A
utorzy współczesnych prac poświęconych uwarstwieniu społecznemu widzia− nemu przez pryzmat danych antropometrycznych dysponują próbami reprezentatywny− mi przez co analiza jest zwięzła i elegancka. Niestety w pracy historycznej, z racji braków źródłowych, zbliżenie się do owej elegancji jest trudne, wręcz niemożliwe. Niereprezentatywny w sensie statystycznym charakter próby powoduje, że obraz jest bardziej impresjonistyczny, a wnioski mniej pewne. Nie od rzeczy więc będzie zesta− wienie w punktach najważniejszych konkluzji, które starałem się sformułować na kartach tej rozprawy.1/ Rosyjska procedura poborowa i wytworzone przy okazji poboru akta mają różną wartość poznawczą. Sprawozdania urzędowe dotyczące wcielonych do wojska rekrutów są mało wiarygodne, bowiem urzędnicy nie potrafili stosować konsekwentnego grupo− wania. Wnioski wynikające z analizy danych zbiorczych na poziomie większym niż po− wiat muszą więc być niewiarygodne.
2/ Próba poprawienia błędów statystyki urzędowej nie jest do końca przekonująca, ale była konieczna aby skorygować dotychczasowe ustalenia dotyczące wpływu Wiel− kiej Wojny na trend sekularny we wzroście rekrutów. Z porównania przekrojów 1905−1908 i 1921−1923 − po uwzględnieniu różnic terytorium, składu etnicznego i wie− ku badanych – wynika, że warunki wojenne spowodowały obniżenie przeciętnego wzros− tu o 1,2 cm. Jest to wartość porównywalna z obniżeniem wzrostu znanym z Francji i Włoch. Przenosząc ją na tempo trendu sekularnego, można uznać, że wojna z punktu widzenia standardu życia oznaczała cofnięcie się o 25 lat (podobną średnią notowano w przekroju 1882). Powrót do średniej przedwojennej nastąpił już w końcu lat 20−tych XX wieku.
3/ Najwartościowszymi materiałami źródłowymi są zachowane fragmentarycznie księgi poborowe zawierające zapisy indywidualne dotyczące ogółu poborowych stają− cych przed komisjami. Ich analiza pozwoliła doprecyzować wnioski oparte na danych urzędowych. Najważniejszym z nich jest stwierdzenie, że w Królestwie Polskim w pół− wieczu 1866−1913 dokonało się istotne podniesienie średniego wzrostu o 2,8 cm w ciągu 47 lat (0,6 cm na dekadę, tablica IV.1).
4/ Przyspieszenie trendu sekularnego nastąpiło w ciągu dwudziestolecia 1882−1902, gdy średnia wzrosła o 2,4 cm. Przyczyn tego stanu rzeczy należy poszukiwać w zmia− nach zachodzących w rolnictwie Królestwa Polskiego po uwłaszczeniu. Przede wszystkim rosła konsumpcja żywności, co ujawniają statystyki począwszy od schył−
ku lat 60−tych XIX wieku. To właśnie na generacje urodzone w latach 1867−1881 przypadło wspomniane największe natężenie trendu sekularnego. Cechą charaktery− styczną trendu był fakt, że wzrost podnosił się szybciej po lewej niż po prawej stronie rozkładu (tablice IV.2 i IV.3). Oznacza to, że poprawa standardu wyżywienia umożliwiła realizację uśpionego dotąd potencjału genetycznego przede wszystkim uboższej części ludności.
5/ Księgi poborowe umożliwiają wejrzenie w trendy warstwowe. Najbardziej im− ponującym przykładem trendu warstwowego jest zmiana średniego wzrostu mieszkań− ców wsi, wynosząca w przekroju 1866−1913 2,9 cm (0,66 cm na dekadę, tablica V.7). Prawie cały przyrost zrealizował się w dekadach 1882−1902 (2,7 cm). Przyspieszenie trendu jest wyraźnie związane z koniunkturą rolną mierzoną indeksem dochodowości produkcji rolnej (tablica XLIX, L).
6/ Cechą charakterystyczną trendu dla ludności wsi jest zmniejszenie różnic po− między rolnikami a robotnikami rolnymi i rzemieślnikami wiejskimi (tablica V.8).
7/ Wyjątkiem od przedstawionej prawidłowości jest sytuacja w północno−wschod− nich powiatach Królestwa Polskiego. Trend sekularny na wsi był słaby, bądź wręcz nieistniejący (tablica III.5, tablica V.6).
8/ Trend sekularny dla chrześcijan zamieszkujących małe miasta był jeszcze sil− niejszy niż na wsi i wynosił 3,6 cm (0,8 cm na dekadę, wykres V.2). Jego chronologia była podobna jak na wsi, przy czym w dekadzie 1892−1902 tempo w porównaniu z wsią osłabło. Dopiero w dekadzie 1902−1913 mieszkańcy małych miast dogonili mieszkań− ców wsi (wykres V.2,). Fakt zatrzymania się średniej wsi w latach 1902−1913 należy wiązać z pogorszeniem dochodowości gospodarstw rolnych.
9/ Wzrost mieszkańców miast gubernialnych kształtował się inaczej w północno− wschodniej części Królestwa niż na pozostałych terenach. Mieszkańcy Łomży wyraźnie górowali wzrostem nad okolicznymi wsiami we wszystkich przekrojach chronologicz− nych. W Kaliszu natomiast obserwowaliśmy zrównywanie się średniego wzrostu miesz− kańców okolicznego powiatu i miasta (wykres V.3, tablica V.11). Podobne zjawisko obserwujemy w miastach przemysłowych (Warszawa, zapewne Łódź, tablice V.13, V.16 oraz XLVII).
10/ Warszawa i powiat warszawski (zarówno chrześcijanie, jak i Żydzi) górowały wzrostem nad pozostałymi badanymi powiatami wiejskimi zarówno około roku 1890, jak i w roku 1912. Brak danych dla Warszawy sprzed 1888 roku uniemożliwia porównanie tempa trendu sekularnego dla miasta i wsi. Podniesienie się wzrostu w okre− sie 1888−1912 wyniosło w stolicy tylko 1,4 cm (tablica V.13) i było podobne jak na wsi, choć w tej ostatniej po 1902 r. obserwujemy stagnację średniej. Przyczyna stosunkowo powolnego podnoszenia się wzrostu mieszkańców Warszawy leżała zapewne w fatal− nych warunkach sanitarnych, bowiem ruch cen i płac w okresie kryzysu agrarnego faworyzował mieszkańców miast. Dowodem na to jest fakt, że najszybciej dorasta− li w miastach mieszkańcy dotychczas najniżsi (tablica V.14). Fakt, że mimo wolniej− szego tempa trendu sekularnego mieszkańcy Warszawy i okolic górowali wzros− tem nad mieszkańcami wsi Królestwa Polskiego wiązać należy z zahamowaniem trendu wysokorosłości na wsi w okresie kryzysu agrarnego (dotyczy to urodzonych po 1886 roku).
i niższym wzrostem. Inną cechą charakterystyczną struktury społecznej miast była wy− raźna przewaga pod względem wzrostu przedstawicieli grupy „białych kołnierzyków” nad pozostałymi grupami zawodowymi (tablica XLII). Różnice te rysowały się wśród ludności chrześcijańskiej, wśród starozakonnej nie były wyraźne.
12/ Jedyną grupą wyznaniono−społeczną, która nie skorzystała z dobrodziejstw trendu sekularnego była ludność żydowska (wykres V.1, tablica V.5). W przekroju 1882−1892 średnia rosła, potem jednak zarysował się jej spadek. Wydaje się jednak, że zmniejszanie się przeciętnego wzrostu Żydów w małych miastach i na wsi jest efektem migracji. W Warszawie bowiem średnia ludności starozakonnej była wyższa niż w mias− tach małych i na wsi (tablica V.5).
13/ Generalna tendencja widoczna w Królestwie Polskim polegała na wyrównywa− niu się średniego wzrostu poszczególnych grup społecznych za wyjątkiem Żydów. Świadczy o tym zmniejszające się aż o 30% odchylenie standardowe średnich poszcze− gólnych warstw poborowych uwidocznionych na wykresie V.4 Zjawisko to zasługuje na określenie mianem „wielka transformacja” i świadczy o wyzwoleniu potencjału genetycznego ludności wsi i małych miast.
W 1955 roku na łamach „American Economic Review” ukazał się tekst wykładu Simona Kuznetsa zatytułowany Economic growth and income inequality. Wspierając się przykładem kilku krajów autor zaprezentował w nim tezę, która z czasem przybrała nazwę krzywej Kuznetsa. Najkrócej rzecz ujmując, początek industrializacji prowadzi do poszerzenia nierówności dochodowej, która po pewnym czasie, na przykład półwie− czu, zaczyna ona samoistnie zmniejszać się. Przyczyną tego zjawiska jest głównie prze− chodzenie ludności ze strefy niskich dochodów na wsi, do wyższych w miastach1. Teza ta stała się przedmiotem ożywionej dyskusji wśród ekonomistów i historyków. Rozważano kwestię kiedy krzywa Kuznetsa zaczęła rosnąć, czy w okresie industrializacji czy wcześ− niej, jaka jest jej chronologia w różnych krajach. Próbę pokazania jej działania na przy− kładzie angielskim dał Jeffrey Williamson2. Jego zdaniem, opadanie krzywej w Anglii następować zaczęło stopniowo po 1867 roku. Zbiegało się to nie tylko ze zmianami w społecznym podziale dochodu, ale i zmniejszeniem udziału w dochodzie społecznym 5% najbogatszych. Kamieniami milowymi w tym procesie były zalew rynku przez amerykańskie tanie zboże, a przede wszystkim I wojna światowa. Społeczne skutki tej ostatniej uczyniły więcej dla stworzenia w Anglii demokratycznego społeczeństwa niż 100 lat reform politycznych3.
Mimo wszystkich różnic między Anglią a resztą Europy, w tym i Królest− wem Polskim, można wskazać pewne podobieństwa w odniesieniu do różnic dochodo− wych widzianych przez pryzmat biologiczny. Druga połowa XIX wieku przyniosła w Królestwie proces wyrównywania różnic w przekroju miasto−wieś, rolnicy− robotnicy rolni. Stało się tak bowiem średni wzrost podnosił się dzięki poprawie wyżywienia przy pozostawieniu bez zmian warunków higienicznych. Można rzec, iż wykorzystane zostały najprostsze rezerwy blokujące dotąd realizację potencjału genotypowego. Postęp miał głównie charakter ilościowy bowiem pod względem konsumpcji białka, szczególnie
1Kuznets 1955.
2 Williamson 1985, Lidert, Williamson 1982, 1983, polemika Feinstein 1988. 3 Winter 1986.
mięsa, Królestwo pozostało daleko w tyle nie tylko za Anglią, ale i za Niemcami4. Główną zmianą jakościową w pożywieniu ludności wiejskiej Królestwa była zaoewne zwiększona konsumpcja mleka. Wzrost konsumpcji mięsa miał natomiast miejsce w miastach, gdzie jednak zyski z jakościowej poprawy diety częściowo niwelowały gorsze warunki higieniczne spowodowane nadmiernym zagęszczeniem ludności. Nie przeszkodziło to jednak w ujawnieniu się trendu sekularnego we wzroście i wspo− mnianych tendencji egalitaryzacyjnych.
Niestety nie zachowały się materiały pomiarowe z okresu międzywojennego, a ksiąg poborowych nikt dotąd nie analizował w sposób systematyczny. Nie wykluczone, że właśnie wtedy, przy ogólnym podnoszeniu się wzrostu populacji5, ujawniać się zaczęły różnice międzywarstwowe będące następstwem różnic w jakości pożywienia oraz dostę− pie do opieki medycznej. Jeśli tezy tej nie da się udowodnić, to będzie to oznaczać, że istniejące do dziś różnice społeczne widziane przez pryzmat wzrostu są produktem szyb− kiej modernizacji w czasach powojennych odbywającej się kosztem wsi. W badanym tu okresie o zmianach kosztem wsi mowy być nie może. Odpowiedź na pytanie kiedy zróżnicowanie to powstało wymaga jednak dalszych żmudnych badań.
Wspominałem już, że wiele ze współczesnych badań dowodzi, iż w początkowym okresie modernizacji wskaźniki ekonomiczne oraz wskaźniki antropometryczne podą− żają w odwrotnych kierunkach. Ten paradoks powoduje, że mimo rosnącego dochodu i wyraźnego początku modernizacji średni wzrost obniża się. Jest to efekt intensyfikacji wysiłku fizycznego przy pracy i pogorszenia się warunków higienicznych w zatłoczo− nych miastach. W badanym tu okresie zjawiska tego jednak nie udało mi się dostrzec. Czyżby więc go nie było w Królestwie Polskim, czy też miało miejsce kiedy indziej?
Sądzę, że regres wzrostu mógł mieć miejsce w pokoleniach urodzonych i wycho− wywanych w okresie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego. Wtedy to po raz pierwszy w takim stopniu na barki chłopów spadł ciężar utrzymania aparatu państwa. Bezwzględna polityka skarbowa Lubeckiego rzeczywiście kosztem wsi pozyskiwała środki na łatanie budżetu, a potem finansowanie inspirowanego przez państwo uprze− mysłowienia. Badane tu kohorty poborowych urodziły się od lat 40−tych począwszy, a więc nie sposób nic pewniejszego powiedzieć o okresie wcześniejszym. Pewną szansę na udzielenie odpowiedzi na to pytanie daje przebadanie zachowanych w archiwum kieleckim najstarszych fragmentów spisów poborowych pochodzących z lat 40−tych XIX wieku. Nie uczyniłem tego w niniejszej pracy, bowiem porównywalność danych jest dość problematyczna z racji różnych kryteriów minimalnego wzrostu.
Pełna rekonstrukcja wahań trendu sekularnego we wzroście poborowych i odtwo− rzenia materialnych warunków życia poszczególnych warstw społeczeństwa polskiego wymaga jeszcze dalszych badań. Pozostaje mieć nadzieję, że to co napisano powyżej w jakiś sposób oświetli drogę kolejnym badaczom.
4 Minchinton 1973, Sobczak 1968, Kuczyński 1956.
The objective of the present dissertation is to investigate the secular trend in the body height of 21−year old army conscripts in the Kingdom of Poland in the period of 1866−1913. The average military height reflects changes in the standard of living of the population at large. A comparison of the average height of various social classes allows to draw conclusions about changes in social stratification.
The second half of the nineteenth century was a turning point in the history of the Kingdom of Poland. After the fall of the January Rising in 1864 the Russian authorities affranchised peasants, which resulted in a decrease of the number of landless population, and an increase in the area of arable land and consumption of food. That period also witnessed a development of railways and industrialization. The fastest−growing industries were cotton industry in Łódź and its region, metal and food industries in Warsaw and mining and steel industries in the Dąbrowa Górnicza Basin, which bordered on Prussia. In that period (1870−1911) the population of the Kingdom grew from six to twelve million. It was accompanied by an increased migration to cities. The number of population living in cities with more than 10,000 inhabitants in 1872 was 536 thousand and in 1910 it was already 2 million 200 thousand. Untouched by those changes were the north−eastern frontiers of the Kingdom, i.e. the provinces of Płock, Suwałki and Łomża. Great number of persons from that region migrated to Warsaw or, after 1890, emigrated abroad, mainly to the USA.
The first chapter of the dissertation discusses the problems of secular trend and the field of history dealing with the standard of living trough a study of body height. It also describes Polish anthropological research on body height, which started already in the nineteenth century. A great Polish anthropologist, Jan Czekanowski, noticed an increase in body height between 1874 and 1898 and called on historians and sociologists to use the data available at draft boards in their research. But the there was no response to that call. No historian since Jan Czekanowski has ever used them.
During the years 1921−1923 Czekanowski’s student, Jan Mydlarski, made a com− prehensive anthropological survey of more than eighty thousand soldiers of the Polish