Wykresy III.10 i III.11 oraz tablica IX przedstawiają przebieg trendu w powiatach guberni piotrkowskiej. Na wykresie III.10 zestawiłem powiaty na terenie których leżał okręg łódzki i Zagłębie Dąbrowskie, podczas gdy wykres III.11 dotyczy powiatów wiejskich.
Zarówno powiat łódzki, jak i miasto Łódź nie wymagają przeszacowania. Trend we wzroście jest w nich podobny. Jedyne zakłócenie dotyczy miasta w roku 1880. Bliższe przyjrzenie się kształtowi rozkładu wzrostu rekrutów łódzkich i porównanie go z latami sąsiednimi nie pozwala na jednoznaczne stwierdzenie, że nastąpiła manipulacja danymi. Choć więc średnia budzi wątpliwości, to nie ma przesłanek dla przeszacowania. Inaczej ma się sytuacja w odniesieniu do powiatu częstochowskiego i będzińskiego. W tym ostatnim nie znalazłem przesłanek do dokonywania przeszacowań mimo zaskakującego
168 170 167 166 165 164 Wzrost w cm 162 1902 1874 1875 1876 1877 1878 1879 1880 1881 1882 1883 1884 1885 1886 1887 1888 1889 1890 1892 1895 1896 1897 1901 1905 1906 1907 1908 191 1 1912 Rok 1910 1893 1894 1898 1900 1904 1913 163 160 161 171
częstochowski będziński łódzki Łódź 169
Wykres III.10. Trend sekularny we wzroście rekrutów w powiatach będzińskim, częstochowskim, łódzkim oraz mieście Łodzi 1874−1913 (dane urzędowe).
trendu spadkowego. Wydaje się, że obniżenie się średniej rozpoczynające się po ro− ku 1900 i dokonujące się stopniowo odwzorowuje rzeczywiste zmiany. Niestety charak− terystyka rekrutów z punktu widzenia zawodu czy miejsca zamieszkania jest zbyt skąpa, by można było ten wniosek podbudować. Pytanie czy mamy tu do czynienia z sy− gnalizowanym w literaturze auksologiczno−historycznej obniżeniem się wzrostu jako ubocznym skutkiem industrializacji i urbanizacji musi pozostać bez odpowiedzi, tym bardziej, że analogicznego zjawiska nie zaobserwowałem ani w Łodzi, ani w Warszawie, ani w powiecie częstochowskim jako całości.
Ciekawym przyczynkiem do tej kwestii może być statystyka rekrutów z Częstocho− wy i Piotrkowa, zachowana wśród sprawozdań z poborów w Archiwum Państwowym w Łodzi. Niewielkie liczby rekrutów z obu miast wcielanych corocznie (do 1912 mniej niż 100 osób) powodują, że konieczne okazało się połączenie sąsiadujących lat. Pozwala to w utworzonych przedziałach chronologicznych stworzyć grupy liczące po około
Tablica III.3. Wzrost rekrutów w Częstochowie i Piotrkowie 1877−1913. Rok
Dane urzędowe Dane poprawione* Częstochowa Piotrków Częstochowa Piotrków 1877−1882 163,7 n=225 164,2 n=244 − − 1884−1889 163,4 n=281 163,0 n=316 − − 1890−1896 166,7 n=277 163,9 n=346 163,9 n=277 163,3 n=346 1897−1904 168,2 n=368 167,2 n=366 163,9 n=368 163,7 n=366 1910−1913 166,7 n=414 165,0 n=323 165,6 n=414 165,0 n=323
* symbol „−” oznacza, że średnie wyliczone na podstawie danych urzędowych i poprawionych są takie same. n − liczba obserwacji
300 rekrutów z każdego z miast. Oczywiście dane te cierpiały na chorobę kreatywnej księgowości, stąd konieczna była korekta w niektórych latach.
Jak widać, ani w Częstochowie, ani w Piotrkowie nie obserwujemy spadku średniej. Jest za to długotrwała stagnacja poniżej 164 cm. Dopiero ostatnie lata przed Wielką Wojną charakteryzują się znacznym skokiem średniego wzrostu. Niestety sprawozdania nie pozwalają na odrębne wyliczenie wzrostu Żydów i chrześcijan, toteż poprzestać muszę na mało wiarygodnej obserwacji średnich zbiorczych. Biorąc jednak pod uwagę fakt, że proporcja Żydów w Częstochowie zmieniła się tylko nieznacznie (32% w latach 1897−1904 wobec 35% w latach 1910−1913) można uznać, że podnoszenie się wzrostu dotyczyło obu grup etnicznych, choć trudno powiedzieć czy w takim samym stopniu.
Znacznie bardziej zniekształcony obraz rysuje się w odniesieniu do powiatów rolni− czych guberni piotrkowskiej (wykres III.11).
169 168 167 166 165 164 163 Wzrost w cm 162 170 171 1902 1874 1875 1876 1877 1878 1879 1880 1881 1882 1883 1884 1885 1886 1887 1888 1889 1890 1892 1895 1896 1897 1898 1901 1905 1906 1907 1908 191 1 1912 Rok 1893 1894 1900 1904 1910 1913
brzeziński łaski radomszczański piotrkowski rawski 161
160
Wykres III.11. Trend sekularny we wzroście rekrutów w powiatach brzezińskim, łaskim, radomszczańskim, piotrkowskim i rawskim 1874−1913 (dane urzędowe).
Najprostsze do interpretacji są dane z powiatu łaskiego, gdzie jedynie w latach 1905 i 1906 zmiana grupowania zniekształciła średnią, która jednak potem wróciła do poprzedniego poziomu. W pozostałych przypadkach podjęcie właściwej decyzji czy dane poprawiać czy pozostawić bez ingerencji jest trudniejsze. W powiecie radomszczańskim korekt wymaga początek trendu i cały okres między 1892 a 1911. W piotrkowskim skoki średniej dają się łatwo zinterpretować w latach 1893, 1898−1907 i 1909−1910. Nie wiadomo natomiast co zrobić z ostatnimi trzema latami serii. Średnia na poziomie 168 cm wydaje się zawyżona, ale z drugiej strony notowania z lat 1912 i 1913 (167−166 cm) wcale nie muszą być zawyżone, skoro w mieście Piotrkowie, przy odsetku ludności żydowskiej większym niż w reszcie powiatu, średnia wynosiła ponad 165 cm. Kształt rozkładu nie wykazuje gwałtownych zmian punktu maksimum, co pozwala domyślać się, że na zmiany grupowania nakładają się wahania przypadkowe i efekty skupień pomiarowych. W powiatach brzezińskim i rawskim średnie dosłownie szaleją. W tym
97
ostatnim mamy do czynienia zapewne z pomyłką pisarzy sporządzających tabele w la− tach 1897 i 1898, bo trudno uwierzyć w tak ogromny spadek średniej. Rok 1900 można jeszcze uznać za wiarygodny, ale późniejszy skok o 3,6 cm w górę nie może być naturalny. Faktycznie nastąpił z pewnością spadek średniej o około 0,5 cm. W efekcie wszystkie ko− lejne średnie musiały zostać przeszacowane. Największy problem interpretacyjny spra− wiają jednak rekruci z powiatu brzezińskiego bowiem tamtejszy marsz średniej do 170 cm jest bardzo powolny. Ostatecznie zrezygnowałem z przeszacowań, bowiem licz− ba rekrutów w dwóch najmniejszych przedziałach zmniejszała się stopniowo, a i kształt wykresu nie pozwalał na jednoznaczne stwierdzenie, że mamy do czynienia z ma− chinacjami liczbami. Mimo uważnej analizy średnich i porównywania rozkładów, przeszacowania niosą za sobą niebezpieczeństwo popełnienia poważnych błędów, a na− wet pomylenia kierunku trendu. Równie dobrze bowiem można by powiat ten uznać za niski i przeszacowań dokonać.
Ostatecznym produktem pełnych rozterek decyzji o poprawianiu niekonsekwent− nych danych jest wykres III.12 i tablica X na końcu, obrazujące przebieg trendu seku− larnego w guberni piotrkowskiej w świetle danych urzędowych i przeszacowanych.
Wzrost w cm 1874 1875 1876 1877 1878 1879 1882 1883 1884 1885 1886 1887 1888 1889 1890 1892 1893 1894 1895 1896 1897 1898 1900 1901 1902 1904 1905 1906 1907 1908 1910 191 1 1912 1913 1880 168 167 166 165 164 163 Rok
dane urzędowe dane poprawione
1881
Wykres III.12. Trend sekularny we wzroście rekrutów w guberni piotrkowskiej 1874−1913 (dane urzędowe i poprawione).
Jak wynika z danych urzędowych, trend sekularny w guberni piotrkowskiej miał siłę znacznie mniejszą niż w kaliskiej i lubelskiej, zaledwie 1,5 cm w 39 lat, czyli 0,4 cm na dekadę. Jeszcze słabszy byłby po przeszacowaniach – zaledwie 0,9 cm (0,2 cm na dekadę). W obu wariantach rysuje się niewielki spadek w okresie 1874−1883. Podniesienie się średniej o 1,6 cm w dekadzie 1882−1892 wynikające z danych urzędowych należy włożyć między bajki, bowiem faktyczna zmiana nie była większa jak 0,5 cm. Podobnie można skomentować zmianę średniej w następnym dziesięcioleciu: 2,1 cm wedle danych urzędowych i tylko 1,1 cm po korekcie. W ostatniej dekadzie przed wojną wskazania obu serii są natomiast wyraźnie rozbieżne, co jest efektem sygnalizowanych
już powyżej rozterek dotyczących przeszacowań danych w niektórych powiatach. W su− mie, wszelkie oszacowania siły i tempa trendu na podstawie statystyki dotyczącej rekrutów grożą wyciąganiem wniosków z założeń. Posiadane przeze mnie dane z ksiąg poborowych odnoszą się wyłącznie do powiatu łódzkiego i potwierdzają średnie urzędo− we, ale akurat w tym powiecie nie musiałem dokonywać żadnych przeszacowań45.