Dane dla guberni kieleckiej są stosunkowo łatwo dostępne, bowiem aż po rok 1911 szczegółowe sprawozdania z poboru były przedrukowywane nie tylko w obzorach gubernialnych, ale nawet w pamiatnych kniżkach. Niestety do roku 1896 podawano dane zbiorcze w skali guberni, by dopiero w 1897 przejść na stałe na statystykę według powiatów. Brakujące lata 1884−1896 usiłowałem wypełnić odwołując się do zachowanych w Archiwum Państwowym w Kielcach materiałów Kieleckiego Gubernialnego Urzędu do Spraw Powinności Wojskowej. Niestety okazało się, że rękopiśmienne sprawozdania w tym zespole są zdekompletowane, brakuje w nich niektórych powiatów, tylko rzadko zachowały się sprawozdania szczegółowe dla całej guberni, uwzględniające podział na powiaty. W tej sytuacji zadowoliłem się posiadanym materiałem, uzupełniając go tylko o brakujący rok 190955.
„Oficjalny” przebieg trendu w poszczególnych powiatach ukazują wykresy III.17 i III.18 i tablica XIV na końcu.
55 AP Kielce, Kielecki gubernialny urząd ds powinności wojskowej 445.
169 168 167 166 160 159 158 Wzrost w cm 157 170 172 1903 1874 1875 1876 1877 1878 1879 1880 1881 1882 1883 1897 1899 1901 1905 1906 1907 1908 191 1 Rok 1900 1904 1909 1910 jędrzejowski 171 1898 1902 olkuski miechowski 161 162 163 164 165 172
Wykres III.17. Wzrost rekrutów w powiatach jędrzejowskim, miechowskim i olkuskim guberni kieleckiej 1874−1911 (dane urzędowe).
Jak nietrudno zauważyć, 14−letnia luka w danych źródłowych pomiędzy 1884 i 1896 nie stanowi większego problemu w odniesieniu do przedstawionych na wykresie III.17 powiatów. W powiecie jędrzejowskim okres 1883−1897 upłynął z pewnością pod zna− kiem stagnacji, lub wręcz spadku średniego wzrostu. Jest to widoczne jeśli zestawi się poziom średniej z lat 1881−1883 z okresem 1897−1899. Aż do końca objętego badaniem okresu wzrost rekrutów oscylował w tym powiecie wokół 164−165 cm, zbliżając się jednak do tej większej liczby.
Mniej jasno rysuje się przebieg trendu w powiecie olkuskim, gdzie już latach 1874−1882 widoczne są duże skoki średniej. Przyjąłem, że wysoki wzrost rekrutów w 1897 roku nie był rezultatem trendu, lecz przeliczenia danych. Tym samym milcząco założyłem, że okres 1884−1896 zaznaczył się w tym powiecie spadkiem średniej. Jest to oczywiście założenie dyskusyjne, bo pociąga za sobą zupełnie inną ocenę okresu 1898−1911. Poprawka średniej w 1897 roku oznacza, że w latach następnych mieliśmy do czynienia ze stopniowym podnoszeniem się wzrostu. Z kolei rezygnacja z niej pozwalałaby twierdzić, że ostatni okres to spadek i zastój średniej, co można uzasadniać oddziaływaniem uprzemysłowienia w sąsiednim regionie zagłębiackim. Wydaje się, że to ostatnie rozumowanie jest jednak błędne. W archiwum kieleckim zachowały się bowiem dane dla kilku powiatów z 1894 roku, z których wynika, że rekruci olkuscy mierzyli 164,5 cm, co potwierdza hipotezę o spadku przeciętnej w okresie 1884−189656.
Przyrost średniej o prawie 4 cm w latach 1895−1897 wydaje się możliwy tylko dzięki „kreatywnej księgowości”.
W powiecie miechowskim dane sprawdzić można odwołując się do pracy Kosie− radzkiego57. W pierwszych latach po 1874 roku wzrost rekrutów o 2−3 cm przekraczał przeciętną ogółu poborowych. Co gorsza, trend sekularny wśród rekrutów i poborowych miał odwrotny kierunek. Oznacza to nie tylko ostrą selekcję stających przed komisjami wojskowymi, ale także manipulację liczbami. Widać to szczególnie w latach, gdy rekruci mieli jakoby mierzyć 166−167 cm, w czasie gdy poborowi dorastali zaledwie do 161−162 cm. Pięciocentymetrowa różnica jest zdecydowanie przeszacowana58. Wiemy, że w okre− sie 1884−1896 średnia poborowych podniosła się o 1,1 cm, trudno więc przyjąć, że wśród rekrutów nastąpił spadek o 1,2 cm. W roku 1897 nie zawyżono średniego wzrostu, ale już w 1898 nastąpił sztuczny skok średniej o 4,4 cm. W sumie więc u schył− ku badanego okresu faktyczny wzrost rekrutów miechowskich nie przekraczał 165 cm.
Na wykresie III.18 umieściłem pozostałe powiaty guberni kieleckiej. Żadnych poprawek nie wymaga linia powiatu stopnickiego. Nawet bez danych lat 1884−1896 łatwo można zorientować się, że przebieg trendu musiał być tam podobny jak wśród poborowych powiatu miechowskiego. Swoją drogą, porównanie tych dwóch powiatów pokazuje w jak karykaturalny sposób urzędnicze zabawy liczbami zniekształcają obraz trendu.
57 Kosieradzki 1905.
58 W roku 1897 wynosiła ona tylko 0,9 cm. Średnia 157,8 cm z roku 1879 jest zapewne efektem pomyłki pisarskiej. Urzędnik najwyraźniej zamienił kolejność liczb. Najliczniejsza grupa została umiejscowiona na początku szeregu liczb, a powinna być na miejscu drugim. Nie podejmowałem w tym wypadku żadnej inter-wencji, a średnia poprawiona dla guberni została wyliczona bez uwzględnienia powiatu miechowskiego.
169 168 167 166 165 164 163 Wzrost w cm 161 170 1903 1874 1875 1876 1877 1878 1879 1880 1881 1882 1883 1897 1898 1899 1901 1902 1905 1906 1907 1908 191 1 Rok 1900 1904 1909 1910 kielecki włoszczowski pińczowski stopnicki 171 162
Wykres III.18. Wzrost rekrutów w powiatach stopnickim, włoszczowskim, kieleckim i pińczowskim guberni kieleckiej 1874−1911 (dane urzędowe).
Zagadkowy przykład stanowi powiat włoszczowski. Przegrupowanie danych w spra− wozdaniach musiało tam nastąpić pomiędzy 1883 a 1894 rokiem, bowiem w tym ostatnim rekruci mierzyć mieli jakoby 167,7 cm59. Korekta w dół notowania z 1897 roku powoduje, że między 1897 a 1898 średnia miałaby wzrosnąć o 1,7 cm. Innego wyjścia jednak nie ma, bo nie można poważnie traktować średnich przekraczających 168 cm. Uderza natomiast stopniowy, ale systematyczny wzrost średniej począwszy od roku 1900. Nic nie wskazuje na to by wynikał on z przeszacowań i dlatego przyjąłem, że w po− wiecie włoszczowskim średni wzrost mógł w końcu przekroczyć 167 cm. Nie bardzo wiadomo natomiast jak wyglądał trend sekularny w powiecie pińczowskim. Nie ulega wątpliwości, że wahnięcia średniej w latach 1899−1901 to efekt przegrupowania liczb. Co jednak zrobić z dalszym ciągiem serii? Czy ustabilizowała się ona na poziomie około 163 cm, co dawałoby w całym okresie 1874−1911 spadek średniej o około 2 cm, czy też faktyczna średnia wynosiła ok. 167 cm, tego nie wiadomo. Za tą pierwszą możliwością przemawia zmniejszenie się liczby rekrutów najniższych i przesunięcia się w górę klasy najliczniejszej. Zdaję sobie jednak sprawę, że sprawa nie jest tak jednoznaczna jak w innych przypadkach. Na tle tych nierozwiązywalnych dylematów bardzo prosto przedstawia się sprawa powiatu kieleckiego, gdzie przeszacowanie nastąpiło w 1906 roku i utrzymało się do końca badanego okresu. Z kolei w powiecie stopnickim nie potrzeba było wprowadzać żadnych poprawek.
Podsumowaniem powyższych rozważań jest wykres III.19 (i tablica XV na końcu) przedstawiający przebieg trendu w całej guberni w świetle danych urzędowych i popra− wionych.
59 AP Kielce, Kielecki gubernialny urząd ds powinności wojskowej 428.
Wzrost w cm 168 167 166 165 164 163 1874 1875 1876 1877 1878 1879 1881 1882 1883 1884 1885 1886 1887 1888 1889 1890 1892 1893 1894 1895 1896 1897 1899 1900 1901 1903 1904 1905 1906 1907 1908 1910 191 1 1880 Rok 1891 1898 1902 1909
dane urzędowe dane poprawione
Wykres III.19. Trend sekularny we wzroście rekrutów w guberni kieleckiej 1874−1911 (dane urzędowe i poprawione).
Faktyczny średni wzrost rekrutów w skali guberni był zdecydowanie niższy od „urzędowego”, a trend mógł wyglądać zupełnie inaczej. Zamiast prawie dwucenty− metrowego podniesienia się średniej w latach 1884−1896, mogła panować stagnacja.
Trudno orzec na ile diagnoza ta jest słuszna, tym bardziej, że odruchowe porównanie z danymi z powiatu miechowskiego raczej zdaje się potwierdzać statystykę oficjalną. Mimo to siła trendu 1874−1908 wynosząca 3,2 cm jest zupełnie nieprawdopodobna. Po przeszacowaniach uzyskujemy 1,2 cm (0,3 cm na dekadę).