Alternacje morfonologicznie czasownika

Rozmaite wymiany głosek w formach kiriwińskich odnotowywał już Bro­

nisław Malinowski, który np. w komentarzu objaśniającym fragment formuły magicznej: balibuma'i igu waga (L335) 'mógłbym spuścić moje czółno', stwier­

dza: „Iga to oczywiście forma apofoniczna od agu" (Malinowski 1987: 530).

Altemaqe zauważa również Gunter Senft, który jednak sam wyznaje: „I have not been able to work out the precise details of these processes of vowel alter­

nation"74 75 (Senft 1986: 33).

Próby sformułowania reguł morfonologicznych dotyczących form cza­

sownika podjął się Ralph Lawton (1993).

Charakterystyczną cechą kiriwiny jest altemacja samogłoski w rdzeniu lub przedrostku -ki w formach liczby mnogiej czasownika, a więc przed morfemem -si (w dialekcie kilivila również przed -se).

isaiki 'daje' isakaisi 'dają'

ipaiki 'odmawia' ipakaisi 'odmawiają'

idaili 'towarzyszy' idailisi 'towarzyszą' ididaimi 'niszczy (coś)' ididaimisi 'niszczą (coś)' kuluki 'powiadasz' kulukwaisi 'powiadają' basuki 'wejdę' bitasukwaisi 'wejdziemy' ibubiviki 'kapie na' ibubiuikaisi 'kapią na'

igisi 'widzi' igisaisf5 'widzą'

imisii 'śpi z' imisiaisi 'śpią z'

W przytoczonych tu przykładach z dialektu kavataria (Lawton 1993: 111) samogłoska i wymienia się z ai. Altemacja ta nie zachodzi, gdy w formie cza­

sownika i występuje po / lub m: idaili(si), ididaimi(si). W jednej i tej samej formie wyrazowej nie występuje dwukrotnie dyftong ai. Szczególnie jest to widoczne w kiriwińskim czasowniku 'dać', który ma dwie postaci. W kavataria są nimi -saiki i -sakai-. Różnice dialektalne przedstawia tabela.

74 „Nie byłem w stanie opracować precyzyjnych szczegółów owych procesów altemacyjnych spółgłosek".

75 B. Malinowski (1935: 31) odnotowuje dwie formy w dialekcie kilivila: igisise i igisayse.

kavataria kilivila tauwema kitava polski odpowiednik isaiki isayki eseki i sęka 'daje'

isakaisi isakayse esakesi i sekasi 'dają'

Wyraz isaiki składa się z trzech morfemów: przedrostka rdzenia sai- ' kłaść' i przyrostka -ki dodającego do znaczenia kierunek.

Altemacja i//ai dokonuje się w formach czasownika, gdy i jest na końcu rdzenia lub sufiksu -ki, po którym następuje albo przyrostek -si (-se) będący wykładnikiem liczby mnogiej, albo sufiks osobowy typu -gu, -m, -da, -mi76, por.

a-say-ki matauna (P68) 'daję mu' i ku-sakay-gu (P68) 'dajesz mu'; luya ba-sakay-mi (L202) 'dam wam orzechy kokosowe', i-sa-kai-gu yena (R108) 'on dał mi rybę', gala ba-sa-ke-m bum. W narzeczu tauwema owa wymiana samogłosek ma postać ille, por. e-se-ki luleta yena guyau (NI 10) 'wódz dał siostrze rybę' i kidamwa łubem i-sa-ke-m tobaki (N97) 'jeśli jest twoim przyjacielem, da ci tytoniu'.

Altemacja morfonologiczna samogłosek i//ai może współwystępować z wymianą spółgłosek k//kw. Przykładem jest kuluki i kulukwaisi. W obu for­

mach wyrazowych można wyodrębnić dwie postaci tego samego morfemu:

-luki i -lukwai- (w kilivili -lukway-, a w tauwema -lukwe-), por. ła-luki vivila (S282) 'mówimy kobiecie', i-lukwai-gu (R246) 'powiedział mi', i-lukway-gu tay- tala (P69) 'jeden człowiek mi powiedział', i-lukway-se (L209) 'mówią', ba-lukwe- m (N313) 'porozmawiam z tobą', igau i-lukwai-gu makwaina biga (R73) 'innym razem mi to powiedział', yegula ba-lukwe-m liliu Tudava (NI 17) 'ja sam opo­

wiem ci mit o Tudawie'.

W języku kiriwińskim innym typem altemacji jest wymiana a//ai. W ki- livila zapisuje się ją ortograficznie a//ay. Charakteryzuje ona jeden z leksemów czasownikowych o najwyższej frekwencji: -ma//-mai. Por. a-ma um-malu (L203) 'ja idę do twojej wioski', i-may-se mi-Kwaywała (L201) 'przybyli ludzie z Kway- wata', kayne gala bi-bulatay-se, gala bi-may-se bulukwa (LI77) 'jeśli nikt nie rzuci uroku na ogród, dzikie świnie nie nadejdą'.

2.2.16. „Strona bierna”

Termin „strona" nie jest przydany w opisie języka Wysp Trobrianda.

Opozycja strona czynna vs. strona bierna jest nierelewantna w kiriwinie, jak i w wielu językach Oceanii. Język Wysp Trobrianda wymaga nazwania spraw­

cy czynności. Kiriwińczycy angielskie zdanie w stronie biernej oddają w ten sposób, że w retranslacji z kiriwiny na angielski występuje strona czynna.

The third person singular or plural, is often used to convey the passive. (Baldwin

1945: 223)77

76 Chodzi tu o „zaimki dzierżawcze" łączące się z nazwami części ciała i stosunków pokre­

wieństwa, które w zdaniu mogą pełnić także funkcję dopełnienia. W polszczyźnie wyraża się ono formami zależnymi zaimków osobowych zob 2.2.17 i 2.2.18.

77 „Trzecia osoba liczby pojedynczej lub mnogiej często służy do oddawania strony biernej".

Zdanie angielskie the pig was eaten ("Świnia została zjedzona") oddaje się w kiriwinie lekamkzoamsi78 bunukwa (N39), czyli jako they ate the pig ("Oni zjedli świnię").

Słowa Ewangelii według św. Mateusza „Nie sądźcie, abyście nie byli są­

dzeni" (Mt7.1) w tłumaczeniu kiriwińskim mają postać Taga kukwamogaisi ava- ila, e Yaubada gala bikamogaimi (Md7.1) "Nie sądźcie nikogo, a Bóg was nie osą­

dzi". W greckim oryginale zdanie to ma postać:

Mt| Kpivexe, iv a pą

KpiGfjTe-Nie sądźcie, aby nie zostaliście.osądzeni79

Wyraz Kpi0fjxejest formą 2. os. 1. mn. trybu przypuszczającego czasu dokonanego (aorystu) strony biernej. Passivum ma końcówki wspólne z me­

dium90, tylko aoryst pass. ma końcówki strony czynnej.

Język grecki odziedziczył po prajęzyku tylko dwie strony, activum i medium. Dla wyrażenia strony biernej wystarczało medium w praes., imperf., perf. i plusqperf.

Gdy na gruncie greckim wytworzyła się nowa forma, mianowicie aoryst pass., otrzymała już istniejące końcówki czasów historycznych i to końcówki activi. (Auer­

bach, Golias 1985: 78)

W języku praindoeuropejskim istniały dwie strony: activum i medium (Bednarczuk 1986: 30). Czasownik hetycki posiada formalnie activum i medio- passivum (Danka 1986: 303). W sanskrycie istnieje strona czynna parasmaipada ("strona dla innego") i dtmanepada ("strona dla siebie"). Passivum uważa się za koniugację pochodną (Kuryłowicz 1964: 72-89, Pobożniak 1986: 84).

Innym przykładem oddawania, czy raczej zastępowania passivum w kiriwi­

nie jest zdanie Availa idubumi e ibapitaiso, matauna bisibwabwaila (Mkl6.16) "kto uwierzy i przyjmie chrzest, będzie zbawiony". W greckim oryginale brzmi ono:

6 7uaxeńaaę tcai (3anTia0eię aco0f|aexai (ten), który_uwierzył i ochrzczony, będzie_uratowany

,lł Forma kamkwam w le-kamkwam-si jest najprawdopodobniej reduplikacjq rdzenia -kam 'jeść'.

/M Podaję tłumaczenie interlineame, a nie przekład literacki, np. „Nie sądźcie, abyście nie /ostali osądzeni”.

*" „Przekładając na polski greckie passivum należy zawsze zastanowić się, czy nie jest to jakiś rodzaj medium. Tylko wtedy, gdy podmiotem stanu biernego jest rzecz, a nie osoba, oraz gdy podanv jest agens czynności przez, urtó z genetiwem można raczej mieć pewność, że jest to praw­

dziwe passivum. Teorię passivum dokładnie przemyśleli w starożytności stoicy. Uznawali oni za Sokratesem, że człowiek mądry, czyli dobrze uformowany, jest wewnętrznie w pełni wolny, jego dusza cieszy się przymiotem óoidGeia, to znaczy niedotykalnością ze strony czynności z zewnątrz.

W stanie wymuszonej bierności może się znaleźć ciało człowieka, jego mienie, jego przywileje i prawa społeczne lub polityczne, dusza natomiast zawsze pozostaje niedotykalna. Dusza może przyjąć na siebie czynność z zewnątrz, lecz własnym aktem wolnego wyboru, zgody, akceptacji, przyzwolenia. Należy to mieć na uwadze w przekładzie passivum. Stoicka teoria passivum, z wyjątkiem koncepcji samej duszy, sprawdza się w semantycznej analizie tekstów Nowego Testamentu". (Popowski 1997a: XXXI)

Wyraz atoGfioeTai, będący formą 3. osoby 1. pojedynczej czasu przyszłego strony biernej (ind. fut. pass.), zostaje zamieniony w przekładzie kiriwińskim sło­

wem bisibwabwaila o znaczeniu 'będzie żyć szczęśliwie' (ang. to live happilly, zob.

Lawton 1993: 325). W strukturze morfemowej dają się wydzielić 4 morfemy: b-i-si- -bwaibwaila. Ostatni z nich jest reduplikacją bwaila, por. bwaina 'dobry, dobrze'.

W tłumaczeniu interlineamym sens można oddać /będzie_on_siedzieć_dobrze', czyli 'będzie zbawiony, uratowany'.