Historyczne powiązania między Polską a Stanami Zjednoczonymi

Konstytucja 3 Maja została ogłoszona w Polsce w roku 1791, zaledwie dwa lata po amerykańskiej Konstytucji¹. Polska była pierwszym krajem w Europie, a drugim w świecie, który uporządkował zasady sprawowania władzy w państwie. Była to próba demokratyzacji ustroju kraju chylącego się ku upadkowi z powodu niewy-dolności poprzedniego systemu sprawowania władzy, a także kraju znajdującego się w  bezpośrednim zagrożeniu zewnętrzną interwencją. Król Stanisław August Poniatowski opisał Konstytucję 3 Maja jako „opartą w głównej mierze na Konsty-tucji Stanów Zjednoczonych, lecz bez błędów w niej zawartych, zaadaptowaną do warunków w Polsce”².

Uwarunkowania polityczne Polski były, niestety, inne niż Stanów Zjednoczo-nych. Pomimo pragnień i wysiłków podejmowanych przez bohaterów, którzy walczy-li o wolność zarówno Polski, jak i Stanów Zjednoczonych (Tadeusz Kościuszko i Ka-zimierz Pułaski³), Polska pogrążyła się w niewoli na 123 lata. Z przyczyn politycznych na polskich ziemiach nie miały szans rozwoju te instytucje demokratyczne, które

1 W 1789 roku oficjalnie wprowadzono Konstytucję we wszystkich stanach Stanów Zjednoczo-nych. Była ona pierwszą w świecie ustawą zasadniczą i jako taka stanowiła wzór dla wielu innych kon-stytucji na świecie – J.M. Faragher, The American Heritage: Encyclopedia of American History, Henry Holt & Co., New York 1998, hasło: Constitution of the United States, s. 203.

2 Zarówno w polskiej, jak i amerykańskiej Konstytucji widoczne są wpływy oświecenia (myśli Mon-teskiusza o podziale władzy i równowadze między organami). Jak już wspomniano w rozdziale 2, Tomasz Jefferson, twórca amerykańskiej Konstytucji, był ambasadorem Stanów Zjednoczonych we Francji.

3 Zasługi Tadeusza Kościuszki dla niepodległości Stanów Zjednoczonych zostały opisane w roz-dziale 2. Kazimierz Pułaski, który zginął w bitwie pod Savannah, został uhonorowany paradą jego imienia. Co roku 5 października parada im. Kazimierza Pułaskiego maszeruje nowojorską Piątą Ale-ją, przypominając Amerykanom o bohaterskiej śmierci polskiego generała.

chroniły krajobraz naturalny i kulturowy w Stanach Zjednoczonych. W ramach epi-zodu Wolnego Miasta Krakowa pojawiły się inicjatywy służące ochronie obiektów krajobrazowych w  kontekście patriotycznym. „Mogiły” Krakusa i  Wandy, będące kopcami ziemnymi usytuowanymi w krajobrazie, miały znaczenie symboliczne dla narodu polskiego⁴. W ten sam sposób uhonorowano Tadeusza Kościuszkę. Z woli narodu w latach 1820–1823 został usypany kopiec mający uczcić bohatera walczące-go o wolność obu narodów oraz przypominać patriotyczne zrywy narodu polskiewalczące-go.

Od połowy XIX wieku rozpoczęła się emigracja polska do Ameryki, wymusza-na głównie trudną sytuacją ekonomiczną chłopów mieszkających w zaborze rosyj-skim i austriackim. Była to podróż w jedną stronę, popularnie zwana „za chlebem”, nieprzyczyniająca się jednak do wymiany doświadczeń naukowych i kulturalnych pomiędzy oboma krajami. Nowy ląd przyciągał także wykształconych Polaków, którzy odwiedzali Stany Zjednoczone, choć podróże intelektualistów i naukowców nie były zbyt popularne. W roku 1876 wybrał się do Ameryki Henryk Sienkiewicz⁵ (wraz z Heleną Modrzejewską i grupą przyjaciół), co później skomentował słowa-mi „Człowiek, który wyjeżdża do Ameryki, jest jeszcze u nas rzadkością”. Efektem podróży młodego doktora Henryka Jordana (1867) było powstanie krakowskiego parku, o którym będzie mowa w dalszej części.

Mimo trudności związanych z długą i uciążliwą podróżą morską oraz wyso-kimi kosztami wyjazdów za ocean do Polski docierały informacje na temat syste-mu ochrony przyrody i powstania parków narodowych. Jak pisze A. Böhm: „Już w  kilkanaście lat od utworzenia w  Stanach Zjednoczonych pierwszego «Parku Narodowego» (1872) pojawiły się wstępne koncepcje obszarowej ochrony przy-rody – na początek w odniesieniu do Tatr”⁶. W 1888 roku Bogusław Królikiewicz w nawiązaniu do Yellowstone pisał: „Tyle razy przypominają mi się Tatry nasze i mimo woli nasuwa się pytanie, czyli by one – choć na mniejszą skalę – nie mogły być kiedyś takim naszym parkiem narodowym?”⁷. Upłynęły jednak 24 lata do mo-mentu, kiedy w roku 1912 Jan Gwalbert Pawlikowski⁸ założył organizację nazwaną Sekcją Ochrony Tatr, powstałą w ramach Towarzystwa Tatrzańskiego. Oficjalnie Tatrzański Park Narodowy powstał w roku 1954 (działalność rozpoczął 1 stycznia 1955 roku)⁹.

4 A. Böhm, Planowanie przestrzenne dla architektów krajobrazu, Politechnika Krakowska, Kraków 2006, s. 121.

5 Henryk Sienkiewicz spędził w Stanach Zjednoczonych prawie dwa lata, zwiedził Nowy Jork, Boston i  dotarł aż do Kalifornii. Swoje spostrzeżenia zawarł w  cyklu reportaży opublikowanych w „Gazecie Polskiej” zatytułowanych Listy z podróży do Ameryki. Powstały także utwory o tematyce amerykańskiej: Za chlebem, Latarnik, W krainie złota.

6 A. Böhm, Planowanie przestrzenne…, s. 122.

7 J. Kolbuszewski, Ochrona przyrody a kultura, Wrocław 1992, s. 96–97.

8 Pisze o tym A. Böhm, Planowanie przestrzenne…, s. 123.

9 Parki narodowe: Białowieski i Pieniński, powstały w roku 1932, kolejne sukcesywnie zakładano po II wojnie światowej. Obecnie mamy w Polsce 23 parki narodowe. Informacja o nich znajduje się na stronie internetowej: http://www.parkinarodowe.edu.pl (data dostępu: 15.02.2013).

Na początku XX wieku skomplikowana sytuacja polityczna Polski oraz I woj-na światowa nie sprzyjały wymianie informacji I woj-naukowej pomiędzy dwoma tak odległymi krajami. Okres ten zaznaczył się w Stanach Zjednoczonych aktywnością wielu organizacji polonijnych. Ich działalność koncentrowała się głównie na pie-lęgnowaniu ducha polskości, zwłaszcza wśród młodzieży urodzonej już na ziemi amerykańskiej (szkoły polskie uczące języka i historii Polski). W pracy na rzecz przybliżenia polskiej kultury Ameryce, a także wymiany polsko-amerykańskiej na polu naukowym wyróżniła się założona w 1925 roku, działająca po dzień dzisiejszy, Fundacja Kościuszkowska¹⁰, opłacająca stypendia polskim naukowcom i artystom przybywającym do Stanów Zjednoczonych po wiedzę i doświadczenie.

Można przypuszczać, że amerykańskie dokonania w  dziedzinie architektury krajobrazu przyczyniały się do rozwoju tej dziedziny również w  Polsce. Wiado-mo o  podróży do Ameryki pioniera polskiej architektury krajobrazu, profesora Franciszka Krzywdy Polkowskiego. W roku 1922 rozpoczął on pracę dydaktyczną w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, a w maju 1924 roku wziął roczny bezpłat-ny urlop i wyjechał do Stanów Zjednoczobezpłat-nych. W trakcie tego pobytu odwiedził Boston i Nowy Jork, gdzie przez sześć miesięcy pracował w biurze architektonicz-nym McKim Mead & White¹¹. Po powrocie do Polski zrealizował wiele obiek-tów terenów zielonych. W roku 1931 Rada Wydziału Ogrodniczego Szkoły Głów-nej Gospodarstwa Wiejskiego w  Warszawie powierzyła Franciszkowi Krzywdzie Polkowskiemu organizację i prowadzenie Zakładu Architektury Krajobrazu i Par-koznawstwa w Skierniewicach. Była to pierwsza tego typu placówka w Polsce. Tak-że znakomity polski urbanista, Tadeusz Tołwiński, „współtwórca intelektualnych postaw krakowskiej szkoły architektury krajobrazu” (o czym wspomina W. Kosiń-ski) po ukończeniu studiów w Karlsruhe odbywał podróże po krajach europejskich i Stanach Zjednoczonych¹².

10 Fundacja Kościuszkowska została założona przez Szczepana Mierzwę, polskiego emigranta, który za pieniądze zebrane wśród Polonii kupił budynek na Manhattanie będący siedzibą fundacji po dzień dzisiejszy. Celem fundacji jest zacieśnianie więzów w dziedzinie nauki, kultury i szkolnictwa wyższego pomiędzy Polską a Stanami Zjednoczonymi. Co roku fundacja wypłaca 1 mln dolarów na stypendia i granty dla młodych naukowców i artystów zarówno Polakom, jak i Amerykanom polskiego pochodzenia. Strona internetowa fundacji to: http://www.thekf.org

11 W. Kosiński, Pionierzy polskiej architektury krajobrazu, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektu-ry” 2008, t. XL, Oddział PAN w Krakowie, s. 110.

12 Ibidem, s. 113.