Historia

Teren, na którym powstał Central Park, zbudowany jest z granitowej skały o nie-zwykłej twardości. Skała jest dobrze widoczna w  parku (pozostałą część wyspy Manhattan pokrywa zwarta zabudowa), zwłaszcza w tunelach wyżłobionych dróg, wyłania się także z  parkowej zieleni. Central Park wygląda wyjątkowo natural-nie – trudno wprost uwierzyć, że został on w całości stworzony⁴⁷ przez człowieka, a  właściwie zespół projektantów-wizjonerów, twórców amerykańskiej szkoły ar-chitektury krajobrazu, wśród których najbardziej znany był Frederick Law Olm-sted⁴⁸. Central Park zajmuje powierzchnię 3,41 km². Jest to prostokąt o wymiarach 4 000 × 800 metrów⁴⁹. W celu skuteczniejszego administrowania powierzchnią par-ku przyjęto podział na cztery kwartały, zgodne z położeniem geograficznym: South End, South Central Quadrant, North Central Quadrant i North End (ryc. 3.4).

Park zarządzany jest przez organizację Central Park Conservancy⁵⁰ na mocy umowy z  Nowojorskim Departamentem Parków i  Rekreacji. Granice parku wyznaczają ulice: Central Park North, Central Park West, Central Park South i Fifth Avenue.

Usytuowany pomiędzy 59. i 110. ulicą nowojorski Central Park ma wiele ele-mentów charakterystycznych dla stylu Olmsteda: są to szerokie otwarte przestrze-nie, malownicze widoki i  wijące się ścieżki spacerowe. W  Central Parku został zaprojektowany wewnętrzny, niezależny system komunikacji, osobno dla pieszych, powozów i  koni. Liczne mostki zapobiegały kolizjom⁵¹. Najwięcej elementów z pierwotnego projektu Olmsteda znajduje się w pierwszym kwartale (South). Jest

46 Central Park jest zabytkiem Nowego Jorku, arcydziełem, które na przestrzeni 150 lat istnienia doczekało się wielu opracowań naukowych, a także stało się inspiracją dla wielu artystów. Jest najbar-dziej znanym i najczęściej oglądanym dziełem Olmsteda.

47 „Jak maszyna czy dzieło sztuki Central Park został całkowicie stworzony przez człowieka. Przez naturalnie wyglądające jeziora przepływa woda z tych samych rur, z których są zasilane wanny i umy-walki mieszkańców Nowego Jorku” – S.C. Miller, Central Park. An American Masterpiece, Abrams, New York 2004, s. 13 (tłum. autorki).

48 Wraz z Calverem Vauxem Olmsted później projektował także Prospect Park, rezerwat Niagary w Niagara Falls (1887) oraz system parków w Buffalo. Olmsted zmarł w 1903 roku. Założona przez niego firma projektowa architektury krajobrazu, prowadzona przez jego synów, działała nieprzerwa-nie do roku 1980. Jego dom i biuro zostały zakupione przez National Park Service i otwarte dla pu-bliczności jako muzeum.

49 M. Wilczkiewicz, Central Park w Nowym Jorku, jego geneza i teraźniejszość, „Wiadomości Kon-serwatorskie” 2011, nr 29, s. 106, za: http://www.britannica.com (data dostępu:17.02.2013).

50 Organizacja Central Park Conservancy powstała w roku 1975 z inicjatywy burmistrza miasta, Edwarda Kocha. Jest organizacją prywatną (non profit), niezwiązaną z władzami miasta. Zajmuje się zbieraniem funduszy przeznaczanych na prace konserwatorskie prowadzone w Central Parku. Oficjal-na stroOficjal-na internetowa organizacji: http://www.centralparknyc.org (data dostępu: 14.02.2013).

51 M. Wilczkiewicz, Central Park…, s. 108.

Źródło / Source: R.J. Berenson, Complete Illustrated Map and Guidebook to Central Park, Barnes & Noble, Berenson Design & Books, New York 2003.

Ryc. 3.4. Central Park, Manhattan (Nowy Jork), cztery segmenty parku Fig. 3.4. Central Park, Manhattan (NY), the park’s four quadrants

to Serce Parku – dwupoziomowy plac z fontanną, zwany Bethesda Terrace (ryc. 3.5 i fot. 3.17), Promenada (Mall) oraz Mleczarnia (Dairy) (fot. 3.18 i 3.19). Zgodnie z projektem Olmsteda, nawieziono około 14 000 m³ humusu zebranego z pól New Jersey. Ziemia była przekopywana ręcznie i  przy użyciu nowoczesnych maszyn.

Zasadzono 4 miliony drzew, krzewów i roślin należących do 1500 gatunków bota-nicznych.

Źródło / Source: J. Spiegler, P.M. Gaykowski, The Bridges of Central Park, Arcadia Publishing, Charleston 2006

Ryc. 3.5. Central Park, Serce Parku, projekt F.L. Olmsteda

Fig. 3.5. Central Park, The Heart of the Park, F.L. Olmsted’s drawing

Fot. / photo: M.Z. Wilczkiewicz (2004)

Fot. 3.18. Central Park, Promenada Photo 3.18. Central Park, Mall

Fot. / photo: M.Z. Wilczkiewicz (2004)

Fot. 3.17. Central Park, Manhattan (Nowy Jork), Fontanna Bethesda Photo 3.17. Central Park, Manhattan (NY), Bethesda Fountain

Budowa parku trwała 20 lat. Od zatwierdzenia realizacji „Zielonej Murawy”

do zakończenia prac w Central Parku upłynęło dwadzieścia lat. Central Park jako własność miasta, czyli tzw. dobro publiczne, stawał się przedmiotem publicznej debaty i  politycznych rozgrywek przy każdej nadarzającej się okazji. Nieważne, czy była to dyskusja na temat zarządzania parkiem, czy też późniejszej jego re-konstrukcji. Olmsted zrezygnował z funkcji komisarza parku w roku 1877, Vaux pozostał nim aż do swojej śmierci w roku 1895. Przez dziesięciolecia po śmierci Vauxa podejmowano niewielkie wysiłki zmierzające do rekultywacji trawników, usunięcia martwych drzew lub walki z wandalizmem i śmieceniem (fot. 3.20). Taki stan utrzymywał się aż do roku 1934, kiedy to na komisarza do zarządu pięcio-ma nowojorskimi parkami wybrano Roberta Mosesa⁵². Moses zajął się porząd- kowaniem Central Parku i  innych nowojorskich parków. Jako pozostałość po trzydziestu latach działalności Mosesa można zauważyć wiele zmian w stosunku do pierwotnego projektu Olmsteda. Rozpoczęto zasypywanie Old Croton Reser-

Reser-52 Robert Moses jest autorem rewaloryzacji Central Parku i Prospect Parku (oprócz omówionego w poprzednim rozdziale kompleksu wypoczynkowego Jones Beach State Park) – E. Barlow Rogers, Landscape Design…, s. 425–427.

Fot. / photo: M.Z. Wilczkiewicz (2004)

Fot. 3.19. Central Park, Mleczarnia Photo 3.19. Central Park, Dairy

voir⁵³, a w tym miejscu powstał „wielki trawnik” (Great Lawn). Moses przedkładał obiekty użyteczności publicznej nad angielskie krajobrazy, wprowadził zatem wie-le zmian do Olmstedowskiej koncepcji parku. Central Park otrzymał 19 nowych placów zabaw,12 boisk, boisko do piłki ręcznej oraz sztuczne lodowisko (Wollman Rink)⁵⁴ (fot. 3.21).

Odnawiając nowojorskie parki, Robert Moses, zbierał pieniądze wśród boga-tych mieszkańców Nowego Jorku. Według jego pomysłu, przeprojektowano frag-ment drugiego kwartału (South End Quadrant). Pojawił się tam pomnik Hansa Christiana Andersena oraz Alicji w Krainie Czarów. Zostało odnowione także zoo znajdujące się w Central Parku oraz restauracja „Tavern on the Green”. Kiedy

53 Był to zbiornik rezerwowy zasilający system wodociągów Nowego Jorku zbudowany w latach 1837–1842. Woda dopływała do zbiornika w Central Parku systemem grawitacyjnym z Croton Ri-ver Westchester County, skąd była rozprowadzana za pomocą lokalnych ujęć. W latach 30. XX wie-ku miasto korzystało z innych ujęć i zbiornik nie był już potrzebny – E. Homberger, The Historical Atlas…, s. 70.

54 E. Barlow Rogers, Landscape Design..., s. 427.

Fot. / photo: M.Z. Wilczkiewicz (2007)

Fot. 3.20. Central Park, mostek Photo 3.20. Central Park, the bridge

w roku 1960 Moses przestał być komisarzem nowojorskich parków, Central Park rozpoczął powolne umieranie.

Fot. / photo: M.Z. Wilczkiewicz (2007)

Fot. 3.21. Central Park, Wollman Rink, lodowisko Photo 3.21. Central Park, Wollman Rink

Rok 1960 zapoczątkował prawie dwudziestoletni okres dewastacji i zaniedba-nia parku. Pieczołowicie sadzone rzadkie gatunki drzew i krzewów oraz wielolet-nie trawniki uległy całkowitemu zniszczeniu, zadeptywane podczas letnich kon-certów organizowanych na terenie parku. Zieleń dewastowano również podczas odbywających się w Central Parku Rajdów Pokoju i marszy protestacyjnych. Roz-bijano parkowe lampy, przewracano postumenty, ławki pozbawiano drewnianych siedzisk. Bezdomni, koczujący w Central Parku, używali ich do rozpalania ognisk.

Graffiti pokrywało prawie wszystkie kamienne rzeźby i drewniane pomosty przy stawach. Park był całkowicie bezbronny, a prawidłowe zarządzanie nim wydawało się niemożliwe.

W latach 1961–1965 Metropolitan Opera i New York Philharmonic rozpoczęły serię letnich koncertów na „wielkim trawniku”. W  1964 roku Central Park

zo-stał wpisany do Narodowego Rejestru Zabytków (National Historic Landmark).

W roku 1980 zniszczenia w Parku były już tak wielkie, że zawiązała się grupa lu-dzi pragnących zebrać pieniądze na jego konserwację – Central Park Community Found. Grupa ta rozpoczęła negocjacje z ówczesnym burmistrzem miasta, Edwar-dem Kochem, i komisarzem parku Gordonem Davisem. Pod ich przewodnictwem powstała organizacja Central Park Conservancy, co zapoczątkowało nowy okres w życiu parku⁵⁵.

3.4.2. Cztery kwartały Central Parku