Językoznawcze koncepcje dyskursu

Słowo dyskurs etymologicznie wywodzi się od łacińskiego discursus, oznaczającego ‘bieganie wokoło’,

‘rozproszenie’. „Popularny słownik języka polskiego PWN”

(2002: 172) podaje, iż dyskurs to ‘rozmowa’, w innych językach definiowany jest podobnie, jako ‘dyskusja', ‘wywód',

‘dialog’ i tradycyjnie łączony jest z retoryką antyczną.

Językoznawcze koncepcje dyskursu, związane z takimi dziedzinami jak analiza dyskursu i lingwistyka tekstu, wykształciły się dopiero w latach 70. XX w. Tak późne zwrócenie się ku dyskursowi wynikało z ogromnego wpływu

Ferdinanda de Saussure'a na współczesne językoznawstwo europejskie. Podział na langue (język) i parole (mówienie) oraz uznanie prymatu tego pierwszego postawiło na długo dyskurs, rozumiany jako formę mówioną języka, poza obrębem zainteresowania językoznawców.

Rozwinięcie koncepcji dyskursu wiązało się ściśle ze zwróceniem uwagi językoznawców na jednostki transfrastyczne, czyli większe niż zdanie. Pierwsze próby mające na celu opis jednostek przekraczających granice zdania oraz zbadanie związku pomiędzy językiem a kulturą powstały na gruncie językoznawstwa amerykańskiego. Można tu wymienić takich badaczy jak Zellig S. Harris (1952), T.F.

Mitchell (1957), Kenneth L. Pike (1967) oraz Micheal A.K.

Halliday i Ruqaiya Hasan (1976). Warto podkreślić, iż korzenie analizy dyskursu wyrastają z amerykańskich tradycji antropologicznych i etnologicznych, które skupiały się na formie mówionej języka, podczas gdy w Europie, m.in. w Niemczech, większą wagę przywiązywano przede wszystkim do badań filologicznych nad tekstami pisanymi, które wpisały się w nurt określany mianem lingwistyka tekstu (Textlingustik).

Harris, pozostający pod wpływem dystrybucjonalizmu Leonarda Bloomfielda, jako pierwszy użył terminu analiza dyskursu (discourse analysis) (1952), traktując dyskurs jako ciągłą, dłuższą od zdania wypowiedź. Jego metoda analizy tekstu polegała na poszukiwaniu ekwiwalentów, czyli zdań zawierających człony o podobnym znaczeniu, które następnie należało przydzielić do poszczególnych klas na podstawie podobnej struktury. Choć metoda ta nie znalazła wielu naśladowców, a analiza dyskursu podążyła innymi torami, artykuł Harrisa zwrócił uwagę na konieczność uwzględnienia tekstu w badaniach językoznawczych ze względu na fakt, iż na komunikację międzyludzką nie składają się pojedyncze zdania, lecz ich ciągi tworzące większą całość, czyli wypowiedzenia i teksty.

Z czasem również kontekst stał się przedmiotem badań jako komponent dyskursu, jednak podejście Harrisa do badania wymiaru transfrastycznego było w istocie bardzo bliskie lingwistyce tekstu. Artykuł Harrisa został przetłumaczony we Francji w 1969 r., gdzie stał się bodźcem do wykształcenia kolejnej koncepcji dyskursu, wiążącej go z rzeczywistością społeczną, która zostanie przedstawiona w kolejnej części niniejszego rozdziału.

Potrzeba rozszerzenia przedmiotu badań językoznaw-czych na jednostki transfrastyczne pojawiła się w czasie dominacji lingwistyki zdania, pozostającej pod wpływem gramatyki tradycyjnej oraz gramatyki generatywno-transformacyjnej Noama Chomsky'ego (1957). Analiza dyskursu w swoich początkach opierała się na założeniach strukturalistycznych, według których teksty, czyli jednostki wyższe niż zdania, zorganizowane są w taki sam, jak zdania, sposób. Gramatyka tekstu była niejako rozszerzeniem gramatyki zdania, jednak podejście do tekstu stopniowo ewoluowało, zwłaszcza w nurcie funkcjonalnym, dzięki badaniom nad własnościami tekstów takimi jak kohezja i koherencja, szczegółowo omówionymi przez Hallidaya i Hasan w książce „Cohesion in English” (1976).

Kohezja, jako element zapewniający ciągłość dyskursu,

„pojawia się, gdy interpretacja jakiegokolwiek elementu dyskursu wymaga odniesienia do innego elementu dyskursu”

(1976: 11). Dyskurs jest tu traktowany jako „język w użyciu” i jako jednostka semantyczna, a nie gramatyczna, która tworzy pewną całość wyższego niż tekst rzędu. Kohezja natomiast odnosi się do relacji znaczeń zawartych w tekście, jest niejako powiązaniem tych znaczeń i jako taka jest także relacją semantyczną, choć jej wykładnikami są zarówno leksyka i gramatyka. Halliday i Hasan wprowadzili pojęcie tekstury (texture) jako własności, która odróżnia tekst od przypadkowego ciągu zdań. Kompetencję rozróżniania sekwencji zdań bez związku od tekstu, rozumianego jako „unit of language in use” (1976: 3) w formie mówionej i pisanej,

posiadają wszyscy użytkownicy języka. Kohezja jest jednym z elementów, które składają się na teksturę. Drugim elementem jest tzw. rejestr (register), odnoszący się do wyboru konkretnych środków językowych w danym kontekście sytuacji. Oznacza to, iż tekst musi być spójny pod względem semantyczno−sytuacyjnym, czyli stanowić całość pod względem powiązań znaczeniowych oraz współgrać z kontekstem sytuacji, w której powstaje. Halliday i Hasan podają następującą definicję tekstu: „a passage of discourse which is coherent in these two regards: it is coherent with respect to the context of situation, and therefore consistent in register; and it is coherent with respect to itself, and therefore cohesive” (1976: 23).

W badaniach nad dyskursem podział na formę pisaną i mówioną języka uległ zatem zatarciu. W opracowaniach anglojęzycznych analiza dyskursu była równoznaczna z analizą konwersacyjną, czyli badaniem ustnych i pisemnych wypowiedzeń. W tym ujęciu zakładano interakcyjność dyskursu oraz jego procesualność.

Lingwistyka tekstu również operuje pojęciami tekstu i dyskursu. Różnicę pomiędzy nimi Jean Michel Adam scharakteryzował następująco: „(...) dyskursem jest wypowiedzenie, które można oczywiście scharakteryzować cechami tekstowymi, ale jest to przede wszystkim akt dyskursywny dokonywany w jakiejś sytuacji (z uczestnikami, instytucjami, miejscem, czasem) (...). Natomiast tekst jest przedmiotem abstrakcyjnym, wynikającym z odjęcia kontekstu w konkretnym przedmiocie badania (dyskursie)” (1990: 23).

Można zatem uznać, iż badanie dyskursu uwzględnia pozajęzykowe warunki jego produkcji, czyli kontekst.

Tymczasem badanie tekstu pomija kontekst, gdyż tekst pojmowany jest jako produkt powstały na skutek odjęcia od konkretnego dyskursu warunków jego wytworzenia.

Lingwistyka tekstu zatem skupia się na wymiarze ściśle językowym i bada szereg własności tekstu, od ich

wewnętrznego funkcjonowania począwszy, aż po klasyfikację różnych rodzajów tekstu.

We współczesnych badaniach tradycyjne podejście do dyskursu, który obejmował formę mówioną języka, uległo modyfikacji z uwagi na podobny sposób funkcjonowania tekstów, które, podobnie jak wypowiedzi, mają swoich użytkowników, czyli autorów i odbiorców, mimo iż nie kontaktują się oni ze sobą w sposób bezpośredni (Van Dijk 2001: 11). Analiza dyskursu objęła zatem teksty pisane, a dyskurs zaczął być rozumiany zarówno jako ustna i pisana forma komunikacji. Jednocześnie badacze zaczęli zwracać uwagę na związek pomiędzy dyskursem a rzeczywistością społeczną, która z jednej strony jest w nim odzwierciedlana, a z drugiej także przez niego konstruowana. Takie ujęcie przedmiotu badań funkcjonuje w Krytycznej Analizie Dyskursu, interdyscyplinarnym paradygmacie badawczym, którego założenia stanowią podstawę teoretyczną niniejszej rozprawy. Zanim jednak zostaną one szczegółowo omówione, warto przyjrzeć się prądom myślowym i filozoficznym, które wywarły wpływ na tę dyscyplinę.