Czas i aspekt

Terminy mające długoletnią tradycję językoznawczą, jak np. czas i aspekt, mają ograniczoną stosowalność w kiriwinie. Indoeuropejskie rozróżnienia zja­

wisk gramatycznych nie przystają do mowy Trobriandczyków. Przykładem są modyfikacje czasownika kiriwińs kiego za pomocą przedrostków i przysłówków.

Another modifier of the verbs is the adverb boge, rendered by the fixed meaning 'already'. This fulfils a somewhat analogous function to the / in personal verbal pronouns and is very often found superimposed on them, l-ma, 'he moves hither', lay-ma, he did move hither', boge layma, 'he already did move here'. One might de­

scribe these as a series of forms of gradually increasing accomplishment. But even here, unless we know the context and very carefully assess the integral character of the utterance, it would be rash to jump to conclusions. Certainly the series has not a clear temporal meaning, and does not represent present, imperfect, preterite, per­

fect and pluperfect. In dealing with the Trobriand language it is best to lay aside completely the idea of clear temporal categories69. (Malinowski 1935a: 32)

Z innej obserwacji Bronisława Malinowskiego (1930 [1923]: 304) wynika, że wykładnikiem aspektu w kiriwinie może być morfem leksykalny, a nie gramatyczny, jak w językach słowiańskich.

Pewnego razu obserwowałem bardzo interesującą transakcję w wiosce lagunowej na Trobriandach między nadbrzeżnymi rybakami a ogrodnikami z lądu odleglej­

szego od morza70. Musiałem śledzić pewne ważne przygotowania w wiosce, a mimo to nie chciałem stracić sceny przybycia czółen na plażę. Rejestrowałem i fotografowałem zachowania wokół chat, gdy rozległo się powtarzane 'właśnie przybyli' ['they have come already'] - boge laymayse. Porzuciłem nieskończoną pracę w wiosce, żeby popędzić jakieś ćwierć mili do brzegu i zauważyć daleko - ku swojemu rozczarowaniu i zmartwieniu - czółna ['punting slowly along towards the beach'] powoli posuwające się na pych71 do plaży! Więc przyszedłem jakieś 10 minut za wcześnie, co właśnie wystarczyło, żebym stracił okazję w wiosce!

Potrzebowałem trochę czasu i znacznie lepszego opanowania języka, zanim zro­

zumiałem naturę swego błędu oraz właściwe użycie wyrazów i form, żeby wyra­

żać subtelności następstwa czasów. Tak więc rdzeń ma, który znaczy 'przychodzić, przybywać', nie zawiera znaczenia naszego wyrazu przyjść, przybyć. Żadna też 69 „Innym czasownikiem modyfikującym czasownik jest przysłówek boge tłumaczony przez I'already'] 'już'. Pełni on w pewnym sensie funkcję analogiczną do odsłownych zaimków osobo­

wych [chodzi tu o przedrostki zaimkowe czasownika - T. Sz.] i często jest na nie nakładany, l-ma ['he moves hither'] 'on przysuwa się tutaj', lay-ma ['he did move hither'] 'on przysunął się tutaj', boge layma ['he already did move here'] 'on już przysunął się tutaj'. Zjawisko to można opisać jako serię form oznaczających narastające dokonanie czynności. Ale nawet w tym wypadku, jeśli nie znalibyśmy kontekstu i nie ocenili bardzo dokładnie charakteru całej wypowiedzi, wnioski byłyby podobne. Jest sprawą oczywistą, że seria tych form nie ma jasnego znaczenia czasowego i nie obrazuje czasu teraźniejszego, przeszłego niedokonanego, przeszłego, przeszłego dokonanego czy zaprzeszłego. Mając do czynienia z językiem trobriandzkim, lepiej jest całkiem odłożyć na bok ideę jasnych kategorii czasowych". (Malinowski 1987: 70)

70 Był to obrzęd Wasi, forma wymiany warzyw na ryby. Zob. Argonauci zachodniego Pacyfiku, 1981, s. 256 oraz ilustracja XXXVI między stroną 320 a 321.

71 Żeglarskie wyrażenie płynqć na pych oznacza odpychać się wiosłem lub bosakiem od dna rzeki (przyp. tłum.)

gramatyczna determinacja nie nadaje mu specjalnej definicji temporalnej, którą wyrażamy jako 'oni przybyli'. Forma boge laymayse, którą słyszałem pamiętnego ranka w lagunowej wiosce, znaczy dla tubylca 'już ruszyli, już podpływają ku', a nie 'oto już przypłynęli tu'.

Aby przestrzennie i czasowo określić, co osiągamy poprzez użycie czasu przeszłe­

go określonego72 ['the past definite sense'], tubylcy uciekają się do niektórych kon­

kretnych i swoistych wyrażeń. Tak więc w przytoczonym wypadku mieszkańcy wioski, żeby oddać fakt, że czółna przypłynęły, użyliby wyrazu zakotwiczyć, przy­

cumować. 'Oni już przycumowali swe czółna', boge aykotasi, znaczyłoby to, co jak przypuszczałem, rzekomo wyrazili za pomocą boge laymayse. A w tym wypadku tubylcy używają odmiennego rdzenia zamiast wariantu odmiany gramatycznej.

(Malinowski 2000:13-14)

Wyraz boge to przysłówek wskazujący zakończenie akcji (Malinowski 1935a: 43). Samą formę i-bulati-se (L25) można przetłumaczyć 'zaczarowują', jednak boge i-bulati-se (L25) ma znaczenie 'zaczarowali'. Z kolei w zdaniu Mwa- kena, Purayasi boge ikańgasi Numakala boge ibulati (L25) 'Mwakena i Purayasi umarli, ponieważ Numakala odprawił magię'. Relacja przyczynowa wynika tu z kontekstu 'ktoś umarł, więc ktoś wykonał czarną magię'.

Dziedzina semantyczna CZAS jest przedmiotem rozważań w rozdziale 3.2.5.

2.2.14. Kauzatywa

Kauzatywa (causativa) to czasowniki powodujące wykonanie czynności lub osiągnięcie stanu (por. poi. poić, pławić, tuczyć, morzyć warzyć, stawiać, sa­

dzać, smrodzić w opozycji do pić, pływać, tyć, mrzeć, wrzeć, stać, siedzieć, śmier­

dzieć)73. Są one rzadkością w polszczyźnie, ale w języku kirwińskim, zwłaszcza w jego odmianie magicznej jest ich wiele. Najczęściej typ morfologiczny two­

rzy się za pomocą trzech przedrostków yo-, katu- i va~. Przykłady w tabelach pochodzą z korpusu tekstów, które zebrał B. Malinowski w latach 1915-1918.

_________________________________y°-_________________________________

wota 'ciąć' yo-wota 'wycinać'

gaga ^{'zły, zło'} yo-gagay 'ranić; zrobić krzywdę'

bułami 'olej kokosowy' yo-bulami 'robić olej kokosowy'

gugula 'kupka muszli' yo-gugoula 'usypywać

katu-nunuma 'stos patyków, liści katu-numa 'zbierać śmieci'

mata 'martwy katu-matay 'zabijać'

sakapu 'wschodzić katu-sakapu 'powodować wschodzenie'

72 Tj. aspektu 'określonego' (przyp. tłum.)

73 Zob. np. Gołąb 1968 i Pisarkowa 1981. Typologii konstrukcji kauzatywnych poświęcony jest tom: Cholodovic 1969. Zob. także Shibatani 1976. W językach australijskich przez causativum rozumie się „deriving transitive verb from a noun or adjective" (Dixon, Blake 1979: XVI).

va-kam 'jeść' zm-kam 'jeść rytualnie'

kwari 'chwytać' va-kzoari 'powodować schwytanie'

koapa 'cumować' zui-koupa 'mieć wpływ na cumowanie'

loln 'cumować' zm-lola 'przycumować'

puri 'pojawiać się w kępkach' va-puri 'powodować pojawienie się w kępkach'

lova 'rzucać' vaka-lova 'powodować wyrzucenie'

Przedrostek -yo-, wywodzący się prawdopodobnie z -yosa 'chwytać, trzy­

mać', tworzy np. -yomovi (R88) '(wy)leczyć', por. -mova (L86, R321) 'żyć'. Zna­

czenie kauzatywne daje się zwerbalizować: 'wyleczyć - sprawić, żeby ktoś żył;

trzymać kogoś przy życiu'.

Za pomocą przedrostka -va-, dającego się powiązać z -vagi 'robić', tworzy się np. -va-mom (R88) 'napoić, dać pić', por. -mom 'pić'. W kiriwinie występuje zarówno forma -vamom, jak i vimom. Pierwsza to przykład verb focus, druga zaś - object focus.

Wśród prefiksów kauzatywnych należy wymienić jeszcze -ko-, który daje się powiązać z -kovi 'rozbić, roztrzaskać' (Lawton 1993: 88), np. -ko-pwali (R88) 'zranić', por. pwala (L160, 293, B, H) 'ekskrement', 'dziura', 'anus', 'rectum'.

Etymologia -katu nie jest znana. Przykładem użycia jest -katu-mati (R90) 'zabić', por. -mata (N320) 'martwy, umrzeć'. W zdaniu biblijnym E Saulo iluki latula Yonatani dęli goli komwaidosi la tosikwawa mwada eininanamsa bikatumati Debida (Smll9.1) 'Saul namawiał syna swego Jonatana i wszystkie sługi swoje, by zabili Dawida' namawianie do zabicia wyraża się konstrukcją: iluki ... mwa­

da eninanamsa bikatumati 'mówił ... aby rozważyli, pomyśleli (i) zabili'. Kon­

strukcja 'kazał zabić' przyjmuje postać bogwa ikatumati (i-katu-mati), w której środkiem kauzacji jest przedrostek katu-, np. Bodam bogwa leima, e tamam bogioa ikatumati bulumakau nagwadi nakaitubwa, paila bogwa ibani matauna ibwaina tom- waidona (Lkl5.27) 'Twój brat powrócił, a ojciec twój kazał zabić utuczone cielę, ponieważ odzyskał go zdrowego'.

Kauzatywny charakter ma konstrukcja: Bavigakaim agu topilasi (R107) 'Sprawię, że będziesz moim pomocnikiem', 'Zrobię cię moim pomocnikiem'.

Sama forma bavigakaim ma następującą strukturę morfemową: b-a-viga-kai-m.

Morfem b- sygnalizuje tu czas przyszły, -a- wyraża pierwszą osobę liczby poje­

dynczej, -viga- jest alomorfem -vagi 'robić', -kai- oraz -ki- to dwa warianty tego samego morfemu, który ma znaczenie kierunkowe, z kolei -m to forma zależna zaimka 2. osoby liczby pojedynczej. Przykładów dostarcza Buki Pilabumaboma, np.: matauna ivigaki kalasia iyuwola baisa tomitugaga dęli baisa tomitukwaiinoaila (Md5.45) 'On sprawia, że słońce Jego wschodzi nad złymi i dobrymi'.

Opozycja 'jeść vs. paść (karmić)' wyraża się w dialekcie kavataria '-koma vs. -va-koma', por. Gala gagabila baka-koma-si minana (R174) 'Nie możemy jeść tej [ryby]' i Ku-va-koma minasina ulo lam (Yn21.15) 'Paś baranki moje' czy też Kuvakoma minasina ulo sipi (Yn21.16) 'Paś owce moje'.

Innym czasownikiem oznaczającym nakarmienie jest va-kam:

akamdu, e kuvakamaigusi (Md25.35) a-kam-du, e ku-va-kamai-gu-si byłem_głodny/ a wy daliście mi jeść

Polskiemu czasownikowi kazać odpowiada w kiriwinie -luki//-lukway o zna­

czeniu pryma mym 'powiedzieć': Tomoya, kidamwa mokwita youku kulukwaigu bawo- kaiam wa gońrn (Mdl428) 'Panie, jeśli to ty jesteś, każ mi przyjść do siebie po wo­

dzie', Kulukwaisi łomota bisilaisi (Ynó.10) 'Każcie ludziom usiąść'.