Dyskurs a rzeczywistość społeczna

W latach 70. XX w. we Francji na gruncie filozofii

„zachodniomarksistowskiej” i socjologii, w szczególności dzięki koncepcjom Louis Althussera, Michela Focault i Pierre'a Bourdieu, którzy umieścili dyskurs w centrum swoich rozważań, rozwinął się nowy pogląd na naturę dyskursu, łączący go z utrzymywaniem i reprodukowaniem określonej formacji społecznej.

4.2.1. Koncepcja ideologii Althussera

Althusser, znany przede wszystkim jako filozof marksistowski, zaproponował ponowne odczytanie filozofii Karola Marxa, ale również wiele uwagi poświęcił ideologii. W

jednym z rozdziałów „Positions” (1976) pt. „Ideologie i aparaty ideologiczne państwa. Wskazówki do badań”, przetłumaczonym na język polski (2006), przekonywał, iż ideologia jest jednym z elementów warunkujących reprodukcję stosunków społecznych, a zatem także repro-dukcję dominacji. Pod pojęciem „ideologicznych aparatów państwowych” rozumiał instytucje takie jak Kościół, szkolnictwo, partie polityczne, związki zawodowe, media, instytucje kultury, ale także rodzinę, odróżniając je od

„represyjnego aparatu państwowego” (rząd, armia), który może być tylko jeden i funkcjonuje w oparciu o przemoc.

Althusser następująco scharakteryzował działanie ideologicznych aparatów państwowych (2006): „(...) na swój własny rachunek funkcjonują w przeważającej mierze w oparciu o ideologię, ale zarazem funkcjonują długoplanowo w oparciu o represję, chociaż tylko ograniczoną, bardzo złagodzoną, ukrytą, raczej symboliczną (aparat czysto ideologiczny nie istnieje)”. Jednocześnie jednak podkreślił, iż

„żadna klasa nie może trwale utrzymać władzy państwowej, jeżeli w tym samym czasie nie sprawuje hegemonii nad i w ideologicznych aparatach państwowych”.

Oznacza to, iż aparaty ideologiczne, rzekomo niezależne i należące do sektora prywatnego, są instrumentami

„represyjnego aparatu państwowego”.

Aparaty te przy pomocy określonych sposobów myślenia, zachowania i dyskursów, zapewniają sobie dominację w społeczeństwie kapitalistycznym, narzucając „urojony”

stosunek do realnych warunków bytowych, czyli ideologię, która jest nieświadomie przyswajana przez każdą jednostkę i warunkuje jej zachowanie. Tożsamość osobista, pozycja społeczna, poglądy, stosunek do kultury i wiedzy są zależne od danego konstruktu ideologicznego, np. religijnego, politycznego, etycznego, które wpływają na udział jednostki w konkretnych praktykach i rytuałach. Althusser wysunął tezę, iż ideologia, będąca jedynie przedstawieniem, interpretacją świata empirycznego, istnieje jednak materialnie, tworząc

rzeczywistość. W jego mniemaniu ideologia nie staje po stronie psychologicznej, lecz po stronie praxis, tworząc się w działaniu, realizując się w instytucjach, rytuałach i praktykach ideologicznych aparatów państwowych, wpływając na jednostki w taki sposób, że stają się jej podmiotami.

Stawanie się podmiotem ideologii, czyli naturalne i nieuświadomione podporządkowanie się jej, Althusser określa mianem interpelacji. Zanurzeni w ideologii, jesteśmy w stanie jedynie zdać sobie sprawę, zyskać świadomość, że „jesteśmy podmiotami i że funkcjonujemy w najbardziej podstawowych rytuałach praktyk życia codziennego”. Tym, do czego zdaniem Althussera należy dążyć, jest naukowe zbadanie mechanizmu tego rozpoznania, które, choć wciąż na łonie ideologii, mogłoby „naszkicować dyskurs usiłujący zerwać z ideologią, aby podjąć ryzyko rozpoczęcia naukowego (bez podmiotu) dyskursu w ideologii”.

Pomijając zaangażowanie w walkę klasową skierowaną przeciw kapitalizmowi, które dominuje w eseju Althussera, jego teoria ideologii, przedstawiona w zarysie, zawiera w sobie wiele elementów, które następnie zostały przypisane dyskursowi. Choć Althusser nie poświecił szczególnej uwagi roli języka w funkcjonowaniu ideologicznych aparatów państwowych i nie odwołuje się zbyt często do pojęcia dyskursu, można założyć, iż ideologie przekazywane są w formie dyskursywnej, zatem krytyka ideologii i obnażanie jej mechanizmów możliwe są poprzez analizę i krytykę dyskursu.

Ponadto, należy zwrócić uwagę, iż to, co nazywa ideologią, zostanie następnie nazwane dyskursem, konstruującym, tak jak ideologia, o której pisze Althusser, rzeczywistość społeczną.

4.2.2. Analiza dyskursu według Michela Foucault O ile dociekania filozoficzne Althussera nie dotyczyły bezpośrednio dyskursu, jego uczeń, Michel Foucault skupił się ściśle na nim, przedstawiając swoją koncepcję analizy

dyskursu w „Archeologii wiedzy” (1977) oraz w wykładzie

„Porządek dyskursu” (2002). Krytycy dzieł Foucault zarzucają mu brak usystematyzowania i wyczerpującej konceptualizacji wprowadzonych przez niego pojęć, utrudniający zastosowanie jego teorii w badaniach empirycznych. Ponadto Foucault, mając świadomość trudności wykorzystania swoich teorii w praktyce, starał się je zmodyfikować, przez co przypisywany jest mu brak konsekwencji. Swoje późniejsze prace, np.

„Nadzorować i karać” (1998) czy „Historia seksualności”

(2000) pisał już z perspektywy genealogicznej. Pomimo tych obiekcji, koncepcje Foucault stały się inspiracją dla wielu badaczy, także tych wpisujących się w nurt krytycznej analizy dyskursu.

Foucault w analizie dyskursu upatruje możliwość śledzenia historii myśli, nie interesuje go jednak linearna ciągłość, a rozłam, moment zwrotu, „epistemologiczne cięcia”, które stanowią o swego rodzaju „rozproszeniu” myśli.

Jego zdaniem „dany system myśli można odtworzyć tylko na podstawie określonego zespołu wypowiedzi” (Foucault 1977:

51). Wypowiedzi tych nie chce jednakże badać pod kątem reguł, według których zostały zbudowane, odcinając się w ten sposób od analiz czysto językowych. Zadaje natomiast pytanie, dlaczego pojawia się dana, a nie żadna inna wypowiedź, i w jaki sposób wiąże się z innymi.

Owo pojawianie się wypowiedzi Foucault nazywa

„zdarzeniem dyskursywnym”, powstającym w wyniku czynności (artykulacji lub pisania), utrwalanym w pamięci lub zapisanym, dlatego też, pomimo jednostkowego charakteru, możliwym do powtórzenia, transformacji i reaktywizacji. Poza sytuacją, która owo zdarzenie wywołuje, oraz jego następstwami, odnosi się ono także do wypowiedzi, które wystąpiły wcześniej oraz które wystąpią po nim (1977: 52−53).

Metoda analizy wypowiedzi, którą Foucault nazywa

„archeologiczną”, ma za zadanie „uchwycić wypowiedź w szczupłości i w jednostkowości zdarzenia, określić warunki jej istnienia, oznaczyć jak najdokładniej jej granice; ustalić

współzależności sytuujące ją wobec innych wypowiedzi, z którymi może się wiązać, wreszcie wskazać, jakie formy wypowiadania wyklucza” (Foucault 1977: 52).

Dyskurs natomiast charakteryzuje jako „zbiór wypowiedzi należących do jednej formacji dyskursywnej”

(1977: 150). Czym jednak jest formacja dyskursywna?

Foucault pisze: „W wypadku, gdy uda się ustalić w jakiejś grupie wypowiedzi podobny system rozproszenia, w wypadku, gdy zdołamy określić jakąś regularność w obrębie przedmiotów, sposobów wypowiadania, pojęć i wyborów tematycznych (...), powiemy − termin ten traktując umownie − że mamy do czynienia z formacją dyskursywną, unikając w ten sposób słów nazbyt obarczonych warunkami i konsekwencjami, nieadekwatnie zresztą oznaczających owo rozproszenie, takich jak »nauka«, »ideologia«, »teoria« albo

»teren obiektywny«” (1977: 64).

Wprowadzenie pojęcia formacji dyskursywnej pozwala mówić o wielu rodzajach dyskursów, np. medycznym, politycznym, prasowym. Warunkami wyróżniania poszczególnych formacji jest istnienie czterech elementów, które Foucault nazywa „regułami formacyjnymi”: zespół wspólnych dla danej formacji przedmiotów, przykładowo choroba umysłowa dla dyskursu psychiatrycznego; dające się ustalić normatywne sposoby wypowiadania, z określeniem osób do tego uprawnionych, miejsc i sytuacji; będący w użyciu system stałych pojęć, które, choć różnorodne, powiązane są wzajemnymi relacjami; trwałość danej tematyki, która wiąże wypowiedzi w ramach jednej formacji dyskursywnej. Jednakże, jak podkreśla Foucault, analiza tych reguł nie polega na szczegółowej rekonstrukcji pola seman-tycznego przedmiotów i pojęć, lecz ich wzajemnych relacji i sposobu funkcjonowania w dyskursie (Foucault 1977: 90).

Z formacją dyskursywną wiąże się również pojęcie praktyki dyskursywnej, którą Foucault definiuje jako „zespół anonimowych, historycznych, zawsze określonych w czasie i przestrzeni reguł, które determinowały w danej epoce i dla

danego obszaru społecznego, ekonomicznego, geograficznego lub językowego warunki działania funkcji wypowiedzeniowej”

(1977: 151). Na tej podstawie wprowadza także pojęcie archiwum, określające całokształt wiedzy w danym społeczeń-stwie i w danym okresie, rozumiany jako „system rządzący zjawianiem się wypowiedzi jako zdarzeń jednostko-wych”, w którym to, co może być powiedziane, jest w pewnym sensie ograniczone i powiązane wzajemnymi relacjami, które mogą bądź utrzymywać się dłużej, bądź zanikać, jednak na zasadzie pewnych regularności (1977: 164−165).

Jak wynika z rozważań Foucault, znaczenie języka w tworzeniu rzeczywistości społecznej jest nieodzowne. W takim spojrzeniu na język Foucault nie był jednak odosobniony. O konstytuowaniu społeczeństwa poprzez język pisał także inny francuski filozof, Pierre Bourdieu, oraz filozof i socjolog niemiecki Jürgen Habermas, choć ich ujęcie natury języka znacznie się od siebie różniło. Podczas gdy francuscy filozofowie wykazywali, iż język narzuca pewnego rodzaju asymetrię w relacjach, jest źródłem przemocy i ukrytych stosunków władzy, Habermas widzi w nim również narzędzie społecznego konsensusu oraz budulec społeczeństwa obywatelskiego, pod warunkiem stworzenia idealnej sytuacji komunikacyjnej, opierającej się na zasadach symetrii. Tych trzech autorów łączy jednak krytyczne podejście do komunikacji społecznej, a z ich prac czerpie również