Dynamiczny indeks zmian w strukturze wieku ludności

A by jednolicie przedstaw ić dynamikę zm ian struktury w ieku ludności w układzie przestrzennym , zaproponow ano dynam iczny indeks starzenia się ludności, pozw alający na analizę przem ian struktury w ieku na podstaw ie jednej, syntetycznej zmiennej. W tym celu Przyjęto założenie, że w zrost udziałów procentow ych ludności w m łodszych grupach wieku ludności (przedprodukcyjnej i produkcyjnej m obilnej) przyczynia się do odm łodzenia

struktury w ieku, natom iast analogiczny w zrost w starszych grupach w ieku (produkcyjnej niemobilnej i poprodukcyjnej) prow adzi do postarzania struktury wieku. N astępnie obliczono ilorazy udziałów procentow ych w 5-letnich grupach w ieku pom iędzy analizowanym i okresam i i przekształcono otrzym ane wyniki (poprzez odjęcie od jedności), tak aby dodatnie wartości w poszczególnych grupach w ieku w skazyw ały na postarzanie a ujem ne na odm ładzanie. O statecznie, zsum ow ano w artości dla poszczególnych przedziałów w ieku i otrzym ano w skaźnik syntetyczny zm ian w strukturze w ieku ludności. D o obliczeń w zięto pod uwagę dw a podokresy 1988-1998 oraz 1998-2007. Im w yższa w artość indeksu, tym większa dynam ika starzenia się ludności, natom iast w artości ujem ne św iadczą o odm ładzaniu struktury w ieku danej populacji.

* = 0 - 4 P \ X ) t 1 = 4 5 - 4 9 P W i

Ids - dynam iczny indeks zm ian w strukturze w ieku p(x) - udział ludności w przedziale wiekow ym x t, t+1 - badany okres czasu

W okresie 1988-1998 najw iększym i w artościam i w skaźnika Ids charakteryzow ały się m iasta o dom inującej funkcji przem ysłowej (Polkowice 6,3, Jastrzębie-Zdrój 6,1, Lubin 5,7, G łogów 4,9, Żory 4,8) a także małe m iasta (M ałogoszcz 5,5, A nnopol 4,7, Barcin 4,4). W śród obszarów w iejskich najw iększą dynamikę zm ian w strukturze w ieku zanotow ano w gm inie Lutow iska (5,1). D ość w ysoką dynam iką starzenia się ludności charakteryzow ały się także duże m iasta (np. Szczecin i W rocław 2,4, Gdańsk 2,3, K raków 2,1, Poznań 2,0, Ł ódź i W arszaw a 1,8). N a w ysoką dynam ikę starzenia się w ośrodkach przem ysłow ych niew ątpliw ie duży w pływ m iało zaham ow anie imigracji związane z trudnościam i na rynku pracy, podobnie w m ałych ośrodkach nastąpił duży odpływ m igracyjny do większych miast. Z kolei w najw iększych ośrodkach nastąpił w yraźny spadek poziom u rozrodczości, co spow odował zw iększanie się udziałów ludności w starszych grupach wieku. Zaobserw ow ano także, że w 1081 jednostkach nastąpiło odm łodzenie struktury wieku populacji, głównie na obszarach wiejskich. W układzie przestrzennym wyraźnie widoczny jest podział na starzejące się obszary, które dotąd były uznaw ane za m łode demograficznie (ziemie północno-zachodniej) oraz relatyw nie odm ładzające się obszary Polski w schodniej, o wysokim stanie zaaw ansow ania starości demograficznej (Ryc. 7). W szczególności w ysoką dynam iką procesu

starzenia się ludności charakteryzow ały się tereny poprzem ysłow e G órnego Śląska, obszary aglom eracji poznańskiej. W układzie przestrzennym nastąpiło zw iększenie polaryzacji pom iędzy terenam i o niskiej i wysokiej dynam ice starzenia się ludności. W ysokimi w artościam i tego w skaźnika charakteryzow ały się obszary w ojew ództw a warmińsko- m azurskiego, pom orskiego, zachodniopom orskiego, lubuskiego, dolnośląskiego, opolskiego oraz śląskiego.

Utrzym ujące się tendencje w zakresie przestrzennego zróżnicow ania przem ian w strukturze w ieku ludności Polski m ogą doprow adzić do zm iany dem ograficznego obrazu Polski. W edług sporządzonej prognozy starzenia się ludności Polski w układzie m iast i gmin (Kurek, 2008), w 2030 r. obszary o najw yższych odsetkach ludności starszej będą się koncentrować w zdłuż tzw . ściany w schodniej (przygraniczne tereny w ojewództwa podlaskiego i lubelskiego), w e wschodniej części w ojew ództw a m azow ieckiego, północnej części łódzkiego, w obrębie GO P, w południowej części O polskiego oraz w Sudetach (Ryc.

8). Z kolei, relatyw nie niskim poziom em starości pod względem udziału ludności w wieku 65 lat i więcej charakteryzow ać się b ęd ą tereny południow ej małopolski, północnej części wojew ództw a podkarpackiego, obszary Kaszub, środkow o-zachodniej części wielkopolskiego (w tym strefy podmiejskiej Poznania) oraz w okół innych w ielkich aglom eracji (warszaw skiej, bydgosko-toruńskiej, trójm iejskiej, wrocław skiej, lubelskiej). Porów nując rozkład przestrzenny poziom u starości demograficznej (zarów no na podstaw ie odsetka ludności w wieku 65 lat i więcej jak i indeksu starości dem ograficznej) z sytuacją w roku 2007, łatwo zauważyć istotne zm iany w koncentracji obszarów o w ysokim i niskim poziom ie starości.

Tradycyjny obraz dem ograficzny młodej Polski północno-zachodniej i starej środkowo­

wschodniej ulegnie rozczłonkow aniu ze względu na, z jednej strony w zrost poziom u starości na G órnym Śląsku, Opolszczyźnie i w Sudetach oraz w pewnym sensie na północno- zachodnim wybrzeżu, a z drugiej strony relatyw ne jego zm niejszenie w W ielkopolsce, na Podkarpaciu i na obrzeżach w ielkich miast. Przyczyni się do tego zapew ne dalszy rozwój procesów suburbanizacyjnych i w zrost gospodarczy pew nych regionów i ich centrów, a także kontynuacja tradycyjnych wartości wysokiej płodności na obszarze Kaszub i południowej M ałopolski.

5. Podsumowanie

W pracy przeanalizow ano zmiany w strukturze wieku ludności Polski w układzie przestrzennym , obejm ując analizą w sumie 3046 m iast i gmin. Stwierdzono, znaczne różnice pom iędzy obszaram i o różnych funkcjach i ośrodkami różnej wielkości. Zaobserwow ano zm ieniający się układ przestrzenny stanu zaaw ansow ania i dynam iki procesu starzenia się ludności w Polsce. Ziem ie północno-zachodnie i południow o-zachodnie (w tym O polszczyzna i Górny Śląsk) charakteryzow ały się w zrostem tem pa dynamiki starzenia się ludności porów nując dw a podokresy 1988-1998 (a w ięc pierw szego dziesięciolecia transform acji społeczno-gospodarczej) oraz 1998-2007 - okresu stabilizacji gospodarczej i wejścia do Unii Europejskiej. Znaczące zm iany w strukturze w ieku ludności zauw ażono w przypadku ośrodków intensyw nie uprzem ysław ianych w latach 1970. i 80., w których postarzenie napływowej kohorty z tam tego okresu przyczynia się do ich gwałtow nego starzenia się. W skazano także na rozwój procesów suburbanizacyjnych, które m ogą kształtować strukturę wieku ludności dużych m iast i obszarów ich otaczających. Pod względem m etodologicznym zaproponow ano indeks dynam icznych zmian w strukturze wieku ludności Ids, który za pom ocą jednej syntetycznej zmiennej pozw ala stwierdzić czy dana populacja starzeje się czy odm ładza oraz pozw ala na względne porównanie badanych jednostek m iędzy sobą i w ykrycie praw idłow ości przestrzennych tych przem ian. K ontynuacja niniejszych tendencji w zakresie przem ian w strukturze w ieku ludności polegających na pogłębieniu dynam iki procesu starzenia się w Polsce północno-zachodniej i w miastach, natom iast spow olnienie na obszarach wiejskich Polski środkow ej i w schodniej, spow oduje całkowite zatarcie się utrw alonego do tej pory pow ojennego podziału na młodsze dem ograficznie ziem ie odzyskane i starsze ziem ie dawne.

BIBLIOGRA FIA

G reenw ell L., B engston V., 1997, G eographic distance a n d the contact between m iddle-aged children a n d their paren ts, Journal o f Gerontology, 52B, s. 13-26.

GUS, 2008, Prognoza ludności na lata 2008-2035, www.stat.gov.pl dem ograficznych uwarunkowań, Przegląd Geograficzny, 79, 1, s. 133-156.

K urek S., 2008, Typologia starzenia się ludności P olski w ujęciu przestrzennym , Prace M onograficzne nr 497, W ydawnictw o N aukow e A kadem ii Pedagogicznej, Kraków.

Lin G., Rogerson A, 1995, E lderly pa ren ts and the geographic availability o f their children, Research on Aging, 17, s. 303-331.

Smith G. C., Ford R. G., 1998, G eographical change in residential care provision fo r the elderly in E ngland, 1988-1993, H ealth and Place, 4, s. 15-31.

W am es A. (red.), 1982, G eographical Perspectives on the Elderly, Chichester: Wiley.

W am es A., 1990, G eographical questions in gerontology: needed directions f o r research.

Źródło: Opracow anie własne na podstaw ie danych GUS

Ryc. 1 Udziały procentowe ludności w wieku 65 lat i więcej w latach 1988, 1998 i 2007

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS

Ryc. 1 U działy procentow e ludności w w ieku 65 lat i więcej w latach 1988, 1998 i 2007.

Ryc. 2 Indeks starości demograficznej w latach 1988, 1998 i 2007

| 100,0 i więcej

| 80,0 - 99,9

| 60,0 - 79,9 j 40,0 - 59,9 j poniżej 40,0

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS

Ryc. 2 Indeks starości demograficznej w latach 1988, 1998 i 2007.

1988

1988-1998

p

i i i

a w f r r t f c

Ó Łf>

ó ih

<M CM CO CO

6 uS ó uS

C.| <N CO <*>

ID ti) (O (D

ó ó

ŁO ŁO CD <D

1998-2007

T f O T t - o ^ C D ^ - a s ^ O ł T f a j - ^ - o +

¿ ¿ r r N C I W r t t t l D i f l C O ^ O

ó i o ó i b ó i h ó i h ó i b ó i b * ^

T - r - c N | { N c o c o r r n - m m < o < o

Ryc. 4 Zm iany struktury w ieku ludności Polski w latach 1988-1998 i 1998-2007 (w pkt. %).

1988

Ryc. 5 Struktura w ieku ludności na przykładzie wybranych m iast i gm in w 1988, 1998 i 2007 r.