Na 39 lat objętych badaniem, dla guberni kaliskiej posiadam dane na poziomie powiatów dla lat 30. Jest to wystarczająca ilość by zidentyfikować momenty, w których zmieniały się kryteria grupowania obserwacji. Przebieg trendu sekularnego w siedmiu powiatach guberni ilustrują wykresy III.4 i III.5 oraz zamieszczona na końcu książki tablica V.
Wystarczy jeden rzut oka na wykresy obrazujące przebieg trendu w ośmiu powia− tach by przekonać się, że na faktyczne zmiany średnich nakładają się machinacje przy grupowaniu, nasilające się zwłaszcza po 1890 roku. Jak domyślałem się poprzednio, zmiana zasad grupowania nastąpiła w różnych powiatach w różnym czasie. Powoduje to że średnia wyliczona dla guberni na podstawie danych zbiorczych jest bezwartościowa – zależy bardziej od postępowania urzędników na szczeblu powiatów niż od rzeczywis− tych zmian wzrostu rekrutów.
W powiecie kaliskim gwałtowne skoki średniej miały miejsce w latach 1887−1888, 1901−1905 i 1906−1907. W pierwszym przypadku był to skok o 1,9 cm, w drugim o 1,8 cm, w trzecim zaś spadek o 1,7 cm. Jest to znacznie więcej niż można by oczekiwać gdyby chodziło o rzeczywiste zmiany, zbyt mało zaś by przyjąć, że jest to wyłącznie efekt manipulowania przy grupowaniu. Skoki średniej powodowane są zmianami kształtu roz− kładu, szczególnie w obrębie dwóch najniższych klas wzrostu. Przed rokiem 1888 w kla− sach tych było 20−29% rekrutów, a największa ich liczba przypadała na klasę od 2 ar− szynów i 4 werszków do 2 arszynów i 5 werszków. Od 1888 roku począwszy w klasach najniższych było już 10−12%, a od 1901 roku tylko 4−9% rekrutów. Jednocześnie klasa najliczniejsza przesunęła się o jeden przedział wzwyż. Trudno jednoznacznie rozstrzygnąć czy i ewentualnie kiedy w powiecie kaliskim nastąpiła zmiana sposobu grupowania. Pierwszy skok średniej nie jest wcale nieprawdopodobny, natomiast stanowczo zbyt wy− sokie wydają się skoki średniej po 1901 roku (szczególnie 1901−1902).
Pomocą może być konfrontacja danych urzędowych o rekrutach ze średnimi
172 171 170 169 168 167 166 165 164 163 162 Wzrost w cm 1874 1875 1876 1877 1878 1879 1880 1881 1882 1883 1884 1885 1886 1887 1888 1889 1890 1892 1895 1896 1897 1898 1901 1902 1905 1906 1907 1908 1909 1912 Rok
kaliski słupecki koniński kolski
Wykres III.4. Wzrost rekrutów w powiatach kaliskim, słupeckim, konińskim i kolskim guberni ka-liskiej w latach 1874-1912 (dane urzędowe).
Wykres III.5. Wzrost rekrutów w powiatach łęczyckim, tureckim, sieradzkim i wieluńskim guberni kaliskiej w latach 1874-1912 (dane urzędowe).
łęczycki turecki sieradzki wieluński Rok 172 171 170 169 168 167 166 165 164 163 162 1874 1875 1876 1877 1878 1879 1880 1881 1882 1883 1884 1885 1886 1887 1888 1889 1890 1892 1895 1896 1897 1898 1901 1902 1905 1906 1907 1908 1909 1912 Wzrost w cm
wyliczonymi na podstawie ksiąg poborowych. W latach 1875−1876 przeciętny wzrost ogółu poborowych wynosił 163,3 i 163,6 cm, a wzrost 21−letnich rekrutów w 1876 roku sięgał 164,3 cm40. Pozostaje to w zgodzie z danymi urzędowymi i wskazuje, że zastoso− wanie przy przeliczaniu metody Mironowa dałoby wynik stanowczo niedoszacowany
(w granicach 160 cm). W latach 90−tych (1894 i 1895) poborowi z powiatu kaliskiego mierzyli 165,3 cm41. Średnia ze sprawozdania (167,3 cm w 1895) oznaczałaby więc, że selekcja podwyższyła wzrost rekrutów aż o 2 cm, czyli prawie trzykrotnie więcej niż w la− tach 70−tych. Nie wydaje się to prawdopodobne. Z drugiej jednak strony trudno przypuścić by selekcja wojskowa w tym okresie obniżała wzrost rekrutów w stosunku do ogółu poborowych. Gdybym bowiem przeliczał dane urzędowe metodą Mironowa, uzyskałbym dla rekrutów około 163 cm, czyli o 2 cm mniej niż w przypadku poboro− wych. W konsekwencji średnie z lat 90−tych pozostawiam bez zmian. Zupełnie inaczej ma się sprawa ze średnimi z lat 1902−1906. Z pomiarów Aleksandra Macieszy z lat 1903−1904 wynika, że poborowi mierzyli 165,5 cm, z moich własnych badań nad księgą poborową z 1910 roku uzyskałem 165,7 cm dla poborowych i 166,3 cm dla rekrutów42. W tym kontekście średnie urzędowe wynoszące 168,3−169,7 (lata 1902−1906) są przeszacowane w skutek machinacji danymi. Tak więc dla powiatu kaliskiego tylko w tych latach moż− na z czystym sumieniem dokonać przeszacowania. W pozostałych natomiast trzeba po− zostawić dane urzędowe.
Średnie w powiecie kolskim nie ulegały tak wielkim wahaniom jak w kalis− kim. Centymetrowy skok między rokiem 1888 a 1889 mieści się w granicach prawdo− podobieństwa, bowiem podobny mógł dokonać się wśród poborowych43. Nie wyklu− czone, że nałożyła się na to staranniejsza selekcja związana ze zmianą przepisów (pomiary wszystkich poborowych, także po wyczerpaniu kontyngentu). Nie ulega nato− miast wątpliwości, że w powiecie słupeckim zmiana sposobu grupowania danych doko− nała się między 1898 a 1901, gdy średni wzrost rekrutów podskoczył o 3,7 cm i utrzy− mywał się na poziomie około 170 cm aż do 1909 roku. Dopiero w roku 1912 średnia spadła do poziomu 164,4 cm. Wniosek o zmianie grupowania jako przyczynie potwierdza obserwacja zmian kształtu rozkładu. Dwie klasy najniższe, liczące dotąd około 20% rek− rutów, po roku 1898 roku nagle zmniejszyły się do 2−5%. Po przegrupowaniu wedle me− tody Mironowa, średnie wynoszą 164,3−166,2 cm, czyli osiągają poziom zgodny ze zdrowym rozsądkiem. Zaskakujący jest za to skok średniej w dół w roku 1912. Fakt, że najliczniejszą staje się klasa do 155,8 cm każe domyślać się pomyłki sporządzającego raport urzędnika.
Powiat koniński należał do najwyższych w guberni, a mała liczba wcielanych do wojska decydowała o licznych wahaniach średniej z roku na rok. To właśnie może tłumaczyć dwucentymetrowy skok średniej pomiędzy 1892 a 1895 rokiem (ze 165 do 167 cm). O ile jednak zmianę tę można jeszcze uznać za wiarygodną, to stanowczo zbyt mocna jest zmiana średniej między 1897 a 1901 rokiem. Do roku 1897 odsetek rekrutów w dwóch najniższych klasach wzrostu wynosił 12−17%, by w latach 1901−1907 zmniejszyć się do 3−5%. Jednocześnie najliczniejszy przedział przeniósł się z klasy 2 ar− szyny 6 werszków do 2 arszyny 7 werszków. W latach 1908, 1909 i 1912 proporcje w dwóch najniższych grupach wzrostu powracają do poziomu z lat 90−tych (12−13%), co wywołuje też spadek średniej. Choć nadal jest ona bardzo wysoka (167−168 cm), to
40 Snigiriew 1878, AP Łódź, Urząd poborowy powiatu kaliskiego 5.
41 Czekanowski 1930, s.126. AP Łódź, Urząd Poborowy powiatu kaliskiego 7. 42 Czekanowski 1930 s. 126.
43 Centymetrowy skok średniej wśród poborowych między 1885 a 1886 wystąpił w danych miechowskich, Kosieradzki 1905. Podobnych skoki można znaleźć też w materiale lubartowskim, Tołwiński 1902.
jednak nie ma w tych latach jednoznacznego dowodu pozwalającego przeliczyć dane wedle metody Mironowa.
Spośród czterech powiatów uwzględnionych na wykresie III.5 w wieluńskim nowe grupowanie zastosowano w latach 1901 i 1908. Zaowocowało to od razu skokami średniej o 3−4 cm nie dającymi się w inny sposób wytłumaczyć. W latach tych radykalnie zmniejszył się też odsetek rekrutów w dwóch najniższych klasach (z 20 do 5−7%). W powiecie łęczyckim nowy sposób grupowania zaprowadzono w 1890 roku i stosowano go przynajmniej do roku 1898. Po chwilowym nawrocie do dawnego grupowania (w roku 1901), w następnych latach obserwujemy ponowne grupowanie danych wedle zaleceń departamentu lekarskiego MSW. Trudny do zinterpretowania jest tylko rok 1912, bowiem przeliczenie danych wedle metody Mironowa daje nieprawdopodobnie niską średnią 162,5 cm. Bardzo wyraźne widoczne na wykresie są machinacje grupowaniem w powiecie tureckim. Zarówno porównanie średniej, jak i kształtu rozkładu wykazuje, że przyczynami skoków średniej w górę w rocznikach 1886, 1895, 1897, 1898 i 1912 jest zmiana zasad grupowania. Średnia na poziomie 170 cm w roku 1912 jest zupełnie nieprawdopodobna, skoro rok później poborowi mierzyli 166,3 cm, a rekruci 166,744. Również w powiecie sieradzkim począwszy od 1901 roku wysokie średnie są efektem zastosowania innego grupowania.
44 AP Łódź, Urzędy poborowe dawnej guberni kaliskiej, powiat turecki 1913 nr 11.
169 168 167 166 165 164 163 Wzrost w cm 1902 1874 1875 1876 1877 1878 1879 1880 1881 1882 1883 1884 1885 1886 1887 1888 1889 1890 1892 1895 1896 1897 1898 1901 1905 1906 1907 1908 1909 1912 Rok
dane poprawione dane urzędowe
1894
Wykres III.6. Trend sekularny we wzroście rekrutów w guberni kaliskiej 1874-1912 (dane urzędowe i poprawione).
Przeprowadzona powyżej analiza statystyki wzrostu rekrutów dowodzi, że sposób jej zestawiania nie był skutecznie kontrolowany ani przez ministerstwo spraw we− wnętrznych, ani przez gubernialne urzędy do spraw powinności wojskowej. Inwencja statystyczna przy grupowaniu jest dziełem wyłącznie urzędników powiatowych, a ci
tworzyli wedle własnego uznania. W konsekwencji uzyskany obraz jest niedokładny, bowiem nie zawsze udaje się nawet na poziomie powiatowym wychwycić niekonsek− wencje. Mimo to można pokusić się o przeszacowanie danych w skali całej guberni (wykres III.6 i tablica VI na końcu). Wedle danych urzędowych siła trendu sekularnego wynosiła 3,2 cm (0,84 cm na dekadę). Tymczasem po przeszacowaniu okazuje się, że była ona blisko o połowę słabsza (1,9 cm, a więc 0,5 cm na dekadę).
W pierwszym okresie, aż po 1890 rok, krzywe uzyskane dla danych urzędowych i przeszacowanych pokrywają się, potem jednak następuje ich wyraźny rozbrat. W pierw− szych 10 latach od wprowadzenia powinności wojskowej średnie nie uległy zmianie. Wykazany w danych urzędowych skok pomiędzy 1882 a 1895 mający wynosić 1,2 cm, faktycznie był znacznie skromniejszy, zaledwie 0,7 cm. Osiągnięty wówczas próg 165 cm pozostać miał bez zmian aż do 1909 roku. Okazuje się, że największy skok średniej – o sile 1,5 cm - miał miejsce między latami 1902 i 1912.