W danych urzędowych rekruci pochodzący z guberni siedleckiej wykazują duże tempo podnoszenia się średniego wzrostu, na co zwracano uwagę w literaturze. Bliższe przyjrzenie się krzywym dla poszczególnych powiatów pokazuje jednak, że jest to złudzenie spowodowane dość konsekwentnym zastosowaniem przez urzędników „kreatywnego księgowania” obserwacji. Jest to tendencja wyraźna, choć akurat dla tej guberni zachowało się niewiele danych. Poza danymi z pierwszych dziesięciu poborów dysponuję bowiem szczegółowymi sprawozdaniami publikowanymi w obzorach dla lat 1884-1889. Z niewiadomych powodów w następnych rocznikach zastąpiono rozbudowane tabelaryczne sprawozdanie z podziałem na powiaty krótką informacją w skali guberni, niestety bez podania wzrostu. Nie dysponuję też wyliczeniami Snigiriewa za rok 1875 i w konsekwencji będę musiał opierać się wyłącznie na porównywaniu średnich i rozkładów oraz intuicji.
Wykresy III.26 i III.27 (tablica XXII na końcu) przedstawiają ewolucję wzrostu rekrutów w ujęciu powiatowym.
Rok 170 169 168 167 166 165 164 Wzrost w cm 163 172 171 łukowski garwoliński siedlecki sokołowski węgrowski 1874 1875 1876 1877 1878 1879 1880 1881 1882 1883 1884 1885 1886 1887 1888 1889 1905 1906 1907 1908
Wykres III.26. Wzrost rekrutów w powiatach łukowskim, garwolińskim, sokołowskim, siedleckim i węgrowskim 1874−1908 (dane urzędowe).
Tajemnica awansu guberni siedleckiej na drugiej miejsce w skali Królestwa w okre− sie 1905−1908 kryje się nie tyle w opóźnionym o dekadę, bo rozpoczętym po 1890 roku silnym trendzie ku wysokorosłości, co w konsekwentnym przejściu urzędników powia− towych na grupowanie zalecane przez MSW72. Praktycznie we wszystkich powiatach przedstawionych na wykresie III.26 w latach 1905−1908 średni wzrost jest zawyżony. Najpóźniej doszło do tego w powiecie węgrowskim, co zdradza skok średniej w 1908 roku. Stosunkowo późno na nowe grupowanie przeszli też urzędnicy z powiatu gar− wolińskiego (w 1906 roku). Wcześniejsze skoki średniej w tym powiecie (1881, 1886− 1888) traktuję jako rzeczywiste z uwagi na ich niewielką skalę i brak charakterystycz− nych dla „kreatywnej księgowości” zmian w kształcie rozkładu. Począwszy zapewne od roku 1890 nową metodą grupowano w powiatach łukowskim i siedleckim. Największe problemy interpretacyjne stwarza powiat sokołowski. Brak zestawień Snigiriewa nie pozwala zweryfikować wyjątkowo wysokiej średniej w 1875 roku. Mała liczebność obserwacji w klasach najniższych sugeruje przegrupowanie, ale z drugiej stro− ny niewielka liczebność kontyngentu (90 osób) oraz niewyraźnie zarysowana klasa naj− liczniejsza skłaniają do ostrożności. Podobnie jest w latach 1887−1889, choć w między− czasie kontyngent podwoił się. W tej sytuacji nie zdecydowałem się na przegrupo− wanie traktując skok jako rzeczywisty. Nie ulega natomiast wątpliwości, że w latach 1905−1908 wzrost był zawyżany, ale mocno niekonsekwentnie, bo tylko w latach nieparzystych (1905 i 1907). Trudno orzec czy winą za ten stan rzeczy trzeba obarczyć zmieniających się urzędników, czy też ogólny bałagan.
72 Kopczyński 2003, s. 290 sądziłem, że gubernia siedlecka to przykład takiej właśnie opóźnionej eksplozji trendu. 172 169 168 167 166 165 164 163 Wzrost w cm 162 170 171 1874 1875 1876 1877 1878 1879 1880 1881 1882 1883 1905 1906 1908 Rok 1884 bialski konstantynowski radzyński włodawski 1907 1885 1886 1887 1888 1889
Wykres III.27. Wzrost rekrutów w powiatach bialskim, włodawskim, radzyńskim i konstantynowskim 1874−1908 (dane urzędowe).
Jedynym powiatem w guberni, do którego chyba nie dotarła wiadomość o zale− ceniach departamentu lekarskiego MSW był powiat radzyński. Grupowano w nim konsekwentnie wedle tych samych zasad przez całe 32 lata, a może i później. Jedyny dwucentymetrowy skok w 1885 roku musi mieć źródło albo w zmienności przypadkowej, albo w wyjątkowo restrykcyjnym doborze rekrutów. Wydaje się więc, że średnie wyliczone z danych urzędowych dobrze oddają rzeczywistość73. Stosunkowo prosty do interpretacji jest powiat włodawski, gdzie dane z lat 1905−1907 są ewidentnie zawyżone. W roku 1908 kształt rozkładu wyraźnie się zmienia znamionując grupowanie niezgodne z zaleceniem MSW. W efekcie, zamiast spadku średniej w 1908 roku, po przegrupowaniu uzyskujemy jej wyraźny, bo liczący prawie 2 cm wzrost.
Sporo kontrowersji wzbudzać natomiast mogą powiaty bialski i konstantynowski. W tym pierwszym mimo znaczących skoków średniej w latach 1874−1889 nie miałem podstaw do przegrupowania obserwacji. Zabieg ten należało jednak przeprowadzić w odniesieniu do okresu 1905−1908. Zważywszy na słabe tempo trendu w pozostałych powiatach guberni, nierozsądne byłoby przyjęcie założenia, że radykalne zmiany śred− niej i kształtu rozkładu między 1890 a 1904 miały charakter rzeczywisty. Ostatni z po− wiatów guberni siedleckiej, konstantynowski, charakteryzuje się zmienną średnią, co w części jest efektem małej liczby rekrutów wcielanych do armii. W roku 1874 mamy zapewne do czynienia z pomyłką pisarza, który zamiast zapisać 0 w klasie rekrutów najmniejszych (2 arszyny 2,5 werszka), wpisał tu liczebność z następnego przedziału. Inaczej nie da się wytłumaczyć raptownego skoku między 1874 a 1875 i następującego po tym spadku o 1 cm w 1876 roku. Z kolei lata 1881 i 1883 są znacznie zawyżone, o czym świadczy zmiana położenia klasy najliczniejszej w rozkładzie. W okresie 1905−1908 zawyżenie dotyczy dwóch pierwszych lat.
Syntetyczny obraz zmian we wzroście rekrutów guberni siedleckiej dają wykres III.28 i tablica XXIII.
73 Konfrontacja z księgą poborową z 1888 roku potwierdza to, AP Lublin, Radzyński powiatowy urząd ds. powinności wojskowej 6. Rekruci z tego poboru mierzyli 165,1 cm, tyle samo co po przeliczeniu danych z tabeli wedle metody Czekanowskiego.
164 165 166 167 168 169 170 Rok
dane urzędowe dane poprawione
1874 1875 1876 1877 1878 1879 1880 1881 1882 1883 1884 1885 1886 1887 1888 1889 1892 1894 1898 1899 1900 1901 1902 1903 1904 1905 1906 1907 1908
Wzrost w cm
Wykres III.28. Wzrost rekrutów w guberni siedleckiej 1874−1908 (dane urzędowe i poprawione).
Rozbieżność krzywych w okresie 1905−1908 pokazuje jak wielki jest rozziew w ocenie siły i tempa trendu w guberni siedleckiej między danymi urzędowymi i po− prawionymi. Wedle danych urzędowych, miałby on osiągnąć rekordowy wynik 3,7 cm, czyli 1,2 cm na dekadę. Tymczasem z danych skorygowanych wynika, że trendu właściwie nie było, bo 0,4 cm mieści się w granicach błędu statystycznego. Niestety nie sposób ocenić czy mamy do czynienia ze stagnacją w całym okresie między 1890 a 1908, czy też pnąca się w górę krzywa urzędowa w latach 1894−1903 znamionuje jakieś zmiany, zniwelowane następnie spadkiem średniej. O nikłej sile trendu w skali całego badanego okresu zadecydował w tej guberni z jednej strony wysoki poziom średniej w latach 70−tych, a z drugiej dość znaczny, liczący blisko 1 cm, spadek przeciętnej w po− czątku lat 80−tych. Jeśli rozpatrywać będziemy serię skróconą, od 1882 do 1905, to okaże się, że trend był porównywalny z innymi guberniami i wynosił 1,2 cm.