Wielowymiarowa analiza korespondencji MCA (M ultiple Correspondence Analysis)

W celu uchw ycenia pow iązań m iędzy zm iennymi, a w szczególności identyfikacji zależności deklarow anych postaw w poszczególnych krajach od pozostałych czynników, przeprow adzono w ielow ym iarow ą analizę korespondencji18. Jest to opisow a i eksploracyjna technika analizy tablic w ielodzielczych, która dostarcza informacji o charakterze pow iązań m iędzy kolum nam i i wierszam i.

G raficzna prezentacja w yników analizy M C A w postaci tzw . m apy punktów pozw ala na identyfikację w ystępujących skupień kategorii zm iennych oraz intuicyjne wnioskow anie o pow iązaniach zachodzących pom iędzy nim i19. Punkty obrazujące kategorie, których profile m ają podobne w artości, są um ieszczone blisko siebie, a te o wartościach odm iennych - daleko. Jeżeli profil kolum now y znacznie różni się od profilu przeciętnego, to n a w ykresie je s t on położony daleko od początku układu współrzędnych. Z kolei punkty leżące blisko

środka ciężkości reprezentują profile podobne do profilu przeciętnego.

W celu zachow ania czytelnej ilustracji graficznej, podzielono badane zmienne na pięć grup, w zw iązku z czym zachodzące m iędzy nim i pow iązania przedstaw iono na pięciu wykresach dw uw ym iarow ych (rysunki 4-8).

W yniki analizy korespondencji pozw alają na wysunięcie kilku w niosków . N a wszystkich rysunkach w ym iar pierw szy rozdziela grupę respondentów deklarujących liberalne poglądy oraz indyw idualistów odnoszących się z aprobatą w stosunku do zjaw iska rosnącej liczby rozwodów, od osób wyrażających poglądy konserw atyw ne, racjonalistyczne lub obojętne. Relatywnie najwięcej liberalistów i indyw idualistów było w śród respondentów z Estonii (rysunki 4-8).

A. Stanimir, Analiza korespondencji ja ko narzędzie do badania zjawisk ekonomicznych, Wyd. Akademii Ekonomicznej im. O. Lanego we Wrocławiu, W rocław 2005.

A. Stanisz, Przystępny kurs statystyki z zastosowaniem STAT1STICA PL na przykładach z medycyny. Analizy wielowymiarowe, t. 3, Wydawnictwo StatSoft, Kraków 2007, s. 307.

Uwaga: Pionowe słupki na wykresach ANOVA oznaczają 0,95 przedziały ufności.

Postaw a wobec rosnącej liczby rozwodów: IND - indywidualiści, LIB - liberałowie, ASP - aspołeczni, RAC - racjonaliści, KON - konserwatyści; K ra j: BE - Belgia, CZ - Czechy, ES - Estonia, FI - Finlandia, LT - Litwa, DE - Niemcy, PL - Polska, SI - Słowenia, HU - Węgry; Płeć: M - mężczyzna, K - kobieta; Liczba dzieci: od DZO - brak dzieci, do DZ5+ — 5 dzieci i więcej.

Rys. 4. ANOVA: O czekiw ane średnie brzegowe ocen respondentów; MCA: Prezentacja pow iązań kategorii zmiennych: postawa, kraj, płeć, liczba dzieci.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych łPPAS za pomocą pakietu Statistica 8.0.

Osoby bezdzietne relatyw nie częściej okazyw ały obojętność wobec rosnącej liczby rozw odów (głów nie N iem cy), natom iast osoby posiadające co najmniej troje dzieci w yrażały opinie konserw atyw ne (rysunek 4). W ym iar 2 na rysunku 4 nieznacznie różnicuje postawy kobiet i m ężczyzn - ich profile niew iele się różnią od odpow iadającego im profilu średniego (punkty M i K na w ykresie są skupione w okół centrum rzutow ania). Jednakże należy zauważyć, że kobiety stosunkow o częściej niż m ężczyźni okazywały konserw atyw ny stosunek do kwestii rozwodów.

Wiek F(3, 24989)= 101.44, p=0,0000

Rola religii wżyciu F(3, 24748)=152,25, p=0,0000

J ---5 " " " 4.3 T

/ / / / /

/

4,2 4,1 4,0 3.9

W ym iar 1 (9,22% bezwładn.)

R1 R2 R3 R4

Wiek: <20 - poniżej 20 lat, 20-34 lat, 35-54 lat, 55+ - 55 lat i więcej; Rola religii w życiu: R1 - bardzo ważna, R2 - ważna, R3 - mało ważna, R4 - żadna.

Rys. 5. ANOVA: O czekiw ane średnie brzegow e ocen respondentów; M CA: Prezentacja pow iązań kategorii zmiennych: postawa, kraj, wiek, rola religii w życiu

Źródło: Jak przy rysunku 4.

Konserw atyw ne opinie relatyw nie częściej deklarow ały osoby religijne, w śród których szczególnie w yróżniali się Polacy. Stosunkow o najwięcej osób o takim podejściu, zarówno w stosunku do rozw odów jak i religii, było w śród respondentów w w ieku 55 lat i więcej (rysunek 5, w ym iar 2). Po przeciw nej stronie w ym iaru 2 znalazły się osoby, w życiu których religia nie m iała żadnego znaczenia, obojętnych na procesy rosnącej liczby rozw odów (głównie z C zech i N iem iec). Stosunkow o najw ięcej liberalistów i indyw idualistów wobec tej kwestii odnotow ano w śród osób młodych w w ieku poniżej 20 lat (Estonia, w ym iar 1).

rozwiedziony/rozwiedziona, KOH - w kohabitacji (w konkubinacie).

Rys. 6. ANOVA: O czekiw ane średnie brzegowe ocen respondentów; MCA: Prezentacja powiązań kategorii zmiennych: postawa, kraj, m iejsce zam ieszkania, stan cywilny

Źródło: J a k p rzy rysunku 4.

Silna polaryzacja poglądów w ystąpiła pom iędzy m ieszkańcam i w si i m iast (rysunek 6, wym iar 2). Respondenci m ieszkający na wsi stosunkow o częściej okazywali się konserw atystam i w kw estiach dotyczących rozw odów - dotyczyło to przede w szystkim W ęgier, Polski i Słowenii. O soby żyjące w separacji oraz osoby stanu w olnego najczęściej prezentow ały postawy aspołeczne w obec badanej kwestii. Osoby rozw iedzione stosunkow o często w yrażały negatyw ne zdanie o rozwodach, aczkolw iek ich profil był bardzo zbliżony do przeciętnego, w zw iązku z czym nie należy w ysuw ać daleko idących w niosków . Respondenci żyjący w kohabitacji stosunkow o najczęściej deklarow ali postaw y skrajnie liberalne, np.

w E stonii (rysunek 6).

Typ związku Czy małżeństwo jest instytucją przestarzałą?

F(2, 24858)=120,05, p=0,0000 F(2, 24853)=1073,9, p=0,0000

W ym iar 1 (11,26% bezwładn.)

Typ zw iązku: NOP - brak partnera, LAT - Living apart-together, PAR - związek z partnerem/ małżonkiem;

Czy m ałżeństw o jest instytucją przestarzałą?: TAK - zgadzam się, BZD - brak zdania. NIE - nie zgadzam się.

Rys. 7. A N O V A : O czekiw ane średnie brzegowe ocen respondentów; M C A : Prezentacja powiązań kategorii zmiennych: postaw a, kraj, typ związku, opinia nt. czy m ałżeństwo je s t instytucją przestarzałą

Źródło: Jak przy rysunku 4.

Konserw atyw ne postaw y wobec rozw odów najczęściej były pow iązane z opiniam i, że m ałżeństwo nie jes t instytucją przestarzałą. Poglądy takie reprezentow ały głównie osoby posiadających stałych partnerów. Osoby żyjące w związkach typu LA T (living apart together) zdecydowanie częściej deklarow ały aprobatę w stosunku do rozw odów , natom iast m ałżeństwo uznaw ały za przestarzałą instytucję (rysunek 7).

W ykształcenie: POD - niepełne podstawowe, podstawowe, gimnazjalne, zasadnicze zawodowe, ŚRE - średnie zawodowe, średnie ogólnokształcące, policealne, WYŻ - wyższe; Dochody gospodarstw a domowego: od D l - niskie dochody, do D5 - wysokie dochody.

Rys. 8. ANOVA: O czekiw ane średnie brzegow e ocen respondentów; M CA: Prezentacja pow iązań kategorii zmiennych: postawa, kraj, w y kształcenie, dochody gospodarstw a dom owego

Źródło: Jak p rzy rysunku 4.

C zynnik ekonom iczny (wyrażony w ysokością dochodu gospodarstw a dom owego respondenta) oraz poziom w ykształcenia rów nież w płynęły n a zróżnicow anie opinii o rozw odach w śród respondentów (rysunek 8). O sobom o niskich dochodach, jednocześnie posiadającym niższe w ykształcenie (niepełne podstaw ow e, podstaw ow e, gimnazjalne, zasadnicze zaw odow e) bliższe były podglądy konserwatyw ne. N atom iast osoby posiadające średnie bądź w yższe wykształcenie, a także osiągające wyższe dochody relatyw nie częściej okazyw ały bardziej racjonalne lub obojętne podejście do kwestii rozwodów.

Podsumowanie

Rezultaty badania prezentow anego w niniejszym opracow aniu w skazują na istotne zróżnicow anie postaw społecznych w obec zjaw iska rosnącej liczby rozw odów w Europie w ujęciu przestrzennym . Badanie wykazało także, że na kształtow anie opinii społecznej istotny w pływ m ają pew ne cechy i czynniki o charakterze społeczno-dem ograficznym . Europa nie jes t bow iem hom ogeniczna pod względem kulturow ym i demograficznym.

W kontekście teorii J. H ajnala i jej podobnych zaprezentow anych w części wstępnej referatu, należy podkreślić, że zróżnicow anie postaw społecznych w obec rozwodów w poszczególnych krajach Europy także w ynika z głęboko zakorzenionych kulturow ych i historycznych różnic m iędzy nimi. Różnice te determ inują z kolei przebieg i skalę procesów m odernizacji w różnych krajach, polegających nie tylko na szeroko pojętych przem ianach społeczno-ekonom icznych (industrializacja, urbanizacja), ale także fundamentalnych zmianach w artości i zachow ań ludzkich, w ynikających ze w zrostu autonom ii jednostek, rozpow szechnienia w artości pluralistycznych i liberalnych20.

N a tle krajów zaprezentow anych w badaniu w yróżnia się przede w szystkim Estonia z relatyw nie bardzo dużym udziałem skrajnie liberalnych postaw wobec rozwodów. Głębokie zmiany w tym kraju nastąpiły na skutek dużej skali repatriacji, przesiedleń i m igracji (duże zróżnicow anie etniczne i m igracje nie sprzyjają trw ałości rodzin), a także laicyzacji prawa i uproszczenia procedury rozwodowej po śm ierci J. Stalina. Ponadto silne w pływy skandynawskie w Estonii przyczyniły się do dyw ersyfikacji now ych form życia rodzinnego oraz upow szechnienia kohabitacji21. Z tych w zględów, m iędzy innymi, Estonia jes t określana jako „postsocjalistyczny kraj skandynaw ski” .

Zm iany demograficzne w Polsce w latach 90-tych X X w. przebiegały mniej gwałtow nie niż w innych krajach byłego bloku socjalistycznego, ja k Czechy, Estonia, Łotw a czy Litwa. Zdaniem I.E. K otowskiej, osłabieniu społeczno-ekonom icznych podstaw rodziny przeciw działał pow olny rozwój instytucji wolnorynkow ych, ale także system wartości.

Rodzina oparta na zw iązku m ałżeńskim m a w Polsce długą i ugruntow aną tradycję. W ynika to niew ątpliw ie z dużej roli Kościoła i religii katolickiej w życiu społeczeństw a (co potwierdziły w yniki prezentow anego badania). Ponadto pew ne w ydarzenia w historii kraju

I-E. Kotowska, Opis koncepcji badania, w: Polityka ludnościowa — cele, rozwiązania, opinie, red. I.E.

Kotowska, wyd. cyt., s. 8-9.

21 F

£. rrątczak, K. Sienkiewicz, A. Ptak-Chmielewska, Fertility, Family Formation and Dissolution: Comparing oland and Estonia 1989-2005, “Studia Demograficzne” nr 1(151), Komitet Nauk Demograficznych PAN, Warszawa 2007, s. 23,30-31,35.

i konieczność długotrw ałego przeciw staw iania się nie akceptow anem u porządkow i politycznem u ugruntow ały rodzinę jak o strukturę gw arantującą bezpieczeństw o22.

Z drugiej jednak strony, obserw uje się w Polsce pew ne przem iany kulturowe, składające się na szeroko rozum iany proces m odernizacji. N a przeobrażenia te dodatkow o nakłada się proces w estem izacji. Jego podstaw ą jes t naśladow anie określonych wzorców zachow ań oraz przejm ow anie poglądów i norm rozpow szechnianych w kulturze masowej krajów zachodnich. Rozwój techniki i zniesienie ograniczeń kom unikacji dodatkow o w zm ag ająten proces23. uzasadnienie takiego tw ierdzenia w ym aga pogłębionej analizy danych w ujęciu dynamicznym , co w ykracza poza wąskie ramy niniejszego referatu, a jes t przedm iotem dalszych badań Autorki.

Bibliografía

Frątczak E., Family and Fertility in Poland - Changes During the Transition Period, Paper presented at the PIE International Workshop on “Demographic Changes and Labor Markets in Transition Economies”, Tokyo, February 20-21, 2004, http://www.ier.hit-u.ac.jp/pie/Japanese/seminar/workshop040220/Fratczak.pdf [dostęp 01.09.2008].

Frątczak E., Sienkiewicz K., Ptak-Chmielewska A., Fertility, Family Formation and Dissolution: Comparing Poland and Estonia 1989-2005, “Studia Demograficzne” nr 1(151), Komitet Nauk Demograficznych PAN, Warszawa 2007.

Hajnal J., European Marriage Patterns in Perspective, w: Population in History: Essays in Historical Demography, red. D.V. Glass, D.E. Eversley, Aldine Publishing Company, Chicago, Illinois 1965.

Hóhn Ch., A im and structure o f the DIALOG Project, “Studia Demograficzne” nr 2(148), Komitet Nauk Demograficznych PAN, Warszawa 2005.

221.E. Kotowska, Drugie przejście demograficzne i je g o uwarunkowania, w: Przemiany demograficzne w Polsce w latach 90-tych w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego, red. I.E. Kotowska, Monografie i Opracowania nr 461, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 1999, s. 32-33.

23 W. Wróblewska, Styl życia i wartości, w: Polityka ludnościowa - cele, rozwiązania, opinie, red. I.E.

Kotowska, wyd. cyt., s. 54; I.E. Kotowska, Drugie przejście demograficzne i je g o uwarunkowania, wyd. cyt.

Kotowska I.E., Drugie przejście demograficzne i je g o uwarunkowania, w: Przemiany demograficzne w Polsce w latach 90-tych w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego, red. Kotowska I.E., Monografie i Opracowania nr 461, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 1999.

Kotowska I.E., Matysiak A., Domarodzka A., Podstawowe informacje o zmianach reprodukcji, polityce ludnościowej w Polsce oraz poglądach Polaków dotyczących tych kwestii, w: Scenariusze polityki ludnościowej dla Polski. Badanie eksperckie Delphi, red. Kotowska I.E., Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2005.

Kotowska I.E., Opis koncepcji badania, Charakterystyka próby, w: Polityka ludnościowa - cele, rozwiązania, opinie, red. Kotowska I.E., Instytut Statystyki i Demografii, Szkoła Główna Handlowa, W arszawa 2003.

Philipov D., Low fertility in Central and Eastern Europe: Culture or economy?, Paper presented at the IUSSP Seminar on “International Perspectives on Low Fertility: trends, theories and policies”, Tokyo, March 21- 23,2001.

Reher D. S., Family ties in Western Europe: persistent contrasts, w: Population and Development Review, nr 24, 1998.

Stanimir A., Analiza korespondencji ja k o narządzie do badania zjawisk ekonomicznych, Wyd. Akademii Ekonomicznej im. O. Lanego we Wrocławiu, Wrocław 2005.

Stanisz A., Przystępny kurs statystyki z zastosowaniem STATISTICA PL na przykładach z medycyny modele liniowe i nieliniowe, t. 2, Wydawnictwo StatSoft, Kraków 2007.

Stanisz A., Przystępny kurs statystyki z zastosowaniem STATISTICA PL na przykładach z medycyny. Analizy wielowymiarowe, t. 3, Wydawnictwo StatSoft, Kraków 2007.

Wierzchosławski S., Przeobrażenia demograficzne współczesnej Europy i perspektywy j e j rozwoju, w: Studia Europejskie, red. R. Domański, Zeszyt Naukowy nr 211, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 1993.

Dr Joanna K rupow icz

Katedra Prognoz i A naliz G ospodarczych U niw ersytet Ekonom iczny w e W rocław iu

Zmiany struktury populacji kobiet w okresie zdolności rozrodczej a