1. Narodziny państwa
1.1. Dlaczego Ameryka?
Narodziny państwa
1.1. Dlaczego Ameryka?
Na czym polega nowatorstwo amerykańskiej szkoły architektury krajobrazu?
Można sformułować to pytanie nieco inaczej: Co nowego wnieśli Amerykanie do światowego dziedzictwa w zakresie architektury krajobrazu, a także ochrony przy-rody, ekologii i tych wszystkich nauk, które współtworzą tę odmianę projektowa-nia architektonicznego mającego bezpośredni związek z krajobrazem?
Ameryka zaskoczyła przybyszów z Europy olśniewającym pięknem dzikiej i nieujarzmionej przyrody. Rozległe atlantyckie plaże, obszary niezagospodarowa-nych terenów, wspaniałe lasy pełne zwierzyny zrobiły na przybywających z gęsto zaludnionej Europy ogromne wrażenie. Podziw dla potęgi przyrody i krajobrazu naturalnego wzbudzał szacunek, zwłaszcza wśród ludzi wykształconych. W ślad za nim nadążało ustawodawstwo, zmierzające do zachowania dzikiego piękna dla przyszłych pokoleń. Nowy kontynent postawił przed emigrantami nowe zadania.
Pojawiły się wyzwania, którym emigranci musieli sprostać. Należało stworzyć nowy system państwowy wraz z administracją. Zasiedlane tereny musiały zostać usank-cjonowane prawnie, a zatem należało utworzyć system pomiarów ziemi, co wiązało się z wykonaniem inwentaryzacji geodezyjnej kontynentu. Początkowo działano na wschodnim wybrzeżu, stopniowo rozszerzając obszary wpływów.
Wzory budownictwa, przede wszystkim angielskie, okazały się niewystarcza-jące wobec różnic klimatycznych występujących w Nowym Świecie. Surowe zimy i upalne lata, huragany, tornada i trąby powietrzne były wyzwaniami, którym emi-granci musieli sprostać. To spowodowało rozwój inicjatyw, które zaowocowały nowatorstwem myśli technicznej pojawiającej się w wielu dziedzinach, nie tylko w architekturze. Nowe państwo, zwłaszcza po wyzwoleniu się z angielskich wpły-wów, szybko zaczęło nadrabiać zaległości, starając się dorównać państwom Stare-go Kontynentu, co wpłynęło na rozwój wielu dziedzin życia. Już wiek XIX okazał
przewagę technologiczną Ameryki nad Europą, co zostanie omówione w dalszej części monografii.
Na kontynencie amerykańskim przybysze z Europy zastali okazy flory i fauny niespotykane w innych częściach świata lub już nieistniejące w Europie. Mamu-towce olbrzymie czy też drzewo Jozuego (Joshua tree) są gatunkami niewystępu-jącymi poza Ameryką. Te elementy w połączeniu z niezwykłością krajobrazu oraz jego dziewiczym pięknem sprawiły, że Amerykanie postanowili chronić przejęty przez nich teren, ustanawiając prawa i podejmując obowiązki związane z ochroną.
W tym kraju powstały pierwsze na świecie parki narodowe, a co z tym związane − organizacje zarządzające parkami (fot. 1.1).
Zakładanie parków narodowych i stanowych przyczyniło się także do rozwoju aktywności na świeżym powietrzu. Rozpowszechniły się tradycje skautingu1 po-wstałego w Anglii. Ruch ten, w połączeniu ze stylem życia dawnych mieszkańców tych terenów, czyli Indian, zaowocował budowaniem „obozów indiańskich” w la-sach, co uczyło młodzież życia na łonie natury i obcowania z przyrodą. Wcześnie też doceniono wpływ sportu i gimnastyki na rozwój fizyczny człowieka, stąd w mia-stach amerykańskich pojawiły się boiska i kąpieliska.
W początkach XX wieku organizacje młodzieżowe (skauting i YMCA2) pro-pagowały ruch na świeżym powietrzu jako formę aktywnego wypoczynku podczas organizowanych obozów i zajęć szkolnych. Aby utrzymać młodzież akademicką w dobrej kondycji podczas zimy, instruktorzy YMCA3 wymyślili gry: siatkówkę i koszykówkę. W tym miejscu należy podkreślić, że amerykański system zarządza-nia parkami miejskimi obejmuje także zarządzanie obiektami sportowymi4 poło-żonymi na terenie podlegającym miejskiej jurysdykcji. Wypełnianie tak szerokiego zakresu obowiązków wymagało wyszkolonej kadry, co zapewne wpłynęło na roz-wój kierunku studiów architektura krajobrazu.
1 Ruch skautingu powstał w Anglii w 1902 roku jako organizacja mająca na celu wyrobienia cnót obywatelskich, rycerskiego zachowania się i sprawności fizycznej uzyskanej podczas zajęć pod gołym niebem (obozowanie, wycieczki krajoznawcze, pływanie i żeglarstwo). Opierał się na trzech zasadach:
obowiązku wobec Boga, obowiązku wobec bliźnich, obowiązku wobec samego siebie. Również w 1902 roku powstała w USA organizacja młodzieżowa zwana Woodcraft Indians (Indianie puszczańscy) za-łożona przez „Czarnego wilka”, Ernesta Thompsona Setona, http://www.skauting.org (data dostępu:
13.02.2013).
2 YMCA (Young Men’s Christian Association, Związek Chrześcijańskiej Młodzieży Męskiej), organizacja ekumeniczna propagująca program oparty na wartościach chrześcijańskich. Głównym ce-lem organizacji jest służenie harmonijnemu rozwojowi fizycznemu, umysłowemu i duchowemu. Od 1851 roku obecna w Stanach Zjednoczonych, http://www.ymca.net (data dostępu: 13.02.2013).
3 Instruktor YMCA i nauczyciel akademicki Springfield College, dr James Naishmith, wymy-ślił koszykówkę (basketball), a Wiliam Morgan, dyrektor YMCA w miejscowości Holyoke, siatkówkę (volleyball), http://www.inventors.about.com (data dostępu: 13.02.2013).
4 Takimi jak korty tenisowe, sztuczne lodowiska i pływalnie oraz kąpieliska. Do obowiązków in-stytucji opiekującej się parkami należy nie tylko zarządzanie istniejącymi obiektami, ale także projek-towanie i budowa nowych.
Fot. / photo: W. Prażuch (2006)
Fot. 1.1. Park Narodowy Joshua Tree (Kalifornia) Photo 1.1. Joshua Tree National Park (CA)
Amerykanie także jako pierwsi rozpoczęli wykupywanie cennych krajobrazo-wo terenów z prywatnych rąk w celu tkrajobrazo-worzenia parków miejskich. W ten sposób starano się ochronić przed nadmierną urbanizacją fragmenty miast z równocze-snym zapewnieniem dostępu do nich wszystkim bez wyjątku mieszkańcom. Te na wskroś demokratyczne idee były nowością w Europie, gdzie wprawdzie umożli-wiano mieszkańcom miast korzystanie z prywatnych parków, jednak akty przej-mowania terenów zielonych przez miasto miały miejsce dużo później. Ogłoszony w 1857 roku przez władze miasta Nowy Jork konkurs na projekt Central Parku był pierwszym w historii konkursem z dziedziny zwanej architekturą krajobrazu5. Wcześnie też pojawiły się na Nowym Kontynencie regulacje prawne zapewniające swobodny dostęp do wód morskich i lądowych wszystkim użytkownikom, co miało zapobiec wykupywaniu terenów wokół rzek i jezior przez prywatnych właścicieli.
Regulowało to prawo wydane w 1641 roku The Great Ponds Act6.
5 A. Böhm, Planowanie przestrzenne dla architektów krajobrazu. O czynniku kompozycji, Politech-nika Krakowska, Kraków 2006, s. 8.
6 Ibidem, s. 10.
W opinii autorki istnieją także różnice w sposobie kształtowania przestrzeni pomiędzy europejską7 a amerykańską szkołą architektury krajobrazu. Amerykań-scy architekci krajobrazu projektują krajobraz na równi z architekturą, traktując masy ziemne i materiał roślinny jak tworzywo, z którego powstaje obiekt8. Euro-pejska szkoła architektury krajobrazu koncentruje się głównie na zachowaniu lub też uzupełnianiu istniejącego terenu, w bardzo skrajnych przypadkach posługując się ciężkim sprzętem do przemieszczania mas ziemnych. Postawa taka wiąże się przede wszystkim z koniecznością zachowania dziedzictwa kulturowego liczącego sobie kilka tysięcy lat, jak i ograniczeniami terenowymi, w jakich projektanci archi-tektury działają. W Europie prace związane z kreacją krajobrazu oczywiście podej-mowano od zawsze, wykonywali je przeważnie architekci, projektując otoczenie dla nowych obiektów, lub też konserwatorzy zabytków zajmujący się odnawianiem budynków wraz z otoczeniem. Możemy zatem określić europejską szkołę jako skupioną przede wszystkim na zachowaniu stanu istniejącego, podczas gdy szkoła amerykańska koncentruje się na tworzeniu nowych wartości. Nie bez znaczenia są też względy finansowe. Kreowanie sztucznych krajobrazów jest kosztowne i wyma-ga wielkiej liczby robotników zaani wyma-gażowanych w budowę, co znacznie ogranicza tego typu realizacje. Amerykańskie realizacje krajobrazowe w wielkiej skali, które powstawały w XX wieku (budowa sztucznych jezior, plaż, zagospodarowywanie parków narodowych czy stanowych), dokonywały się głównie w okresach kryzysów finansowych i miały na celu łagodzenie ich skutków (walka z bezrobociem). Jest to element nowy, wynikający z odpowiedzialności demokratycznie wybranych władz za losy narodu.
Ojciec amerykańskiej szkoły architektury krajobrazu, Frederic Law Olmsted, co prawda głosił hasło „wpierw natura”, sugerując projektantom kontynuację for-my naturalnego ukształtowania terenu, niemniej jednak malowniczy Central Park jest, z małymi wyjątkami, dziełem człowieka. W miejscu, gdzie powstał, farmerzy uprawiali ziemię uprzednio wyrównaną i wykarczowaną, a zatem zróżnicowanie terenu, które dziś podziwiamy, zostało uformowane w sposób sztuczny.
7 W tym miejscu autorka świadomie przyjmuje pewne uogólnienie, nie rozgraniczając europej-skich szkół architektury krajobrazu (angielskiej, francuskiej, włoskiej), aby uwypuklić cechy typowo amerykańskie. Wpływy europejskie (i inne) w Ameryce zostaną omówione w dalszej części mono- grafii.
8 Por. M. Siewniak, A. Mitkowska, Tezaurus sztuki ogrodowej, Oficyna Wydawnicza Rytm, War-szawa 1998, hasło „sztuczne formy terenowe, czyli rzeźby terenu uzyskane przez jego sztuczne mo-delowanie”, s. 254. Kreacja krajobrazu istniała już w Egipcie (piramidy) czy Mezopotamii (sztuczne wzgórza). Projektowane krajobrazy były wprowadzane także jako elementy parkowe m.in. w parkach angielskich (np. Wielki Kaprys, sztuczna góra w Jekaterińskim Parku w Carskim Siole) – pisze o tym M. Wilczkiewicz, Jekaterińskij Park w Carskim Siole (Puszkin, Rosja): Problemy konserwatorskie zwią-zane z restauracją wybranych budowli parkowych, referat wygłoszony na XV Forum Architektury Kra-jobrazu, Lublin 2012 (w druku). Polskim przykładem kreowania krajobrazu w dużej skali był park Zofiówka (Humań, Ukraina), gdzie autor projektu, Ludwik Metzell, zbudował sztuczne wodospady, kanały i rzeki.
Wielki wizjoner Nowego Jorku, Robert Moses, uformował na nowo plaże Long Island, a nawet przewidział parkingi wraz z przejściami podziemnymi pod autostradami dla aut, których wtedy jeszcze nie było.
Kreacja trwa nadal. Młode pokolenie architektów krajobrazu tworzy skarpy, projektując sztuczne wzgórza w parkach i organizując galerie sztuki w krajobrazie.
Parki powstają w tak nietypowych lokalizacjach, jak stare nadziemne trakcje kole-jowe czy też opuszczone doki nadbrzeżne. Ostatnie realizacje architektoniczne to wręcz „budowanie” krajobrazu, czego dowodem jest budynek kawiarni na terenie Lincoln Center będący sztuczną łąką w centrum miasta.
Analizy terenu oraz wnikliwe studia demograficzne czy ekonomiczne obsza-rów badanych przez Iana McHarga miały znaczący wpływ na rozwój planowania przestrzennego, dziedziny o szerokim obszarze działania, która wraz z urbanistyką rozwinęła się w XX wieku w Stanach Zjednoczonych. Nowatorstwo amerykańskiej metody McHarga polegało na próbach znalezienia naukowej metody (na podsta-wie przeprowadzonych studiów), która pozwoliłaby zapobiec chaotycznej zabu-dowie miast amerykańskich. Jak ważną rolę odegrała działalność Iana McHarga w rozwoju kierunku architektury krajobrazu, możemy się przekonać z licznych pu-blikacji, w których pojawia się jego nazwisko jako osoby inspirującej do podejmo-wania studiów przedprojektowych. Michael Van Valkenburgh wymienia McHarga jako jednego ze swoich mistrzów.
Obserwując ponadstuletnią działalność architektów krajobrazu na kontynen-cie amerykańskim, możemy zauważyć ich obecność w prawie każdym rozwiązaniu architektonicznym (zagospodarowywanie terenów miejskich i placów publicz-nych), projektach obiektów typowych dla architektury krajobrazu, począwszy od cmentarzy poprzez parki tematyczne (theme parks). Architekci krajobrazu mają także duży udział w rewitalizacji terenów poprzemysłowych, o czym będzie mowa w rozdziale 6.