Intonacja zdaniowa

Nie była przedmiotem wnikliwych badań. Kontur intonacyjny prostego zdania oznajmującego w zwykłym szyku nieemfatycznym: podmiot (S) - orze­

czenie (V) - dopełnienie (O) przedstawia Ralph Lawton (1993: 126), stosujący notację 123.

Zdanie to można oddać w polszczyźnie jako 'my nosimy kieł świni (jako ozdobę)'13.

Różnicowanie się konturów intonacyjnych w zdaniach z szykiem prze­

stawnym (SOV, VOS, VSO, VOS, OSV, OVS) nakreślił Ralph Lawton (1993:

124, 126). Liczba 1 oznacza podmiot, liczba 2 - orzeczenie, a liczba 3 - dopeł­

nienie.

13 Tłum. interlineame:

yakidasi ta-sikam-si dogadoga

my nosimy (i.p.) (ozdoba na piersi z kła)

1 (subj NP) 2 (VP) 3 (obj NP)

136)

we we.wear chest.omament

3 1 1 2

W pytaniach o uzupełnienie ton najpierw gwałtownie rośnie, a później powoli opada aż poniżej tonu podstawowego (Lawton 1993:128).

Zdanie to po polsku brzmi: 'Kto będzie pilnować wioski?'. Wyraz biyamati (b-i-yamałt) oddaje się tu jako 'będzie pilnować', availa to zaimek pytajny 'kto?', a valu znaczy 'wioska', 'miejscowość'.

2.2. Morfologia 2.2.1. Części mowy14

Jednym z najistotniejszych zagadnień gramatyki każdego języka natural­

nego są części mowy.

Najogólniejsze klasy pojęciowe wyrazów, z którymi łączą się prymamie określone funkcje składniowe. Wyrazy spełniają równocześnie dwie funkcje: oznaczają zja­

wiska rzeczywiste będące poza językiem i określają swój stosunek do pozostałych członów zdania, w którym występują. Te dwie funkcje realizują różne wyrazy w różny sposób, co jest podstawą ich podziału na części mowy według kryterium syntaktycznego i semantycznego. (Gołąb, Heinz, Polański 1970:111)

14 Do zagadnienia tego powracam w rozdz. 4.3.2.

Według Jerzego Kuryłowicza (1960: 41-50) i Adama Heinza (1972) w języ­

kach idoeuropejskich występują jedynie cztery części mowy: rzeczownik, cza­

sownik, przymiotnik i przysłówek15. Zaimki i liczebniki to podkategorie owych czterech części mowy. Z kolei przyimki, spójniki i partykuły jako morfemy gramatyczne nie są wyrazami, nie spełniają więc warunku zaliczenia do części mowy. Wykrzykniki nie spełniają drugiego warunku jako twory ekspresywno- -impresywne, podczas gdy części mowy wyrażają funkcję obiektywną (symbo­

liczną w szerszym znaczeniu). Prymamie rzeczownik jest podmiotem, czasow­

nik - orzeczeniem, przymiotnik - przydawką, a przysłówek - okolicznikiem.

Możliwa jest również inna klasyfikacja oparta na kryterium morfologicznym:

W związku z typologią morfologiczną istotny jest problem kategorii leksykalnych - tzw. c z ę ś c i m o w y . Zbiór takich kategorii leksykalnych w danym języku winien być traktowany jako właściwy temu językowi i zależny od jego struktury morfologicznej. W języku p o 1 s k i m na przykład wydzielenie rzeczowników, zaimków, przymiotników, liczebników, czasowników, przysłówków itp. jest i za­

sadne, i prawidłowe. Nadto jak najbardziej zasadne jest zgrupowanie pewnych kategorii (rzeczownik, przymiotnik, zaimek, liczebnik) w kategorię wyższego rzę­

du (imiona = nomina) i przeciwstawienie jej kategorii słowa (= verba) - faktycznie w języku polskim kategorie odmieniają się według tych samych paradygmatów (deklinacji) i przeciwstawiają się paradygmatom werbalnym (koniugacjom); dla pierwszych charakterystyczne są kategorie gramatyczne przypadka, rodzaju, licz­

by, dla drugich - gramatyczne kategorie czasu, osoby, liczby. Dla bardzo wielu ję­

zyków jednak charakterystyczne jest istnienie kategorii leksykalnej zawierającej zarówno wyrazy odpowiadające polskim przymiotnikom, jak i czasownikom.

(Majewicz 1989: 211)

W różnych językach liczba części mowy może być odmienna16.

Pa3jmmifl KacaioTCH xax caMoro cocraBa, Tax w oóbeMa OTnenbHbix Hacrefl pemi. Tax, ^bpyc., 4>paHii., naT. H3bixax BbmenaioTCfl cymecTBHTenbHoe, npunaraTenbHoe. rnaron, Hapenwe.

B ^{pjuie h3uxob}CeB. AMepnxn u AtfcpnxM Hapemia mnpwnaraTenbHbie He pa3Jiw»iaioTCH. B ^xmt.

H3bnce pa3JiMHaK)TCfl ^mmh, npeiiMxaTHB (maron, npmiaraTejibHoe), Hapenwe. B Hex-pbix snuxax BhruieHHioTCH Tojibxo hmsi M maron (Hanp. bHHneftcxoM H3bnce ttyMa). Pa3romM5i boóbeMe m. p.

Ha6nx)naK)TCfl npn cpaBHeHHM 5i3bixa xayca, nie cnoBa, ^cootbctcBy^iouiMe npiuiaraTenbHbiM np.

H3UXOB, OÓT>eHHHHK)TCH C CyilieCTBMTeJIŁHblMM, H ÓHpM. 513., me TaKHe CJ10B3 o6T>eHHH5nOTC5I c rnaronoM. Hanóonee nocTOHHHbiM ^bH3bncax 5mn5ieTC5i npoTMBonocraHneHMe ^mmchmhmarona, onHaxo yHMBepcajibHocTb (...) 3roro pa3nHHMH ocraeTca Henoxa3aHHoił17. (Jarcewa 1998: 578) 15 W Rosji pogląd ten głosił A.M. PeSkowskij (1956:102). Wydanie I ukazało się w roku 1914.

16 Pomijam tu różnice wynikające ze stosowania odmiennych kryteriów wyróżniania części mowy. Najnowsza gramatyka języka polskiego (Wróbel 2001: 73-81) wyodrębnia aż 16 części mo­

wy: przywyrazek, przyliczebnik, modalizator, operator trybu, partykuła, spójnik, przyimek, przy­

słówek, przymiotnik, liczebnik, rzeczownik, czasownik, relator, względnik, dopowiedzenie, wy­

krzyknik.

17 „Różnice dotyczą tak samego zestawu, jak i zakresu poszczególnych części mowy. Np.

w rosyjskim, francuskim i łacińskim wyodrębnia się rzeczownik, przymiotnik, czasownik, przy­

słówek. W szeregu języków Ameryki Północnej i Afryki przymiotniki i przysłówki nie są rozróż­

niane. W języku chińskim rozróżnia się imię, predykatyw (czasownik i przymiotnik) przysłówek.

W niektórych językach wyodrębnia się tylko imię i czasownik (np. w indiańskim języku jurna).

Autorzy gramatyki hawajskiej (a więc języka, który należy do tej samej rodziny językowej co kiriwina) nie wyróżniają np. przymiotnika i przysłówka.

Readers new to linguistics may be shocked to learn that adjectives and adverbs are lacking in the analysis just presented. The shock is due to the fact that most persons think in terms of their mother tongue. In English, adjectives are formally determined: they inflected for comparative and superlative degree (big, bigger, biggest) or may be preceded by more and most (serious, more serious, most serious).

No such criteria exist in Hawaiian. Big is an adjective in English; but that does not make it an adjective in Hawaiian. It is easy to understand that the need to analyze in terms of the Hawaiian language rather than in terms of one's mother tongue is a major yet unsurmountable hurdle18. (Elbert, Pukui 1999: 43-44)

Analiza obszernego korpusu tekstów kiriwińskich skłania do konkluzji, że dokonując klasyfikacji według kryterium syntaktycznego i semantycznego w kiriwinie wyróżnić można trzy części mowy: czasownik, rzeczownik i „przy­

miotnik". Nazwę trzeciej części mowy ujmuję w cudzysłowie, aby sugerować, że kiriwińskiemu „przymiotnikowi" odpowiadają w polszczyźnie przymiotnik i przysłówek. Nie ma bowiem formalnych różnic między bwaina 'dobry' (vavagi bwaina (Lkll.13) 'dobre rzeczy') i bwaina 'dobrze' (Ivagi saina bwaina 'Robi [to]

bardzo dobrze'). Składniowo może pełnić funkcję określnika atrybutywnego adnominalnego (czyli przydawki) lub określnika atrybutywnego adverbalnego (czyli okolicznika). Dlatego kiriwiński „przymiotnik" można nazwać określni- kiem atrybutywnym. Przyjmując istnienie trzech części mowy w kiriwinie, należy stwierdzić, że w tekście najłatwiej rozpoznawalna jest forma czasowni­

ka, która w najmniejszym rozwinięciu składa się z przedrostka osobowego i rdzenia. Ów przedrostek po dodaniu do rzeczownika czy określnika atrybu­

tywnego czyni go czasownikiem, por. i-guyau (NI 18) 'jest wodzem' (por. guyau 'wódz'). W jednym zdaniu może występować gaga jako określnik atrybutywny adverbalny ('źle') i jako określnik predykatywny i-gaga ('jest zły'), np. Tavagi gaga igiburuwasi, ninasi igaga (A457) '[Gdy] robimy źle, [duchy] są rozgniewa­

ne, ich zamierzenia są złe'.

W kiriwinie kabitam (R309, N239) jest wyrazem o znaczeniu 'mądrość' za­

liczanym do rzeczownika. Po przyłączeniu jednak przedrostka osobowego

Różnice zakresu części mowy dają się zaobserwować przy porównaniu języka hausa, gdzie wyrazy odpowiadające przymiotnikom innych języków łączą się z rzeczownikami, i języka birmańskiego, gdzie takie wyrazy łączy się z czasownikiem. Najbardziej stałe w językach jest przeciwstawienie imienia i czasownika, jednakże uniwersalność (...] tego rozróżnienia pozostaje nieudowodniona".

1# „Nowi adepci lingwistyki mogą być zszokowani, dowiedziawszy się, że przymiotniki i przysłówki nie występują w właśnie przedstawionej analizie. Szok wynika z faktu, że większość osób myśli kategoriami własnego ojczystego języka. W angielskim przymiotniki są formalnie de­

terminowane: ich forma zmienia się w stopniu wyższym i najwyższym (big 'duży', bigger 'więk­

szy', biggest 'największy') albo mogą być poprzedzone przez more 'bardziej' i most 'najbardziej' (serious 'poważny', more serious 'bardziej poważny7, most serious 'najbardziej poważny'). Żadne takie kryteria nie istnieją w hawajskim. Big jest przymiotnikiem w angielskim; ale to nie czyni go przymiotnikiem w hawajskim. Łatwo rozumieć, że potrzeba analizy w kategoriach raczej języka hawajskiego niż ojczystego jest wciąż jeszcze główną przeszkodą nie do przeskoczenia".

(i ewentualnie wykładnika liczby mnogiej -si) staje się predykatem, por. ikabi- tamsi (R25) 'oni są mądrzy', a z formantem klasyfikującym to- tworzy przy­

miotnik tau tokabitam (N85, 106) 'mądry człowiek'19. Ten ostatni przykład przypomina związek zgody w polszczyźnie. Dowodzi jednocześnie, że nie można dokonać redukcji części mowy w kiriwinie z trzech do dwóch, a więc zaliczenia rzeczownika i określnika atrybutywnego do jednej grupy. Oczywi­

ście formanty klasyfikujące mogą występować i w rzeczownikach, przykładem jest to-kabitam (B, N2390) 'rzeźbiarz będący mistrzem'. Są one środkami sło­

wotwórczymi. Dlatego termin „formant" jest tu w pełni uzasadniony.

Do tworzenia wypowiedzi kiriwińskich służą wyrazy (3 części mowy:

rzeczowniki, czasowniki, określniki atrybutywne), morfemy luźne (przyimki, spójniki, partykuły) oraz wykrzykniki. Formant klasyfikujący jest afiksem, a nie częścią mowy czy morfemem luźnym. Zaimek czy liczebnik jest podkate- gorią rzeczownika, czasownika i określnika atrybutywego. Trzy wymienione części mowy składają się z morfemu leksykalnego (jest to ich cecha konstytu­

tywna) i afiksów (cecha akcesoryczna).

Stosowanie terminu zaimek do opisu języka kiriwińskiego wymaga wyja­

śnienia. Co najmniej z synchronicznego punktu widzenia należy od niego od­

różnić afiksy osobowe, np. morfem ku- w ku-vagi 'robisz'. Nazywam go tu przedrostkiem osobowym. Odpowiada on funkcjonalnie końcówce polskiej formy czasownikowej.

2.2.2. Reduplikacja

Reduplikacja to całościowe lub częściowe podwojenie rdzenia20. W języku kiriwińskim przykładem reduplikacji całościowej jest gaga gaga (S393) 'bardzo zły' (por. gaga 'zły') i kelikeli (L137, 148) 'kopać i kopać, ciągle kopać' (por. keli 'kopać'). Z kolei reduplikację częściową ilustruje forma sususina (L282) 'inten­

sywnie kiełkować' (por. susina 'kiełkować'), wyraz kay-sususina (L282) (klasyfi­

kator kay odnoszący się do roślin + podwojenie rdzenia -susina) oznacza roślinę rozwijającą się nader bujnie.

Z przytoczonych przykładów wynika, iż jedną z funkcji obu odmian owe­

go zjawiska jest wyrażanie intensywności cechy lub czynności. Reduplikacja może być również sposobem tworzenia liczby mnogiej rzeczownika, por. gwadi 'dziecko' i gugwadi 'dzieci'21.

A difficult subject is that of reduplication of verbs. Sometimes it gives the words an ite­

rative or durative meaning; sometimes it is employed only for emphasis. Here again one has to consider the sentence as a whole and as a part of its context, and only then proceed to the grammatical diagnosis of the word22. (Malinowski 1935a: 32)

19 W tłumaczeniu interlineamym: człowiek c/._mądry. Symbol cl. oznacza formant klasyfi­

kujący.

20 Zjawiska reduplikacji głównie w językach indoeuropejskich dotyczy książka: The Deve­

lopment of Verbal Reduplication in Indo-European (Niepokuj 1997).

21 Zob. rozdz. 2220 poświęcony liczbie.

22 „Trudnym problemem jest też reduplikacja czasowników. Niekiedy nadaje ona słowom znaczenie iteratywne czy duratywne; czasem służy tylko emfazie. Również w tvm wypadku trzeba

Podwojenie rdzenia może mieć nacechowanie stylistyczne, przykładem jest magiczna reduplikowana forma bi-lalola (G249, L219, 274, 277, 314) 'mógłby być zakotwiczony'. Według objaśnienia tubylcy biga bi-lola; megwa bi-lalola (1277) 'w języku potocznym bi-lola; w języku magicznym bi-lalola'. Być może powtórzenie rdzenia, sugerujące intensywność i wyrażające emfazę, ma służyć zwiększeniu skuteczności aktu magicznego.

Reduplikowane formy czasownika oznaczają czynność w toku. Oddaje się je za pomocą angielskich form present progressive, a formy niereduplikowane - za pomocą simple present (Lawton 1993: 79), por. ivagi 'he does' (robi w ogóle) i iuvagi 'he is doing' ('robi teraz'), ilagi 'he hears' ('słyszy w ogóle') i ililagi 'he is hearing' ('słyszy teraz'), imeguva 'he magics' ('odprawia magię w ogóle') i imi- gameguva 'he is magicing' ('odprawia magię teraz'). Morfem i jest przedrost­

kiem 3. osoby czasownika. Reduplikacji czasownika dotyczy rozdział 2.2.5.