi przypisywane są trzy podstawowe funkcje: ideowa, interpersonalna i tekstowa (Fowler 1991: 71).

Funkcja ideowa języka odnosi się do doświadczeń użytkowników danego języka dotyczących świata i zjawisk w nim zachodzących, funkcja interpersonalna natomiast obejmuje osobisty stosunek i ocenę danego zjawiska oraz ustanowienie relacji pomiędzy nadawcą a odbiorcą. Funkcją pośredniczącą jest funkcja tekstualna, dzięki której użytkownicy języka produkują teksty zrozumiałe dla odbiorców. Tym samym funkcja ta łączy dyskurs z tzw.

kotekstem i kontekstem.

Wspólnym założeniem dla koncepcji języka Hallidaya, lingwistyki krytycznej, a następnie także Krytycznej Analizy Dyskursu, jest również społeczna rola języka. Podając za Fowlerem (Fowler i in. 1979: 185), lingwistyka krytyczna, podobnie jak socjolingwistyka, dostrzega silny związek pomiędzy strukturą językową a strukturą społeczną, jednakże, w odróżnieniu od socjolingwistyki, w której koncepcje społeczeństwa i języka są rozłączne, przez co uwaga badaczy skupia się na powiązaniach pomiędzy nimi, dla lingwistyki krytycznej język stanowi integralną część procesów społecznych.

Kolejną kluczową koncepcją łączącą te nurty jest rola języka w przekazywaniu ideologii. Nadawcy dokonują wyborów dotyczących leksyki i gramatyki w sposób

metodyczny, odpowiednio do uświadomionego lub nieuświadomionego zbioru zasad, a zatem w oparciu o ideologię (1979: 188).

W kolejnych latach lingwistyka krytyczna ewoluowała i coraz częściej określana była mianem Krytycznej Analizy Dyskursu. Zweryfikowano jednakże pewne założenia lingwistyki krytycznej. Norman Fairclough w książce „Media Discourse” (1995a) zauważa, iż pomimo ogromnego znaczenia i wkładu lingwistyki krytycznej w rozwój KAD, należy odrzucić założenie, iż odbiorcy interpretują teksty w taki sam sposób jak analitycy dyskursu. Zwrócił uwagę na potrzebę rozszerzenia czysto językoznawczych analiz, skupiających się często na poszczególnych zdaniach, tak by analiza obejmowała także ogólną organizację tekstu oraz relacje intertekstualne.

4.3.2. Najważniejsze cele KAD

Ze względu na interdyscyplinarny charakter tej dziedziny, w ujęciu każdego z badaczy istnieją pewne różnice definicyjne dotyczące istoty dyskursu, podstaw teoretycznych i metodologicznych. Łączy je jednak szereg założeń oraz celów podejmowanych analiz. Norman Fairclough (1993) definiuje KAD jako analizę dyskursu, która ma na celu zbadanie często niewidocznych związków przyczynowych pomiędzy praktykami dyskursywnymi, tekstami i zdarzeniami komunikacyjnymi a szerszymi strukturami, relacjami oraz procesami społecznymi i kulturowymi. Ponadto interesuje się tym, w jaki sposób te praktyki, teksty i zdarzenia wynikają z relacji władzy i są przez nie kształtowane oraz jak brak transparencji związków pomiędzy społeczeństwem a dyskursem staje się czynnikiem zabezpieczającym istniejący porządek i hegemonię elit społecznych.

KAD skupia się zatem na społecznej roli języka i stara się opisać asymetryczne relacje, które są wytwarzane, reprodukowane i umacniane poprzez dyskurs. Ujmując

syntetycznie wielość definicji dyskursu (proces, struktura, relacja, praktyka społeczna), można go określić jako powstały w ramach danej formacji kulturowej nieneutralny zespół znaczeń, przekazywany zarówno w mówionej, jak i pisanej formie języka, wraz z kontekstem, czyli warunkami produkcji i interpretacji tekstów, który z jednej strony odzwierciedla rzeczywistość społeczną, a z drugiej również ją kształtuje.

Takie podejście do dyskursu reprezentuje niniejsza rozprawa.

Jaffer Sheyholislami (2001:13) wyszczególnił następujące założenia, łączące różnorodne podejścia badaczy zajmujących się tym paradygmatem (Fairclough 1995b, Kress 1991, Hodge

& Kress 1993, Van Dijk 1998, Wodak 1996):

1. Język jest praktyką społeczną, przez którą świat jest reprezentowany.

2. Dyskurs/użycie języka jako forma praktyki społecznej nie tylko reprezentuje i określa, ale także konstytuuje inne praktyki społeczne, takie jak sprawowanie władzy i dominacji, uprzedzenia, opór itd.

3. Teksty uzyskują swoje znaczenia poprzez dialektyczną relację pomiędzy tekstami a społecznymi podmiotami:

autorami i czytelnikami, którzy w różnym stopniu posiadają wybór i dostęp do tekstów oraz środków ich interpretacji.

4. Cechy i struktury językowe nie są arbitralne. Zawsze są celowe, niezależnie od tego, czy wybierane świadomie czy nieświadomie.

5. Relacje władzy są produkowane, sprawowane i reprodukowane poprzez dyskurs.

6. Wszyscy mówcy i autorzy operują w ramach konkretnych praktyk dyskursywnych, u podstaw których leżą określone interesy i cele, wliczając inkluzje i ekskluzje.

7. Dyskurs jest jednostką historyczną w takim sensie, iż teksty nabierają swojego znaczenia poprzez usytuowanie w konkretnym społecznym, kulturowym i ideologicznym kontekście, czasie i przestrzeni.

8. KAD nie tylko interpretuje teksty, ale także je wyjaśnia.

Najbardziej podstawowym celem prowadzonych w tym nurcie analiz jest wykazanie złożonych relacji pomiędzy

tekstem i wypowiedziami a poznaniem społecznym, relacjami władzy i dominacji. Wspólnym założeniem dla analityków dyskursu w ujęciu krytycznym jest także kluczowa rola kontekstu oraz trzech głównych wymiarów dyskursu: użycia języka, przekazywania idei oraz interakcji w sytuacjach społecznych (van Dijk 2006). Choć badaczy interesują różne aspekty dyskursu, u podstaw ich analiz leży założenie, iż język daje władzę, dlatego też starają się rzucić światło na nierówności społeczne i legitymizację władzy uprzywilejowanych elit, które poprzez język przyczyniają się do utrzymywania i reprodukowania określonych stosunków społecznych (van Dijk 1998). Tym samym KAD zwraca się ku palącym problemom społecznym, a postawa badacza nastawiona jest na dokonanie konkretnej zmiany (Van Dijk 1993: 253).

By zrozumieć związek pomiędzy władzą a dyskursem, warto zwrócić uwagę na obecny charakter władzy społecznej.

Pod pojęciem ‘władza społeczna’ rozumiemy uprzywilejowany dostęp do społecznie cenionych zasobów.

Należą do nich między innymi bogactwo, dochód, zdrowie, pozycja, status, przynależność grupowa, wiedza oraz sam dyskurs (Van Dijk 1993: 254). W dzisiejszych społeczeństwach kapitalistycznych wąskie elity sprawują władzę dzięki różnym strategiom dyskursywnym, perswazji i manipulacji, gdyż poprzez mowę i tekst są w stanie wpływać na opinię społeczną oraz sposób myślenia jednostek. Wpływ ten nie musi być widoczny ani perswazyjny w oczywisty sposób. Dominacja może być utrzymywana dzięki tekstom, które wydają się być neutralne i akceptowalne, dlatego też KAD ogniskuje się na tych strategiach, które legitymizują kontrolę społeczną i naturalizują porządek społeczny (Fairclough 1985).

Związek pomiędzy dostępem do dyskursu, czyli wpływem na to, co zostaje powiedziane lub napisane, a władzą, jest podwójnie sprzężony. Im więcej rodzajów dyskursu, kontekstów, odbiorców jest kontrolowanych przez elity, tym większa ich władza, tym bliżej hegemonii (Van Dijk 1993:

256). W konsekwencji wszyscy pozostali, nieuprzywilejowani

członkowie społeczeństwa są wykluczeni, na przykład na podstawie pochodzenia etnicznego, płci lub statusu materialnego.