Przeciętny wiek zawierania małżeństw i kryterium doboru małżonków

Na początku XVII wieku w Anglii kobiety wychodziły za mąż zazwyczaj po-między 25 a 27 rokiem życia, zaś mężczyźni w wieku 27–30 lat19 (zob. Szlendak T., 2011, s. 312–313). Na przykładzie Francji możemy stwierdzić, że w XV wieku (we Francji były to już czasy nowożytne) przeciętny wiek zawierania pierwszego małżeństwa wynosił dla panien 21–22 lata, zaś dla panów 25 lat (Flandrin J-L., 1998, s. 224 i nn.). Chociaż brak jest szczegółowych, całościowych informacji na temat wieku nowożeńców w wieku XVI na ziemiach polskich, to uprawnio-ne są przypuszczenia, iż był on zbliżony do poziomu obserwowauprawnio-nego w XVII i XVIII wieku (zob. Kuklo C., 2009, s. 279)20. Cezary Kuklo przytacza m.in.

w początkach XVI w. mężczyźni z elity największego i najbogatszego w tym czasie miasta Korony Polskiej – Gdańska – żenili się mając 30 lat. Równie późno, bo około trzydziest-ki zawierali pierwsze związtrzydziest-ki toruńscy Neisserowie, wywodzący się z warstwy zamożnego pospólstwa w końcu XVI i w XVII w., choć w całym obserwowanym okresie do początków XVIII w. widać duże wahania danych. Dalsze badania nad małżeństwami luteranów toruń-skich w XVII w. ujawniły wzrost przeciętnego wieku zawierania związków przez mężczyzn z 27,5 do 30,5 roku, przy czym jego wahania dość wyraźnie współgrały ze zmieniającą się koniunkturą gospodarczą i nasileniem występowania zaraz. Tylko w staromiejskiej Warszawie kawalerowie byli młodsi i mieli przeciętnie 26 lat, ale już w stuleciu następnym ich sąsiedzi – parafianie świętokrzyscy – liczyli 29 lat (Kuklo C., 2009, s. 280).

Odnosząc się do kryterium doboru małżonków, stwierdzić należy, iż w cza-sach nowożytnych rodzice nie pozostawiali swoim dzieciom swobody wyboru

19 Tomasz Szlendak sugeruje, że współcześnie wiek nowożeńców „w dużym zachodnim mie-ście” jest zbliżony do obserwowanego w ówczesnej Anglii, co wydaje się sugestią nieco na wyrost, bowiem zgodnie z danymi brytyjskiego urzędu statystycznego mediana wieku panny młodej w roku 2010 wynosiła w Anglii i Walii około 31 lat, zaś pana młodego – 33,5, stąd też dla miast należy spodziewać się wyższego wieku (por. Office for National Statistics, 2012, s. 7).

małżonka (patrz szerzej: Kuklo C., 2009, s. 288–291). Małżeństwa dzieci były aranżowane zwykle przez ojca, względnie przez matkę, jeśli np. ojciec już nie żył, a w przypadku sierot – przez dalszą rodzinę. Celem małżeństw było stwo-rzenie jak najkorzystniejszych powiązań rodzinnych, zaś kwestia więzi emo-cjonalnej mającej łączyć małżonków była kwestią drugorzędną. Takie reguły postępowania obowiązywały prawdopodobnie we wszystkich grupach społecz-nych (zob. Malinowska M., 2008, s. 75). Należy w tym miejscu zaznaczyć, iż zgodnie z prawem ziemskim dzieci mogły samodzielnie podejmować decyzję odnośnie własnego małżeństwa dopiero po ukończeniu 24 roku życia, zaś na mocy prawa miejskiego – po osiągnięciu 21 lat. Niejako niezależnie od pra-wa cywilnego funkcjonopra-wało prawo kanoniczne, które określało pełnoletniość dziewczyny z chwilą ukończenia przez nią 12 lat, zaś chłopców, gdy ukończyli 14 rok życia, co pozwalało – gdy wymagały tego interesy rodzinne – wydać cór-kę za mąż już po ukończeniu przez nią 12 roku życia. Wystarczała jedynie zgoda rodziców, wola córki zwykle nie była uwzględniana (por. Malinowska M., 2008, s. 76).

4) Podział obowiązków w rodzinie

Czasy nowożytne nie przynoszą raptownych zmian w podziale pełnionych w rodzinie funkcji, bowiem nadal utrzymuje się sztywny podział obowiązków między małżonkami. Według Kazimierza W. Wójcickiego „gospodarz powinien wiedzieć o polu, o gumnie i o stajni, gospodyni powinna wiedzieć o kuchni, spi-żarni i piwnicy” (Wójcicki K. W., 1845, Niewiasty polskie, s. 100, cyt. za: Czer-wińska-Górz B., 2010, s. 166).

Wspomnieć także należy o jednej jeszcze funkcji pełnionej przez kobiety. Związana była ona bezpośrednio z niewielką liczbą medyków pracujących na terenach ówczesnej Polski. Kobiety z konieczności pełniły często funkcję „le-karza pierwszego kontaktu”. Powszechne było wówczas udawanie się do „pani domu” z prośbą o poradę w sprawach zdrowotnych, które posiadały zazwyczaj odpowiednio przygotowana domową apteczkę (zob. Czerwińska-Górz B., 2010, s. 165–166).

2.3. Rodzina w epoce preindustrialnej – wiek XVIII

W XVIII wieku wiele rodzin kontynuowało dawne tradycje, ale zauważalny był już początek przemian, które charakteryzowały kształtowanie się form życia rodzinnego w XIX i XX wieku (zob. Barański M., 1975, s. 47; Krzysteczko H., 2010, s. 132).

1) Typ rodziny oraz hierarchia ważności poszczególnych członków rodziny

Należy w tym miejscu zaznaczyć, iż trudno dla omawianego okresu mówić o jednym, powszechnie obowiązującym typie rodziny, ponieważ właściwie każ-da z warstw społecznych miała swój własny, często wewnętrznie niejednorodny charakter (zob. Krzysteczko H., 2010, s. 132). Rodziny zamożnej szlachty – mia-ły charakter patriarchalny, jednak zaznaczało się już rozluźnianie więzów rodzin-nych, w tym obniżenie autorytetu ojca. Otwierające się przed młodzieżą z tych rodzin nowe perspektywy (np. kariera w wojsku, w administracji państwowej, studia w kraju lub za granicą, przebywanie na dworach magnackich) oraz coraz częstsze stykanie się z nowymi prądami ideologicznymi, sprzyjało pojawianiu się nowych autorytetów. Opisane zmiany nie były jeszcze zauważalne u tzw. rodzin drobnoszlacheckich, które podobnie jak rodziny chłopskie utrzymywały swą pa-triarchalna strukturę, zgodnie z którą ojciec kierował zarówno gospodarstwem do-mowym, jak i zadaniami związanymi z gospodarstwem rolnym (szerzej: Barański M., 1975, s. 47–48; Krzysteczko H., 2010, s. 132). Podobnie, miejska rodzina rze-mieślnicza pozostawała typową rodziną patriarchalną (Barański M., 1975, s. 48).

2) Przeciętna dzietność

Brak jest wiarygodnych danych dotyczących poziomu dzietności na zie-miach polskich w XVIII wieku. Ponadto, różnice w metodologii badań, stosowa-ne przez różnych autorów, utrudniają porównywanie otrzymywanych oszacowań (zob. Kuklo C., 2009, s. 333), stąd też przedstawione w tym punkcie rozważania ograniczone zostaną jedynie do miasta stołecznego Warszawy. Tabela 2.1 zawiera współczynniki płodności małżeńskiej w Warszawie XVIII wieku.

Tabela 2.1. Współczynniki płodności małżeńskiej (na 1000 zamężnych kobiet)

w zależności od wieku zamążpójścia w latach 1740–1769 (Warszawa) Wiek zamążpójścia

w latach

Wiek kobiety w latach

15–19 20–24 25–29 30–34 35–39 40–44 45–49 15–19 459 460 425 366 233 100 – 20–24 – 486 422 340 210 66 – 25–29 – – 359 400 280 100 50 30–34 – – – 479 420 140 66 35–39 – – – – 307 200 200 40–44 – – – – – 142 100 45–49 – – – – – – 125 Ogółem 459 469 408 381 276 121 60 Źródło: Kuklo C., 1991, s. 199.

Warto dodać, iż w świetle szacunków dokonanych przez Cezarego Kuklę dzietność teoretyczna zamężnych Warszawianek w XVIII wieku wyniosła nie-spełna 11 dzieci, przy założeniu, iż cechowały się one zdolnością do urodze-nia dziecka w całym biologicznym okresie prokreacyjnym, a także dożyły durodze-nia swoich 50. urodzin nieprzerwanie w związku małżeńskim (zob. Kuklo C., 2009, s. 337). Zdaniem Cezarego Kuklo, wspomniany warunek w praktyce często nie był spełniony21, co przy stosunkowo wysokiej śmiertelności niemowląt i małych dzieci sprawiało, że przeciętna liczba dzieci w małżeństwach w Warszawie wy-nosiła w czasach późnosaskich około 5, zaś w dobie oświecenia już tylko blisko 4 dzieci. Natomiast w grupie rodzin kompletnych22 omawiana wartość kształto-wała się na poziomie 7,1 w latach 1740–1769 oraz 6,8 w latach 1770–1799 (zob. Kuklo C., 2009, s. 346).