Podrzędne zdanie przydawkowe

W języku kiriwińskim funkcję zaimka względnego pełni powtórzenie elementu, do którego się on odnosi.

Bi-yousi kuriga ma-tau-na i-sisu oluwalela (P69) on-bierze wiosło, ten-człowiek on-siedzi w środku Ten człowiek, który siedzi w środku, bierze wiosło'

Boge bi-ma bunukioa gado'i - minana pila-vasi tayga-na yayyu yeyu-na (L175) już przyjdzie Świnia [z] kołka ta cztery uszy dwa ogony 'Przyjdzie Świnia z kołka w płocie, która ma czworo uszu i dwa ogony'

Innym przykładem jest zdanie Kuma naga, kuwam o bomatu (L312) 'Trzci- nopalmo, która jesteś tu, trzcinopalmo, która będziesz tu kiedykolwiek z pół­

nocnego wschodu'. W polskim tłumaczeniu zaistniała konieczność dwukrot­

nego użycia zaimka która, choć nie ma go w zdaniu kiriwińskim.

Niekiedy kiriwiński derywat tłumaczy się zdaniem przydawkowym, np.

to-uri-kuna (L83) ('ten, który wywołuje deszcz') władza magiczna wodza naczelnego.

2 3 2 bidubadu kwabuya isisuaisi Isireli o-la łuta Ilaitia, waigigi kala tuta kala kaduwonaku

wiele wdów były Izrael w_jego czasie Eliasz, susza jego czas jego długi

kwai-tolu taitu na-lima na-tana tubukona, e molusaula i-vilobusi o-valu komwaidona

c/._trzy lata c/._pię<f c/._jeden miesiąc, tak że wielki_głód pojawił się w_kraju całym

mE kwai-yu taitu i-uvagi makawala, mapaila komwaidosi tolesi ma-pila-na Esia, mina Yudia dęli I c/._dwa lata robi tak, tak że wszyscy mieszkańcy tej Azji, ludzie Judei i

matausina gala mina Yudia, ilagaisi la biga Guyau

ci nie ludzie Judei, słuchają jego słowo Bóg

Paila baisa (maila iyosi avaka bakatumkulovi, e bisiniveka; mitaga baisa availa gala iyosi avaka bakaimili metoya baisa matauna avaka iyosi^{2 3 4} (Md25.29)

'Każdemu bowiem, kto ma, będzie dodane, tak że nadmiar mieć będzie. Temu zaś, kto nie ma, zabiorą nawet to, co ma'

Zdania względne, zaczynające się w języku polskim odpowiednią formą zaimka który, oddaje się w przekładżie biblijnym bez stosowania jakiegokol­

wiek wskaźnika zespolenia. Słowa modlitwy „Ojcze nasz, który jesteś w nie­

bie"234 235 236 tłumaczy się Tamamasi wa labuma (Md6.9) 'Ojcze nasz w niebie'

Paila baisa avaka gagabila bitagisaisi gala bikanumomwa. Mitaga baisa avaka gala gaga- bila bitagisaisi ikanigaga wala^{2 3 6} (2Kr4.18)

'To bowiem, co widzialne, przemija, to zaś, co niewidzialne, trwa wiecznie'

2.4.7. Asyndeton

Asyndeton, czyli bezspójnikowe połączenie zdań, jest częstym zjawiskiem w kiriwinie, języku, który znany jest nam głównie z zapisów postaci mówionej.

„Mówiący może tu sobie pozwolić na opuszczenie wielu spójników, ponieważ odbiorca łatwo domyśli się stosunków między zdaniami czy częściami zdań na podstawie sytuacji" (Polański 1999: 66).

W kiriwinie asyndetyczne są zdania dopełnieniowe, które wprowadza się w polszczyźnie za pomocą że. Wypowiedź 'myślałem, że posadzę yarn' czy 'myślę, że posadzę yarn' ma postać a-doki kuvi ba-sapwo (L201) (dosł. 'myślę yarn posadzę'). Ta-nukwali, bita-gwalay-da senela (S181) znaczy po polsku 'Wie­

my, (że) ona naprawdę bardzo nas kocha'.

Bezspójnikowo mogą się łączyć oba człony okresu warunkowego: zdanie podrzędne z nadrzędnym: tavagi - boge iyousi kayala (S394) 'jeśli to zrobimy, włócznia uderzy nas', gala ikańge veyola ninasi bweyna (A462) 'jeśli nie umarł żaden ich krewny, ich zamiary są dobre'.

Asyndetycznym okolicznikowym zdaniem podrzędnym celu jest Ta-yu- wari um-maga, bu-kwaydodige ka-m (L203) 'Powiążmy twe czółno, abyś mógł (je) wypełnić swoim pożywieniem'.

234 Paila baisa availa i-yosi avaka ba-katumkulovi, e bisiniveka; mitaga baisa availa gala iyosi Albowiem temu kto ma co dodam, i będzie nadmiar; ale temu kto nie ma avaka bakaimili metoya baisa matauna avaka iyosi

co zabiorą dla tego co ma

235 W greckim oryginale nritep ^tijicov6 źv tolę oi>pavotę? występują rodzajniki: 1) wołacza ro­

dzaju męskiego liczby pojedynczej 6 i 2) celownika rodzaju męskiego liczby mnogiej totę

236 Paila baisa avaka gagabila bi-ta-gisaisi gala bi-kanumomwa. Mitaga baisa avaka gala gagabila Albowiem to co można zobaczymy nie przeminie. Lecz to co nie można bitagisaisi i-kani-gaga wala

zobaczymy trwa_wiecznie właśnie

Wskaźnika zespolenia może także nie zawierać podrzędne zdanie czasowe.

Bi-gisay-se dakuna, boge bi-lou-si kiuayta vanu, Tępiła, buluhua si valu (L175) 'Gdy one widzą kamień, (one) uciekają do miejsca zwanego Tępiła, dom świń' Boge i-wokwo kala lubukona, i-kaybiga: „Yaygu ba-la o-gu-valu"

już minął jego miesiąc, powiedział ja idę do_mojej_wioski

'Gdy minął miesiąc, on (mężczyzna z Nadili) powiedział: Popłynę do mej wioski' l-kaybiga Tudava: „Ta-yuwari um-maga, bukivaydodige ka-m" (L203) powiedział Tudava: powiążmy twoje_czółno byś wypełnił je jedzeniem_twym Tudava rzekł: Powiążmy twe czółno, abyś mógł je wypełnić swoim pożywieniem'

2.4.8. Modalność

Cechą wspólną języków Oceanii jest brak dokładnych odpowiedników czasowników modalnych (Krupa 1975: 134-135). Kiriwina nie stanowi tu wy­

jątku. Na Wyspach Trobrianda modalność wyraża się przede wszystkim za pomocą prefiksu werbalnego b- (zob. podrozdział 2.2.4), np. Avaka banigadi?

(Mk6.24) (Avaka b-a-nigadi? 'Co mam_ja_prosić?') 'O co mam prosić?'.

Środkiem leksykalnym jest leksem gagabile, który funkcjonuje jako cza­

sownik o dwu znaczeniach: 'być lekkim' (ang. to be light) i 'być bez tabu' (ang.

to be without tabu). „Jest to jedno z kilku trobriandzkich słów, które mają wy­

raźne zabarwienie moralne" (Malinowski 1987: 290). Kidama oyluvi ta-dodiga-si bwayma, ba-keulo megwa, bigagabile gala sita bomala (LI78) 'Gdybyśmy napełnili spichrz na yarn, wówczas wyrecytowałbym magię, byłoby to lekką (dobrą) rzeczą. Wtedy nie ma tabu'. Gala tavagi-tamwasawa, bigagabile (S393) 'my nie robimy tego, bawimy się i pozostajemy weseli (lekkoduszni)'.

Gunter Senft (1986: 222) klasyfikuje gagabila w narzeczu tauwema jako przymiotnik easy i jako czasownik to be easy, który może się łączyć tylko z przedrostkami 3. osoby. Z kolei w dialekcie kavataria przypisuje się znacze­

nia easy, possible i light (Lawton 1993: 307), a więc eksplicytnie wyraża się treść 'możliwy' (possible). Tylko to ostatnie znaczenie odnotowuje na wyspie Ki ta wie (Scoditti 1990: 371).

Najczęściej gagabile//gagabila występuje w tekstach jako czasownik modal- ny, który towarzyszy czasownikowi głównemu, np. Bigagabila bitagini (Ról) 'we can write' ('możemy czytać'). Charakterystyczne jest tu występowanie przedrostka 3. osoby, formy bi-gagabila, która oznacza, że wykonanie jakiejś czynności jest możliwe. Ową czynność wyraża czasownik główny bi-ta-gini.

Saimoni Pita ikatupoi matauna, kawała, „Tomoya, am bukula?" Yesu ivitakaula, kawała,

„Ambaisa bam, gala igagabila bukubokulaigu baisa tuta; mitaga tuta oluvi bukubokulaigu".

Pita iluki matauna, kawała, „Tomoya, avaka paila gała igagabila babokulaim baisa tuta?"237 238 (Ynl3.36-37)

'Rzekł do niego Szymon Piotr: Panie, dokąd idziesz? Odpowiedział mu Jezus: Do­

kąd Ja idę, ty teraz za mną pójść nie możesz, ale później pójdziesz. Powiedział mu Piotr: Panie, dlaczego teraz nie mogę pójść za Tobą?'

W dialekcie kitava występuje identyczna konstrukcja.

Yeigu nuba gu monita yokamu! Gera i gagabiła kwaitara biga ba sinapwa mu236 (Sc247) 'Jestem naprawdę twoim przyjacielem! Nie mógbym cię okłamać'

Leksem gagabiła poprzedza przedrostek 3. osoby i, który według ortografii Scodittiego (1990) pisze się rozłącznie: i gabagila, a nie igabagiła. Rdzeń czasow­

nikowy sinapwa jest poświadczony w archiwaliach Bronisława Malinowskiego jako -sinapu (B, H) 'płatać figle, przechytrzyć, wywieść w pole'. Przed owym morfemem występuje przedrostek b- oraz prefiks 1. osoby 1. poj. -a-.

Gera i gagabiła, beisa malaka bi sisu wara239 (Sc245)

'To niemożliwe, tylko czerwony kolor tu może być użyty' Beisa gera i gagabiła, bi tabu! (Sc256)

'To nie jest możliwe, to jest zakazane!'

Wyraz tabu pochodzi z języków polinezyjskich. Kiriwińskim odpowiedni­

kiem jest forma boma-ła, którą niejednokrotnie odnotowywał Malinowski (A424, S395, L143,146,178, B, T4).

Morfem gagabiła, gdy nie przyjmuje przedrostka osobowego, może pełnić funkcję przysłówka, np. Gała gagabiła bitna (R69) 'Nie mógł przyjść', Gała gaga­

biła baka-koma-si mi-na-na (R173) 'Nie możemy jeść tej ryby'. Czasownik musi zaczynać się prefiksem b-.

Gagabiła może mieć również znaczenie 'wolno (coś zrobić)', np. Ki, gaga­

biła sitana avaka balukwaim? (VA21.31) 'Czy wolno mi coś powiedzieć?'.

Innym środkiem leksykalnym modalności jest czasownik -kwani 'być od­

powiednim, być stosownym': Tokunabogwo tokay gala bi-kwani kway-viyaka bwayma bi-kariya'i (LI99) 'W dawnych czasach byłoby niestosowne dla zwykłe­

go człowieka budowanie wielkiego spichrzu na yarn'. O, gala ikwani (S345)

217 Saimoni Pita i-katupoi matauna, kawa-la, „Tomoya, am bu-ku-la?" Yesu ivitakaula, kawała, Szymon Piotr pyta jego, słowa jego, Panie, dokąd idziesz? Jezus odpowiada, słowa jego,

„Ambaisa ba-m, gala i-gagabila bu-ku-bokulai-gu baisa tuta; mitaga tuta oluvi bu-ku-bckulai-gu"

Gdzie pójdę, nie jest_możliwe byś_poszedł_(ze)mną tym czasem; ale czas później pójdziesz_ ze_ mną Pita iluki matauna, kawała, „Tomoya, avaka paila gala igagabila babokulaim baisa tuta?"

Piotr pyta go, słowa jego, „Panie, dlaczego nie jest_możliwe bym_poszedł_(z)tobq tym czasem?

238 Yeigu nuba gu monita yokamu! Gera i gagabiła kwaitara biga ba sinapwa mu Ja przyjacielu mój prawdę tobie! Nie jest możliwe c/.-jedno słowo bym skłamał tobie 239 Gera i gagabiła, beisa malaka bi sisu wara

Nie jest możliwe, tu czerwień będzie właśnie

'O, to nie jest stosowne7. Bez negacji Ikwani (N299) tłumaczy się na angielski 'It is right. It fits. It is good'.

Tabuizacji służy boma-, np. boma-la ta-si-kay-la-si (L143) 'zakazane jest sia­

danie (tj. kopulowanie) na słupkach granicznych'. W zakazach stosuje się rów­

nież tage, np. yoku łage kuwoli nunum; kwunupisiga (S254) 'nie masuj swych piersi, zachowaj piersi dziewczęce'.

W dialekcie kavataria łage ma postać taga, występuje w kiriwińskim prze­

kładzie przykazań.

Youku kunikoli karaiwaga makwaisina: 'Taga kukruailasi; taga kukruatumata; taga kuve- ilau; taga kutabinona; kutemmali tamam dęli inam,2Ą0 (Lkl8.20)

Znasz przykazania: Nie cudzołóż, nie zabijaj, nie kradnij, nie zeznawaj fałszywie, czcij swego ojca i matkę!'

Oba leksemy modalne, -kwani i borna-, odnoszą się do obowiązku [gr. 5ćov]. Nazywa się je deontycznymi od czasu wydania pracy Von Wrighta (1951).

Modalność deontyczna dotyczy konieczności lub możliwości aktu dokonywanego przez osobę moralnie odpowiedzialną. Kiedy nakładamy na kogoś obowiązek do­

konania lub niedokonania określonego aktu, wtedy oczywiście nie opisujemy ani teraźniejszego, ani przyszłego dokonania owego aktu. (Lyons 1989: 409)

Czasowniki modalne -kwani i -bodi, które tłumaczy się na angielski 'it suits/ought/must, it is fitting', uznaje się za synonimiczne (Lawton 1993: 61).

W zależności od kontekstu oddaje się je w polszczyźnie za pomocą różnych form, np. 'winien', 'trzeba', 'niech'.

Ibodaimasi wala bakapeulokaisi (Ról) it-suits-us only we-will-endure

We should be patient (we must be patient)

'Winniśmy/winnyśmy być cierpliwi (musimy być cierpliwi)' Ibodaimasi bakakabikuwolaisi Yaubada, łomota gala^{2 4 1} (VA5.29) 'Trzeba bardziej słuchać Boga niż ludzi'

Availa ilagi, ibodi biligimlili (Mk4.23) 'Kto ma uszy do słuchania, niech słucha' Ibodi tuta baisa lumalama bikaloubusi (Vitl.3) 'Niechaj się stanie światłość' 240 241

240 Youku ku-nikoli karaiwaga ma-kwai-si-na: 'Taga ku-kwailasi; taga ku-kwatumata; taga ku-veilau;

Ty znasz przykazania te: Nie cudzołóż; nie zabijaj; nie kradnij;

taga ku-tabinona; ku-temmali tama-m dęli ina-m' nie zeznawaj fałszywie; czcij ojca_twego i matkę_twoją

241 l-bodai-masi ba-ka-kabikuwolai-si Yaubada, tomoła gala Trzeba_nam byśmy_słuchali Boga, ludzi nie

Swoiste użycie modalne leksemu makawala 'like, true' ilustruje zdanie yagabana taytu makawala ła-putami (L268) 'liście taytu namaszczamy jak należy olejem kokosowym'.

W języku kiriwińskim morfem magi- z zaimkiem dzierżawczym, np. magi- gu oddaje się w polskim jako 'chcę, chciałbym, chciałabym'.

Yeigu goli magigu balagi matauna (VA25.22) 'Chciałbym i ja posłuchać tego człowieka'

Konstrukcję 'chcę, żeby' oddaje się w kiriwinie za pomocą rzeczownika magi 'chęć, ochota, pragnienie, życzenie' z przyrostkiem dzierżawczym i formą osobową czasownika, np. magisi bałayamała tokunabogwo aygura (A457) '(duchy) pragną, abyśmy się stosowali do starych zwyczajów', magigu kululuwaisi (R241) 'chcę, żebyś o tym pamiętał'.

Dezyderatywny charakter ma również konstrukcja z mwada, np. Mwada kaitala dawaga (149) 'Żebyśmy tylko mieli czółno'242, Mwada tobaki isisu! (N98) 'Żeby tylko był tytoń!'.