Szyk wyrazów w kiriwinie

Jednym z zagadnień budzących rozbieżności stanowisk wśród badaczy jest szyk wyrazów w języku kiriwińskim. Arthur Capell (1976: 6) za podsta­

wowy uznaje układ SVO (podmiot - orzeczenie - dopełnienie). Pogląd ten podziela również Ralph Lawton:

SVO is the basic unemphatic order of sentence constituents243. (Lawton 1993:128) Odmiennego zdania jest Gunter Senft (1986: 112), który twierdzi, że orze­

czenie występuje na początku zdania: VOS.

To sum up, with Kilivila^{2 4 4} we have the following prime word-order patterns:

VERB(AL EXPRESSION) - OBJECT - SUBJECT (VOS),

VERB(AL EXPRESSION) - INDIRECT OBJECT - DIRECT OBJECT - SUBJECT (VOind.Odir.S),

VERB(AL EXPRESSION) - OBJECT (VO), VERB(AL EXPRESSION) - SUBJECT (VS).

However, these word-order patterns are rather flexible, but their variations convey foregrounding and thus emphasis. (Senft 1986: 112)

242 Mwada kaitala da-waga Żeby tylko jedno nasze-czółno

243 „SVO jest podstawowym nieemf a tycznym szykiem składników zdania".

244 Gunter Senft stosuje wyraz kilivila w odniesieniu do jednego narzecza języka kiriwińskie- go. Nikt poza nim tego narzecza nie badał. Być może okaże się, że szyk VOS jest cechą charaktery­

styczną tylko dla tego właśnie narzecza. Tutaj chyba tkwi źródło kontrowersji. Badacze opierają swoje sądy na materiale jednego dialektu, a nie wszystkich dialektów. Stąd też sąd słuszny w kontekście jednego dialektu, może być kontrowersyjny z punktu widzenia danych innego dia­

lektu. Konieczne jest również prowadzenie badań nad intonacją zdaniową.

Pogląd Senfta uznaje za kontrowersyjny również recenzent jego książki David Lithgow (1988).

Badacze są natomiast zgodni co do szyku wyrazów w zdaniach kiriwiń- skich, w których podmiot nie jest wyrażony: orzeczenie poprzedza wtedy do­

pełnienie.

VO (orzeczenie - dopełnienie) Takala'isi kalabogiuo (LI ^{6 6})

'Wyrzucamy stare pożywienie^{' 2 4 5} Basapiuo kuvi (L202)

'Posadzę yam'

Basapwo valu kumaydona (L202) 'Obsadzę całą okolicę^{' 2 4 6} Abinibani kiva'u (L203)

'Łowię rekina (za pomocą harpuna na rekiny)' Tayuwari ummaga (L203)

'Przycumowujemy twoje czółno' Takam taytu (LI ^{6 8})

'Jemy taytu'

VOind Odir (orzeczenie - dopełnienie dalsze - dopełnienie bliższe) Ta-sayki so-da vaygu'a (L122)

'Dajemy naszemu towarzyszowi kosztowności'

SVO (podmiot - orzeczenie - dopełnienie) Tokokolosi matauna ibia vivila (S412)

'Ten pies na baby bierze kobietę siłą' Ma-tau-na i-woye da pwaypwaya (L147) 'Ten człowiek uderza naszą glebę^{' 2 4 7}

245 W tłumaczeniu interlineamym:

ta-kala'i-si kala-bogwo wyrzucamy pożywienie_stare 244 W tłumaczeniu interlineamym:

Ba-sapioo valu kumaydo-na Obsadzę okolicę całą

247 Tzn. ten człowiek dokonuje aktu magicznego na naszej glebie.

SV (podmiot - orzeczenie)

Uri bi-pipila: bi-vagi kivayviyaka, makawala tubukona wa bwata (L308) 'Taro mogłoby się zaokrąglić - stanie się wielkie jak księżyc w pełni' Um-maga boge i-kuluwa (L200)

Twe czółno odpłynęło z prądem'

Mi Kwaybwaga i-lou-si M'tawa i-kiliketi-se (LI ^{8 8})

'Ludzie z Kwaybwaga poszli do M'tawa i grali w krykieta' Latugiua ay-lo-si, ikataysi, ivagi kasi mwasila (S467)

'Moje dzieci poszły poszły tam i miały stosunek i wstyd zabił je'

l-kaybiga, i-lokaye la-mwala. Ma-tau-na i-kaybiga: 'Kwa'u vaygu’a, ku-liku la bwayma lu-mu-ta' (L197)

'Następnie ona pójdzie do swojego męża i powie mu o tym, a on rzeknie: Weź wartościowy przedmiot i rozwiąż spichrz yamowy twojego brata'

Taytala tau ivagi. (S393) 'Mężczyzna (to) (z)robi'

Yakamaysi ka-bagula-si, ma-tau-si-na i-poula-si (LI 18) 'My sami uprawiamy ogród, oni łowią ryby' Gumanuma laimaise (W81)

'Przybyli biali ludzie'

Lagayle mi Omarakana i-lapu-si. (L140)

'Dziś ludzie z Omarakany dostarczają (idą i przynoszą) swoje lapu'

Przykładem szyku VS (orzeczenie + podmiot) jest zdanie: Apayki yaygul 'Ja (go) nie chcę!'. Wykrzyknik sygnalizuje tu wypowiedź nacechowaną emo­

cjonalnie, wyrażającą kategoryczną odmowę. Przytoczone zdanie występuje w kontekście: Ku-kaymalay-se bu'a Kwaybwaga, Kaybola; a-payki yaygul Ku-banay-se mi-bu'a Wakayse! (L195, 196) 'Zabierzcie z powrotem ten betel z innych wiosek, z Kwaybwaga i Kaybola. Ja go nie chcę! Przynieście nam wasz własny betel z Wakayse!'.

Rozmówca nie chce przyjąć betelu gorszej jakości. Odbiera to za obrazę.

Tym należy tłumaczyć jego sprzeciw i negatywne emocje. Owo przesunięcie członu synaktycznego na początek szyku w celu emfazy nosi w gramatyce nazwę „antycypacja" (ang.fronting). Zjawisko to ilustruje zdanie: Jack I like, but his wife I can't stand 'Jacka lubię, ale jego żony nie znoszę' (Swan 1990: xix).

Innym przykładem inwersji jest w języku kiriwińskim szyk OSV z wysu­

niętym na początek zdania dopełnieniem.

Ma-ko' yaygu ba-pali! (L127) 'To mógłbym wybrać!'

Ma-kivoy-na yaygu ba-yousi! (LI 27) 'Tę (działkę) ja mógłbym wziąć!'

Sens przytoczonych zdań wyjaśnia kontekst:

Następnie czarownik rozpoczął przydzielanie działek, wyliczając ich nazwy. [...] Gdy już zostały wymienione wszystkie działki, jakiś mężczyzna rzekł: „Tę działkę biorę wybiorę ja" lub „Tę działkę biorę ja" albo „Tę działkę ja". (Malinowski 1986: 612) Zmiana szyku SVO na OSV służy tu emfatycznemu podkreśleniu, że kiriwiński ogrodnik chce otrzymać tę właśnie działkę, a nie żadną inną.

Z kolei wysunięcie orzeczenia na początek zdania (VSO) służy podkreśle­

niu czynności, np. Bikimali vivila otubwaloda (S281) 'Kobieta drapie nasze ple­

cy'248. Zdanie to jest odpowiedzią Kiriwińczyka na pytanie etnografa o prakty­

ki seksualne. Bikimali nazywa wybrany fragment zachowania.

Szyk VOS (orzeczenie - dopełnienie - podmiot) ilustruje zdanie:

V O S

1-kugwa-si biga mina-Kabwaku zaczęli spór ludzie z Kabwaku

I-kugwa-si biga mina-Kabwaku, i-kaybiga-si: 'Gala kam!' (L194)

'To ludzie z Kabwaku zaczęli spór, mówiąc: U ciebie nie ma żywności'

W przekładzie tej wypowiedzi kiriwińskiej na angielski Bronisław Mali­

nowski zastosował swoistą konstrukcję gramatyczną określaną terminem cleft sentence 'zdanie rozszczepione' (Swan 1990: xvi, 138).

It was the men of Kabwaku who started the dispute, saying: 'There is no food with you'. (Malinowski 1935,1:183)

Służy ona tu podkreśleniu, że to właśnie ludzie z Kabwaku (a nie np. lu­

dzie z Wakayse) rozpoczęli spór. W kiriwinie temu samemu celowi służy prze­

sunięcie podmiotu, który jest tu nową informacją (novum), na koniec zdania.

Przytoczone przykłady, które zapisał polski etnograf w latach 1915-1918, dowodzą, że podstawowym nieemfatycznym szykiem wyrazów zdania pro­

stego w języku kiriwina jest SVO. Również nowsze badania terenowe Ralpha Lawtona z lat 1961-1973 potwierdzają ów pogląd (Lawton 1993).

248 Kiriwiński wyraz o-tubwalo-da można oddać w tłumaczeniu interlineamym 'w-plecy-nasze'.

W teorii części mowy Jerzego Kuryłowkza (1964, 1987) okolicznik i dopełnienie to określnik atrybu- tywny adwerbalny. Wyodrębniają się dopiero w wyniku sekundamej dystrybucji części mowy.

Charakterystyczne dla kiriwiny są zdania dwuczłonowe, w których jeden wyraża się zaimkiem osobowym, a drugi - rzeczownikiem. Analogiczne przy­

kłady można spotkać np. w rosyjskim fi noAsuc (ja Polak) 'jestem Polakiem'.

Yaygu Tolukuba, yoku Tomalasi (K)

'Jestem (mężczyzną z klanu) Lukuba, jesteś (mężczyzną z klanu) Malasi'

Emfazie służy odwrócenie szyku, tzn. rzeczownik pełniący funkcję orzecz­

nika jest na początku, a podmiot w postaci zaimka osobowego - na końcu.

Tomalasi yaygu (S418) 'Jestem z klanu Malasi'

Poprzednie zdanie Yaygu Tolukuba, yoku Tomalasi nie miało nacechowania emocjonalnego, wypowiadał je mężczyzna do chłopca, którego chciał usynowić przez adopcję (saypatu).

Podkreśleniem zaimka osobowego, pełniącego funkcję podmiotu, jest przesunięcie go na koniec zdania.

Tonagowa yoku (S277) 'Głupcem jesteś' Lubay-gu yoku (L203)

'Przyjacielem moim jesteś ty^{' 2 4 9} Tokatatouya yoku (L296)

'Jesteś przyspieszający; przyspieszasz' (jako narzekanie, że rozmówca się spieszy) Tomwaya yaygu (L209)

'Jestem dorosły' Toli-baleko yaygu (L184)

'Jestem właścicielem tej działki^{' 2 5 0} Kayne to-mbioayli-m yaygu? (S287) 'Czy jestem twoim najdroższym?'

Godne uwagi badania nad szykiem zdaniowym prowadził Ralph Lawton (1993: 126-130). Polegały one na testowaniu mieszkańców Wysp Trobrianda w rejonie Kavataria, których zadanie polegało na ocenie poprawności zmiany szyku wyrazu. Dla przykładu, za w pełni poprawny uznano szyk wyrazów w zdaniu Availa biyamati valu? 'Kto dopilnuje wioski?'. Za dopuszczalny uzna­

no również Availa valu biyamati? 'Kto wioski dopilnuje', Biyamati valu 'Dopil­

nuje wioski kto?', Valu availa biyamati? 'Wioski kto dopilnuje?', Valu biyamati avayla? 'Wioski dopilnuje kto?'. Szykiem nie do przyjęcia jest Biyamati avayla valu? 'Dopilnuje kto wioski', czyli VSO (Lawton 1993: 126-127).

249 Zob. kontekst: I-kaybiga Tudava: „Lubay-gu yoku, ba-ta-bagula ka-da-tayyu!" - l-bigubagula-si (L203) - 'Tudava powiedział: Ty jesteś mym przyjacielem. Uprawiajmy obydwaj wspólnie ogród.

- Oni uprawiali ogród'.

250 Toli-baleko (L83, G345) 'gospodarz działki ogrodowej' (używane też przez grzeczność w odniesieniu do mężczyzny, który uprawia działkę przez jeden sezon).