Lata 2000-2011

W pierwszych latach XXI w., w czasie wyborów parlamentarnych, w dyskursie prasowym dotyczącym Romów w dalszym ciągu dominowała tematyka związana z biedą, przestępczością, polityką i kulturą. Pozytywną zmianę stanowił fakt, iż Romowie zaczęli pojawiać się częściej w roli aktywnej, ich wypowiedzi zaczęły być cytowane w artykułach, a ich reprezentacja stała się bardziej zróżnicowana (Bernáth 2003). Choć przeważająca część artykułów charakteryzowała Romów w sposób negatywny, z badania Tamása Terestyéniego (2004) wynikało, iż w 2002 r. w czasie wyborów parlamentarnych jedna piąta tekstów prasowych dotyczyła sukcesów na gruncie kulturalnym, szczególnie muzycznym, ale także edukacyjnym.

Pomiędzy badaniem Barnátha i Terestyéniego zauważalna jest jednak znaczna różnica odnośnie umiejscawiania Romów w kontekście przestępczości. Zgodnie z badaniem Bernátha, który analizował artykuły sześciu ogólnokrajowych dzienników przez okres trzech miesięcy drugiej połowy 2000 r., 21 proc. wszystkich artykułów wiązało Romów z przestępczością. Natomiast badanie Terestyéniego, które powstało na podstawie artykułów ze wszystkich ogólnokrajowych i lokalnych dzienników i tygodników, ukazujących się od stycznia do kwietnia 2002 r., wykazało, iż jedynie 7 proc. artykułów wspominało o Romach w związku z przestępczością. Tak znaczny spadek ilości artykułów w tym kręgu tematycznym można wytłumaczyć jedynie faktem, iż od początku 2002 r. uwaga prasy skupiała się na nadchodzących wyborach. Nie była to długotrwała zmiana w podejściu prasy do łączenia etniczności i przestępczości.

Począwszy od drugiej połowy tej dekady, na skutek retoryki umacniających się, skrajnie prawicowych organizacji,

sytuacja uległa pogorszeniu. Wyrażenie ‘cigánybűnözés’, czyli

‘przestępczość cygańska’ było używane już w latach 70. i 80.

w kronikach policyjnych (Juhász 2010). Stało się bardzo popularne w prasie po 2005 r., kiedy to w programie Telewizji Węgierskiej A szólás szabadsága ¹⁴ pewien bloger o pseudonimie Tomcat przedstawił grę komputerową „Oláh Action”, polegającą na zabijaniu Romów (Munk 2013).

Wówczas wyrażenie to szeroko komentowano w prasie, jednak dopiero w 2006 r., po tragedii, do której doszło w Olaszliszka¹⁵, Jobbik i Magyar Gárda niejako wprowadziły je do dyskursu politycznego. Stało się ono sloganem używanym na szeroką skalę w życiu publicznym Węgier, a

„przestępczość cygańską” uznano za oczywisty fakt, mimo iż

„w porównaniu do ludności o tym samym statusie społecznym w kręgu mniejszości współczynnik przestępczości nie jest wyższy” (Messing 2003).

Wielu badaczy zajmujących się obrazem Romów w mediach (Messing 2003, Pócsik 2007, Juhász 2010, Munk 2013) twierdzi zgodnie, iż tragedia w Olaszliszce stanowiła punkt zwrotny w obrazowaniu mniejszości romskiej. Od tego momentu Romowie zaczęli być przedstawiani jako grupa niebezpieczna, a antyromskie i otwarcie rasistowskie wypowiedzi stały się typowe dla dyskursu prasowego.

W kolejnych latach dyskurs antyromski jeszcze bardziej się umocnił. Przyczynił się do tego kolejny konflikt. 8 lutego 2009 r. w Veszprém grupka Romów podczas bójki w dyskotece pobiła na śmierć Mariana Cozmę, znanego piłkarza ręcznego. Zabójstwo to wywołało w odwecie falę zabójstw

14 Wolność słowa.

15 Do tragedii doszło 15 października 2006 r. Mieszkający w Tiszavasvári Węgier, Lajos Szögi, przejeżdżając przez Olaszliszkę w komitacie Borsod−Abaúj−Zemplén, prawie potrącił samochodem romską dziewczynkę. Gdy wysiadł z samochodu, by upewnić się, że dziewczynce nic się nie stało, został zaatakowany i brutalnie pobity, w wyniku czego zmarł. Aresztowano 8 osób, wszystkie pochodzenia romskiego. Jednemu ze sprawców wymierzono karę dożywocia, pięciu zostało skazanych na 15 lat pozbawienia wolności, a pozostałych dwóch na 10 lat (Munk 2013).

Romów¹⁶, które również stały się ważnym tematem w mediach, jednak, jak wykazały badania (ORTT 2010), wiadomości nie koncentrowały się na atakach i nie podkreślały ich podłoża, skupiały się na błędach popełnionych przez policję, której bardzo dużo czasu zajęło pochwycenie sprawców. Ponieważ gazety nie utrwaliły obrazu romskich ofiar, nie stały się one przeciwwagą dla obrazu romskich oprawców, zatem nie zmieniły dominującego w prasie wizerunku Romów − przestępców.

Do 2011 r. dyskurs antyromski, oscylujący wokół przestępczości i polityki, nie zmienił się. Z najnowszego badania Gábora Bernátha i Very Messing (2012) wynika, iż mniejszość romska w ostatnich latach stała się tematem codziennie poruszanym w prasie, natomiast Romowie zaczęli być przedstawiani w bardziej zindywidualizowany sposób.

Jednakże antyromska retoryka, wcześniej stosowana jedynie przez skrajnie prawicowe ugrupowania, rozprzestrzeniła się, obejmując coraz szersze kręgi, i stała się akceptowaną częścią dyskursu prasowego Węgier. Naturalnie, dużą rolę w tym procesie odegrało poszukiwanie sensacji przez gazety i media.

Podsumowując wyniki powyższych badań, należałoby stwierdzić, iż w chwili obecnej obraz Romów w prasie jest dużo bardziej negatywny niż w okresie socjalizmu. Błędnym byłoby jednak założenie, iż stereotypy i uprzedzenia wobec mniejszości romskiej w owym czasie nie były silne. Brak negatywnych doniesień prasowych wynikał jedynie z kreowania bezproblemowej rzeczywistości przez władze partii socjalistycznej. Faktem jest jednak, iż od czasu transformacji większa część społeczeństwa węgierskiego utraciła bezpośredni kontakt z mniejszością romską na skutek masowego bezrobocia i segregacji w szkole. Większość Węgrów kształtuje swoją opinię na temat mniejszości romskiej

16 Łącznie doszło do sześciu zabójstw o podłożu etnicznym. Jednymi z ofiar byli 27-letni mężczyzna i jego pięcioletni syn, zabici bronią myśliwską 23 lutego 2009 r. w Tatárszentgyörgy (Munk 2013).

na podstawie przekazów medialnych, tym samym rola prasy w umacnianiu i przekształcaniu stereotypów znacznie wzrosła.

Od ponad dwudziestu pięciu lat prasa węgierska cieszy się wolnością słowa, a tematy związane z mniejszością romską zadomowiły się w dyskursie prasowym. Jeśli jednak przyjrzeć się kręgom tematycznym, w których pojawiają się doniesienia o Romach, okazuje się, iż spektrum podejmowanych tematów jest dość wąskie. Romowie pojawiają się w doniesieniach prasowych zazwyczaj w kontekście konfliktów interetnicznych, przestępczości, polityki i sytuacji ekonomicznej. Kręgi te są stale obecne, choć co jakiś czas któryś z nich zaczyna pełnić dominującą rolę. Jedynym kręgiem tematycznym, który w sposób pozytywny prezentuje mniejszość romską, jest kultura.

W przypadku innych mniejszości stanowi ona główny przedmiot zainteresowania dziennikarzy, natomiast w odniesieniu do Romów jest, jak się wydaje, zagadnieniem pobocznym. Uwaga prasy znacznie bardziej skupia się na sytuacjach konfliktowych, szczególnie od momentu tragicznych wydarzeń, które zaszły w Olaszliszce w 2006 r., oraz na skutek umocnienia się skrajnej prawicy.

Przedstawione badania socjologiczne powstały w większości w oparciu o analizy ilościowe i jakościowe tekstów prasowych. Zwróciły uwagę na kilka ważnych aspektów, m.in.

prezentowanie Romów w roli pasywnej, jednostronność węgierskiego dyskursu prasowego oraz jego wykluczający charakter. W niniejszej rozprawie sięgnę jednak przede wszystkim do korpusowych metod ilościowych, ze szczególnym uwzględnieniem kolokacji, które pozwolą nie tylko uzupełnić wyniki dotychczasowych badań, ale także wskażą konkretne sposoby użycia języka, które można zakwalifikować do wykluczających praktyk dyskursywnych.

7. Romowie w węgierskim dyskursie prasowym −