Cóż potrzeba do wspólnego życia: Łóżka, stołu, dwóch krzeseł i bardzo wiele miłości
1
Wprowadzenie
W
literaturze socjologicznej model rodziny będący alternatywą wobec tradycyjnego życia małżeńsko-rodzinnego określa się mianem „al-ternatywnej formy życia małżeńsko-rodzinnego” (zob. Kwak A., 2005, s. 70; Paprzycka E., 2008, s. 13; Slany K., 20081), czy też „alternatywnego modelu dziny” (Scanzoni J., 2001, s. 689; Szlendak T., 2011, s. 462). Z kolei inne niż ro-dzinne formy społecznego bytowania określane są mianem „alternatywnych form intymnych relacji międzyludzkich” (Kocik L., 2006, s. 309).W celu systematyzacji grup społecznych opartych na relacjach intymnych proponowano różne kryteria ich klasyfikacji. I tak, w 1982 roku Robert Rapoport i Rhona Rapoport wyróżnili pięć wskaźników, na podstawie których można bu-dować szczegółowe rozróżnienia. Zaliczyli do nich (zob. Kwak A., 2005, s. 83): a) organizacyjne – odnoszą się do podziału obowiązków oraz kwestii repre-zentacji „na zewnątrz”.
b) kulturowe – odnoszące się do światopoglądu. Wiążą się one z przynależ-nością etniczną, religijną, polityczną czy klasową. Kształtują postawy wobec wy-chowywania dzieci, wpływają na koncepcję podziału obowiązków i pełnionych w niej ról czy pozostałych aspektów środowiskowych.
c) klasowe – wynikają z zajmowanej pozycji danej grupy w społeczeństwie, określają stopień dostępności do poszczególnych dóbr i usług.
d) bieg życia – odnoszą się do etapu życia poszczególnych członków związ-ku intymnego (np. pierwsze lata po wspólnym zamieszkaniu, wychowywanie ma-łych dzieci, kształtowanie kontaktów z dorosłymi dziećmi posiadającymi własne rodziny).
e) kohortowe – określają wpływ historycznych zmian na kształtowanie po-staw wobec życia rodzinnego i partnerskiego, uwidacznia tzw. „różnice pokole-niowe”.
W 1983 roku Bram Buunk podzielił alternatywne formy życia na te, któ-re stanowią alternatywę dla małżeństwa oraz alternatywę w małżeństwie (zob. Kwak A., 2005, s. 87). Do pierwszej grupy zalicza: życie samotne (formy tej nie należy utożsamiać z jednoosobowym gospodarstwem domowym), niezamężną kohabitację, komuny oraz związki homoseksualne. Do drugiej grupy zalicza mał-żeństwo, w którym obok męża także żona pracuje zawodowo, związki zoriento-wane na dobrowolną bezdzietność, a także małżeństwo, w którym akceptowalne jest utrzymywanie pozamałżeńskich stosunków seksualnych.
Amerykański socjolog Bert N. Adams wyróżnia trzy główne typy (zob. Kwak A., 2005, s. 89):
a) alternatywy paralelne do małżeństwa monogamicznego – znajdują się one poza małżeństwem lub istnieją równolegle z małżeństwem. Według Berta N. Adamsa ten typ alternatyw nie stanowi bezpośredniej groźby dla tradycyjnej rodziny, z tego względu, że większość osób w takim związku zamierza zawrzeć małżeństwo (przykładem jest np. Przedmałżeńska kohabitacja). Ten typ alterna-tyw dotyczy głównie okresu przed małżeństwem, a w niektórych przypadkach okresu po jego zakończeniu.
b) alternatywy włączone do rodzin nuklearnej – chociaż wynikają one z głęb-szych zmian w zakresie ról wyznaczanych płcią, niemniej mogłyby być włączone do monogamicznej rodziny nuklearnej bez zmieniania jej struktury, a tylko przy zmianie pewnych treści. Autor zalicza do tej grupy między innymi takie alter-natywne formy, jak bezdzietność ze świadomego wyboru czy tzw. małżeństwa otwarte (powszechniej jednak tę formę relacji rodzinnych określa się mianem „małżeństwa partnerskiego” lub „małżeństwa egalitarnego”, co nie nasuwa już błędnych skojarzeń do małżeństw lub związków negujących wartość wyłączności seksualnej).
c) alternatywy w stosunku do rodziny – są to formy, które albo są alternatyw-ne w stosunku do tradycyjalternatyw-nej rodziny, albo wzajemnie się wykluczają z tradycyj-ną rodzitradycyj-ną. Tu mieszczą się między innymi takie sposoby bytowania, jak: życie w stanie wolnym, w komunach, wspólnotach czy w związkach homoseksualnych. Bert N. Adams zalicza do tego typu również monoparentalność.
Przyjmując umownie, iż fundamentem rodziny jest prawnie zawarty zwią-zek kobiety i mężczyzny, oparty na relacji intymnej, której głównym celem jest wspólne wychowywanie dzieci i prowadzenie gospodarstwa domowego (por. Szlendak T., 2011, s. 113), możliwe staje się także zdefiniowanie form alternatyw-nych wobec rodziny, rozumianej we wspomniany wyżej, konserwatywny sposób. W tym sensie, bezdzietne małżeństwa, bezdzietne związki kohabitacyjne, związki homoseksualne, osoby żyjące w pojedynkę (np. single), bez względu na przyjmo-wany światopogląd, nie stanowią rodziny, ponieważ nie spełniają wymienionych wyżej warunków, definiujących rodzinę.
Konsekwentnie, podstawowe różnice między życiem małżeńsko-rodzinnym a alternatywnymi formami życia zawiera tabela 3.1, w której nieobecność atry-butów charakterystycznych dla tej pierwszej powiązana została z alternatywnymi formami życia. Z kolei tabela 3.2 przedstawia podstawowe atrybuty odróżniające tradycyjną rodzinę nuklearną od innych typów rodzin, wyróżnione z perspekty-wy tradycji kulturowej krajów europejskich. Użyte w tym zestawieniu określenie „rodziny nietradycyjne” odnosi się tu do negacji jednego lub więcej atrybutów rodziny nuklearnej.
Tabela 3.1. Atrybuty charakteryzujące rodzinę oraz do nich przeciwstawne,
stanowiące wyróżnik form alternatywnych wobec rodziny
Atrybuty charakterystyczne dla rodziny dla alternatywnych form wobec rodzinyAtrybuty charakterystyczne Związek kobiety i mężczyzny z dzieckiem/
dziećmi Osoby żyjące samotnie, single, bezdzietna kohabitacja, związki homoseksualne
Gotowość do posiadania dzieci Dobrowolna bezdzietność
Wyłączność seksualna Relacje dopuszczające wielu partnerów
seksu-alnych Wspólne gospodarstwo osób spokrewnionych
/ spowinowaconych, w tym gosp. wielopoko-leniowe
Gospodarstwo jednoosobowe lub osób niespo-krewnionych/niespowinowaconych, komun Źródło: Opracowanie własne na podstawie zestawiania w: Macklin E.D., 1980, s. 906; za: Kwak A., 2005, s. 85.
Tabela 3.2. Atrybuty charakteryzujące tradycyjną rodzinę nuklearną oraz inne formy rodzinne
Tradycyjne rodziny nuklearne Rodziny nietradycyjne
Wspólnota małżeńska oparta na monogamii
konsekwentnej Partnerzy żyjący w związku nieformalnym, rodziny niepełne, zrekonstruowane, patchwor-kowe1
Model patriarchalny – mężczyzna pracujący zawodowo (breadwinner) na utrzymanie ro-dziny, kobieta zajmująca się domem i dziećmi (tradycyjny podział obowiązków)
Model partnerski – oboje rodziców pracujących zawodowo i solidarnie podejmujących zadania związane z prowadzeniem domu i opieką nad dziećmi (egalitarny podział obowiązków) Źródło: Opracowanie własne.
W opisanych w tabeli 3.2 formach życia rodzinnego warto zwrócić uwagę na model partnerski, akcentujący egalitarny podział obowiązków domowych mię-dzy pracujących zawodowo małżonków. Ta forma życia rodzinnego nie stanowi
alternatywy wobec życia małżeńsko-rodzinnego, a jedynie wobec tzw. rodzi-ny tradycyjnej. Jej rosnąca popularność w wielu krajach europejskich (przede wszystkim w Europie zachodniej i północnej), szczególnie wśród młodych doro-słych z dużych lub wielkich miast, sprawia, że staje się ważnym przejawem tzw. zmiany pokoleniowej. Ze względu na rosnącą popularyzację w kulturze euroame-rykańskiej, na szczególną uwagę wśród alternatywnych form wobec tzw. pełnej rodziny nuklearnej zasługuje rodzina monoparentalna, niezamężna kohabitacja oraz egalitarne małżeństwo partnerskie.
2
Monoparentalność
W
spółczesna socjologia stoi na stanowisku, iż nie należy używać okre-śleń „samotne rodzicielstwo” lub „rodzina niepełna”, ponieważ mają one wydźwięk pejoratywny. W to miejsce proponowane jest określenie „mono-parentalność” (zob. Slany K., 2008, s. 124). Ponadto, termin „samotne rodziciel-stwo” zazwyczaj nie oddaje stanu faktycznego, bowiem „samotni” rodzice, wcale nie wychowują dzieci w pojedynkę. Czasami zamieszkują oni wspólnie wraz ze swymi rodzicami, rodzeństwem lub dziadkami tudzież partnerami, od których otrzymują rozmaite wsparcie pomocowe i finansowe. Wnioskując z powyższe-go, należy dokonać rozróżnienia między monoparentalnością społeczną i prawną, bowiem z punktu widzenia prawa częstokroć rodzic lub rodzice, żyjący w związ-kach kohabitacyjnych lub homoseksualnych, w których wspólnie wychowują dziecko/dzieci jednego lub obojga partnerów, są uznawani za osoby samotnie wy-chowujące potomstwo, chociaż ze społecznego punktu widzenia, nie odpowiada to stanowi faktycznemu (zob. Szlendak T., 2011, s. 475). Wyróżnić można trzy ty-powe sytuacje: biologiczni rodzice wychowujący wspólnie dziecko bez formalnej legalizacji związku; partnerzy w związku kohabitacyjnym wychowujący dziecko lub dzieci z poprzednich związków; partnerzy w związku homoseksualnym wy-chowujący dziecko lub dzieci z poprzednich związków, z adopcji lub z tzw. za-płodnienia „in vitro” (zob. Slany K., 2008, s. 126).W literaturze zaznacza się, że monoparentalność może wystąpić w trzech przypadkach: śmierci jednego ze współmałżonków, rozwodu bądź separacji lub też w wyniku niezamężnego rodzicielstwa2 (zob. Kwak A., 2005, s. 87; Kawula S., 2005, s. 116; Slany K., 2008, s. 124; Szlendak T., 2011, s. 475–479). Do ostat-niej kategorii zaliczyć należy m.in. samotne macierzyństwo z wyboru. Jak zauwa-ża Stanisław Kawula,
przyczyny samotnego macierzyństwa nie da się wytłumaczyć wyłącznie rozwodem czy śmier-cią męża, ponieważ pojawiają się kobiety, dla których samotne macierzyństwo jest świado-mym wyborem. Jest jeszcze dość mała, lecz stale zwiększająca się liczba kobiet, które pragną wychować dziecko – własne lub zaadoptowane – bez udziału (…) partnera (Kawula S., 2005, s. 113, zob. także: Giddens A., 2012, s. 203; Bunda M., 2012, s. 32).
Samotne macierzyństwo, będące dobrowolnym i świadomym wyborem, jest zazwyczaj udziałem kobiet w średnim wieku, z wyższym wykształceniem, o stabilnej i wysokiej pozycji na rynku pracy. Kobiety takie cechują się zwy-kle niezależnością ekonomiczną, co sprawia, że nie są one beneficjentkami po-mocy społecznej. Opisana sytuacja jest diametralnie różna od tzw. samotnego macierzyństwa z przypadku. Wówczas kobiety cechują się zazwyczaj młodym wiekiem, niskim wykształceniem, brakiem stabilności zawodowej i finansowej oraz pochodzeniem z małych miejscowości lub terenów wiejskich. „Macierzyń-stwo z przypadku” powstaje częstokroć na skutek zawierania przypadkowych związków, które od początku nie dawały większej nadziei na trwałość. Dramat owej sytuacji powiększają dodatkowo występujące w tych rodzinach bądź w ich najbliższym otoczeniu rozmaite patologie (alkoholizm, narkomania, przemoc, prostytucja itp.). Brak stabilności finansowej sprawia, że zapewnienie kobiecie i jej dziecku/dzieciom tzw. minimum egzystencjalnego jest możliwe jedynie przy wsparciu odpowiednich instytucji państwowych oraz organizacji charytatywnych3
(zob. Kawula S., 2005, s. 117). Odnosząc się zaś do kwestii społecznych, wartym uwagi jest problem dorastania w rodzinie niepełnej oraz jej wpływ na rozwój oraz ogólny dobrostan dzieci (por. Fukuyama F., 2000, s. 69).
W celu zilustrowania zjawiska, przytoczone zostaną dane statystyczne do-tyczące udziału rodzin monoparentalnych w ogólnej liczbie rodzin typu bio-logicznego4 w Polsce. Zgodnie z danym pochodzącymi z Narodowego Spisu Powszechnego, w roku 2002 rodziny monoparentalne stanowiły ponad 19% ro-dzin w Polsce, przy czym w miastach odsetek ten wyniósł 21,1%, a na wsi 16,4%. Blisko 88,7% takich rodzin stanowiły matki z dzieckiem, w miastach 89,1%, na wsi 87,8%. Rysunek 3.1 ilustruje kształtowanie się odsetka rodzin monoparental-nych w Polsce w latach 1970–2002.
3 Przedstawiony opis stanowi jedynie uproszczony obraz rzeczywistości i nie wyczerpuje in-nych scenariuszy.
4 Należy w tym miejscu doprecyzować, iż rodzina typu biologicznego w spisie definiowana była jako: „dwie lub większa liczba osób, które są związane jako mąż i żona, wspólnie żyjący part-nerzy (kohabitanci) – osoby płci przeciwnej lub jako rodzic i dziecko. Tak więc, rodzina obejmuje parę bez dzieci lub parę z jednym lub większą liczbą dzieci, albo też samotnego rodzica z jednym bądź większą liczbą dzieci. Innowacją w spisie 2002 jest wyodrębnienie partnerów jako odrębnego typu rodziny. W poprzednich spisach pary kohabitanckie wykazywano łącznie z małżeństwami” (GUS, 2003).
1970 1978 1988 1995 2002 Matka z dziećmi (ogółem) 11,30% 11,90% 13,60% 15% 17,20% Ojciec z dziećmi (ogółem) 1,40% 1,50% 1,80% 1,80% 2,20% Matka z dziećmi (miasto) 12,50% 13,30% 15% 16,40% 18,80% Ojciec z dziećmi (miasto) 1,40% 1,60% 1,80% 1,90% 2,30% Matka z dziećmi (wieś) 9,90% 9,80% 11,30% 12,70% 14,40% Ojciec z dziećmi (wieś) 1,40% 1,40% 1,70% 1,70% 2%
0,00% 2,00% 4,00% 6,00% 8,00% 10,00% 12,00% 14,00% 16,00% 18,00% 20,00%
Rys. 3.1. Udział procentowy rodzin monoparentalnych w Polsce
w latach 1970–2002 wśród ogółu rodzin typu biologicznego
Źródło: Dane GUS, na podstawie Narodowych Spisów Powszechnych 1970, 1978, 1988, 2002 i mikrospisu 1995
Warto zauważyć, iż analizowany wskaźnik struktury cechuje się trendem ro-snącym. W roku 2002 w porównaniu z rokiem 1970 udział procentowy rodzin monoparentalnych wśród ogółu rodziny typu biologicznego wzrósł w Polsce o ponad połowę (w przypadku matek z dziećmi o 57%, ojców z dzieci o 52%, ogółem o 53%), przy tym bardziej dynamiczny wzrost zaobserwowano dla miast w porównaniu do wsi (zob. także: Szukalski P., 2004a, s. 29).