Pierwszym pytaniem , na które podjęto się odpow iedzi jest: czy zm iany w strukturze w ieku wpłynęły na budżety czasu ludności. W tym celu przedstaw iono zm iany w strukturze
5 D ane z 2004 r.
6 Eurostat, organ statystyczny UE, je st aktyw ny pod w zględem badania budżetów czasu. W 2006 r. zorganizow ano w Brukseli Sem inarium n a tem at Budżetów Czasu Ludności tz w . tim e use surveys.
wieku ludności Polski w latach 1976 - 2004 oraz budżety czasu ludności dla wskazanych przedprodukcyjnym (0-17 lat) w ogólnej liczbie ludności. U dział osób w wieku
produkcyjnym zw iększył się z 59 % w 1976 roku do 64 % w 2004 r. W zrosła także frakcja
Rysunek 2 Budżety czasu ludności Polski w latach 1976 - 2004 Źródło: opracowanie własne na podstawie [2]
W budżetach czasu najwięcej dobow ego czasu przeznacza się na potrzeby słuchanie radia, teatr, koncerty, kino, odpoczynek bierny i praktyki religijne. N a przestrzeni blisko 30 lat m iało m iejsce wydłużenie się przeciętnego czasu w olnego o 25 %. D o przyczyn tej zm iany m ożna zaliczyć przytoczone wcześniej fakty - starzenie się społeczeństw a (życie osób starszych charakteryzują specyficzne modele w ykorzystania czasu) oraz skracanie się średniego czasu pracy zarobkowej. Kolejnym czynnikiem w pływ u są zm iany społeczno - kulturow e, kształtujące nowe form y alokacji czasu, w tym czasu wolnego. N a przykład m oda na upraw ianie pew nych sportów - golf, tenis, czy m oda na spożywanie posiłków i spotkania tow arzyskie poza domem. N a zm ianę czasu omaw ianej kategorii (czas w olny) w płynęły także czynniki ekonom iczne - urynkowienie gospodarki,, w zrost wydajności pracy, w zrost dochodów pew nych grup społecznych itd. O statnie grupy czynników, bez w ątpienia istotnych, nie b ęd ą podlegały głębszej analizie z uwagi na tem at artykułu.
Praca je s t kolejną z punktu w idzenia długości trw ania czynnością budżetów czasu.
W yróżnia się pracę dom ową, w ykonyw aną na rzecz członków gospodarstw a dom ow ego i pracę zaw odow ą (zarobkową). Od 1986 r. praca dom ow a zajm uje więcej przeciętnego czasu niż praca zaw odow a. N a początku badanego okresu, w 1976 r. czas pracy zawodow ej był dłuższy od pracy dom owej m.in. dlatego, że w skaźnik zatrudnienia przyjm ow ał w tym okresie najw yższą wartość. prace zw iązane z zarządzaniem gospodarstwem . Lista ta stanowi dowód na to, ja k szeroki jest w achlarz dóbr i usług produkow anych w gospodarstw ie dom owym , przy czym znaczna część wyżej w ym ienionych czynności w ykonyw ana jest przez kobiety (por. [5]).
Spadek udziału liczby dzieci i m łodzieży w ogólnej liczbie ludności pow oduje zaw ężanie się funkcji opiekuńczej, a zatem listy czynności dotyczących opieki nad dziećmi.
K olejną przyczyną skracania się przeciętnego czasu pracy dom owej jes t zm iana struktury płci osób w ykonujących te czynności. W badanym okresie udział m ężczyzn zaangażow anych w prace dom owe system atycznie wzrastał. W 1976 r. 56,8 % Polaków deklarow ało zajm ow anie się domem, a 28 lat później 86,4 %.
N ajm niej angażują się w prace domowe ludzie m łodzi, a wraz z w iekiem rośnie przeciętny czas tego typu pracy. Dane statystyczne w ykazująjednak, że pom im o starzenia się społeczeństw a czas pracy domowej skracał się system atycznie w badanym okresie. Stanowi to dowód na działanie innych przyczyn, np. w yposażenie gospodarstw a dom owego w takie urządzenia ja k pralka autom atyczna, zm yw arka, kuchenka m ikrofalow a i inne urządzenia uspraw niające prace kuchenne i porządkowe.
Silny w pływ na czas pracy dom owej m ają zm iany jakościow e w życiu codziennym , takie ja k m oda na spożyw anie posiłków poza dom em oraz zatrudnianie innych osób do prow adzenia domu.
Przeciętny czas pracy zarobkowej stanowi iloraz liczby przepracow anych godzin i liczby w szystkich osób biorących udział w badaniu. W latach 1976 - 2004 m iał m iejsce spadek pierw szej w ielkości (wzrost bezrobocia) oraz w zrost udziału grupy osób w w ieku produkcyjnym w ogóle społeczeństw a. N ie pozostaje to w sprzeczności z faktem, że urynkow ienie gospodarki, a zatem pew nych zaw odów doprow adziło do w ydłużenia się czasu pracy zarobkowej (12 godzinny czas pracy zawodow ej m enedżerów wysokiego szczebla).
Ostatnim i pod w zględem ilości przeznaczanego na nie czasu czynnościam i były dojazdy i dojścia oraz nauka. Średni czas obu czynności rósł od 1984 r. W zrost czasu dojazdów i dojść (wzrost m obilności) jes t zw iązany m .in. z w iększą ilością sam ochodów osobow ych, osiedlaniem się na obrzeżach dużych miast, intensyw niejszym wykorzystaniem czasu w olnego, zarów no przez osoby dorosłe jak i dzieci. W pływ ają na ten w zrost zm iany na rynku pracy np. konieczność podjęcia pracy zarobkowej poza m iejscow ością zam ieszkania.
W ydłużenie przeciętnego czasu nauki je s t zw iązane z opóźnianiem w ejścia na rynek pracy (coraz więcej osób podejm uje studia wyższe i studia podyplom ow e). M łodzież i dzieci, dbając o swój rozwój, coraz częściej biorą korepetycje z przedm iotów szkolnych i języków obcych. N a wydłużenie się przeciętnego czasu nauki m oże m ieć w ypływ fakt, iż część osób z w yżu z lat 70 i 80 nie zakończyła jeszcze procesu edukacji.
Obow iązek dow ożenia dzieci na zajęcia pozaszkolne najczęściej przejm uje kobieta.
Szczególnie konieczna jest dobra organizacja czasu dobow ego gdy osoba ta, obok prow adzenia dom u i opieki nad dziećmi, pracuje zawodow o.
W tabeli 1 przedstaw iono szczegółow e budżety czasu według w ieku w 2004 r.
Tabela 1 wolontariat. Pom imo tych rozbieżności we w szystkich grupach najwięcej czasu przeznaczano na potrzeby fizjologiczne i czas wolny, przy czym zasadniczą część czasu w olnego zajm uje oglądanie telew izji. W e wszystkich grupach w ieku znikom ą część czasu stanow ią kategorie dojazdy i dojścia oraz wolontariat.
W dalszej części artykułu zbadano selektyw ność budżetów czasu ze w zględu na płeć.
W tabeli 2 przedstaw iono budżety czasu kobiet i m ężczyzn w latach 1976 i 2004.
Tabela 2
* w 2004 r. kategoria obejmuje dodatkowo inne nie wymienione czynności (2004)
Wskaźnik podobieństwa struktur7 wyznaczony dla budżetów czasu kobiet i mężczyzn w 1976 r. wyniósł 0,83, co oznacza stosunkowo wysokie podobieństwo badanych struktur.
Najsilniejsze różnice w czasie trwania poszczególnych czynności zaobserwowano w przypadku prac domowych (kobiety wykonywały je znacznie dłużej), pracy zawodowej (in plus dla m ężczyzn) i czasu wolnego (in plus dla mężczyzn). W 2004 r. wskaźnik podobieństwa badanych struktur w yniósł 0,90. Można zatem stwierdzić, że selektywność budżetów czasu ze względu na płeć w 2004 w stosunku do 1976 obniżyła się. Najsilniejsze różnice w czasie trwania czynności dobowego budżetu czasu zaobserwowano dla tych samych czynności co w 1976 r. tj. dla czasu pracy domowej, czasu pracy zawodowej i czasu wolnego. Różnice te zmniejszyły się dla wszystkich trzech przypadków.
Analiza relacji pomiędzy czasem pracy domowej i zawodowej stanowi podstawę konstrukcji modeli podziału ról w gospodarstwie domowym. W literaturze wymienia się trzy zasadnicze modele, mianowicie konserwatywny, pośredni i partnerski (szerzej na ten temat w poz. [5] i [6]). Dla silnie zagregowanych danych, co ma miejsce w budżetach czasu ludności, model podziału pracy (ról) w gospodarstwie należałoby określić jako pośredni lub partnerski.
Szczegółow e analizy wykazują, że w m ieście najczęściej spotykany jest pośredni model podziału obowiązków, a w wiejskich gospodarstwach domowych dominuje podział tradycyjny, czyli model konserwatywny. Model ten opiera się na tradycyjnym podziale obowiązków, gdzie kobieta prowadzi dom, natomiast mężczyzna angażuje się tylko w pracę zawodow ą [6],
Fakt posiadania dzieci, a zatem pełnienie funkcji opiekuńczej, zmienia strukturę budżetu czasu kobiet. Należy zaznaczyć, że na przestrzeni badanego okresu miał miejsce systematyczny spadek współczynnika dzietności. W 2004 r. odnotowano najniższą wartość współczynnika od ponad 50 lat, mianowicie 1,2 urodzeń na 1 kobietę. Prawidłowość ta nie pozostała bez znaczenia dla specyfiki i czasu pracy domowej kobiety.
7 Wskaźnik wp wyznaczony na podstawie wzoru w p = ^ m i n i » 1!,, w \; ) , gdzie w , = — , przyjmuje wartości
J = 1 ^
o 0 do 1, przy czym im bliżej 1 tym struktury s ą bardziej podobne.
|
20 kobiet związany jes t z aktyw nościam i własnym i oraz z aktyw nościami ich dzieci. Szczególnie dotyczy to osób, które pracują w dużym m ieście, a m ieszkają na jeg o obrzeżach. Zmiana przestanie być predyktorem aktyw ności zawodowej, wysokości wynagrodzenia oraz rodzaju i ilości p ra c w ykonyw anych w gospodarstw ie domowym. Trudno je d n a k pow iedzieć j a k dalekospołeczeństw a zachodnie będą ew oluow ały w opisanym kierunku” [1]. Polska znalazła się w strumieniu zm ian, o których B ecker pisał 23 lata temu.
Podsumowanie
A naliza em piryczna wykazała, że zmiany w strukturze w ieku w pływ ają na budżety czasu ludności. W ydłużanie się trw ania życia powoduje w zrost udziału czasu przeznaczanego na zaspokajanie potrzeb fizjologicznych, czasu w olnego oraz czasu prac domowych. N ie potw ierdzono zatem pow szechnie panującego przekonania, że „żyjem y coraz szybciej”.
Budżety czasu są selektywne ze w zględu na płeć, przy czym m a m iejsce spadek selektywności. N ajsilniejsze różnice pom iędzy kobietam i i m ężczyznam i w ystępują dla czasu pracy dom owej, czasu pracy zawodow ej i czasu wolnego, przy czym zm niejszyły się one dla wszystkich trzech przypadków.
Praw idłow ości zaobserw ow ane na podstaw ie budżetów czasu należy traktow ać z pew ną ostrożnością z uw agi na silne zagregow anie danych oraz posługiw anie się średnią arytm etyczną do opisu jednostki typowej (średni czas pracy dom owej, średni czas wolny).
A naliza pow inna być uzupełniona pozostałym i miarami tendencji centralnej - mediana, dom inanta. Pom imo tych uwag w ydaje się, że budżety czasu stanow ią cenne źródło informacji o życiu ludności dla dem ografów , socjologów i ekonomistów.
Literatura
[1] B ecker G.S. (1985) : w H um an Capital, effort a n d the sexual division o f labor, U niversity o f Chicago
[2] Budżety czasu ludności dla lat 1976, 1984, 1996 i 2003/2004, GUS, W arszawa
[3] European Com m ission (2006): Com parable time use statistics. M ain results fo r Spain, Italy, Latvia, Lithuania a n d Poland. Eurostat, Luxem burg
[4] Eurostat (2006): M ateriały Sem inar on tim e use surveys, Bruksela (m.in. prace Ponthieux S., Schroeiber A., G.M. Istrate)
[5] H ozer - Koćmiel M. (2007): Gender m ainstream ing w ekonom ii cz. 2. D ystrybucja czasu i wartości p ra cy kobiet. U S i IAD iPG, Szczecin
[6] M ikuta, B. (2000): Studia nad wartością pra cy dom ow ej w mieście i na wsi. rozprawa doktorska SGGW , W arszawa
[7] Roczniki statystyczne dla lat 1976, 1984, 1996 i 2004, GUS, W arszawa