Przedmiotem poniższych analiz były studia przypadku 24 spółdzielni socjalnych z całego kraju, które były dostępne na dzień 20.11.2013 r.61 Organizacje do badania zostały dobrane w sposób przypadkowy, ze względu na dostępność porównywal-nych daporównywal-nych dla potrzeb poniższych analiz. Celem badań była identyfikacja naj-ważniejszych problemów oraz przyczyn sukcesu tych organizacji. Opisane przy-padki to głównie studia dobrych praktyk, wartych do naśladowania przez kolejne podmioty, a zatem nie mogą one oddać pełnego obrazu spółdzielczości socjalnej w Polsce, ale powinny być dobrym wstępem do dalszych badań. Przeprowadzone w niniejszym podrozdziale analizy były dobrą podstawą do przygotowania narzę-dzi badawczych do badań własnych. Pełną listę badanych podmiotów przedstawia tabela Z.1.1.62
Analizując typ zagrożenia wykluczeniem społecznym, wśród członków bada-nych spółdzielni socjalbada-nych (tabela Z.1.1), można dojść do wniosku, że podsta-wowym czynnikiem motywującym spółdzielców do założenia organizacji była chęć poprawy własnej złej sytuacji materialnej wynikającej z przedłużającego się bezrobocia. Część spółdzielni wskazywała bardziej szczegółowo docelową grupę bezrobotnych beneficjentów, takich jak niepełnosprawni, kobiety, czy osoby star-sze. Warto zwrócić również uwagę na specyficzne spółdzielnie socjalne, które były skierowane do osób bezdomnych oraz wychowanków zakładu poprawczego, co istotne obie organizacje były inicjatywami osób prawnych.
Pod względem zakresu działalności większość organizacji to wielobranżowe spółdzielnie socjalne. Ich historie pokazują, że w celu utrzymania się na rynku spół-dzielcy musieli wykazywać się dużą elastycznością i podejmować wszelkie
możli-61 Przeprowadzona w tym podrozdziale analiza była częściowo przedmiotem publikacji: M. Sobczak,
Po-tencjał rozwojowy spółdzielni socjalnych, [w:] W. Janocha, J. Koperek, K. Zielińska-Król (red.), Spółdzielnie socjalne jako instrument polityki społecznej państwa, Wydawnictwo KUL, Lublin 2015.
we zlecenia. Natomiast, z biegiem czasu nowo powstające spółdzielnie socjalne obierają sobie coraz bardziej nietypowe nisze rynkowe. Pierwsze zakładane orga-nizacje zajmowały się głównie prostymi usługami typu remonty, sprzątanie, opieka nad dziećmi i osobami starszymi, (wyjątek spółdzielnia „WWWPromotion”, która z założenia miała oferować telepracę z dziedziny informatyki dla osób niepełno-sprawnych). Pośród spółdzielni zarejestrowanych w latach 2008–2012 odnajduje-my takie rodzaje działalności, jak produkcja bombek połączona z organizowaniem zwiedzania zakładu i warsztatami dla dzieci z dekorowania bombek, usługi szko-leniowe, projektowanie i wytwarzanie materiałów promocyjnych, projektowanie i szycie kostiumów, czy różnego typu usługi turystyczno-gastronomiczne.
Badani spółdzielcy socjalni wskazywali na szereg problemów, które ich zda-niem mocno hamowały rozwój działalności. Można je podzielić na następujące kategorie:
1. Problemy kapitałowe. Mimo że spółdzielnie socjalne otrzymują różnego typu wsparcie finansowe na start, to zobowiązane są wydawać je głównie na wypo-sażenie. Skutkuje to często taką sytuacją, w której spółdzielnia dysponuje dobrym sprzętem do świadczenia usług przy braku środków obrotowych. Ten niedobór objawia się brakiem pieniędzy na przystępowanie do przetargów (brak środków na wpłacenie wadium), niemożnością zaciągania kredytów (brak zabezpieczenia), brakiem możliwości realizacji zamówienia bez przedpłaty ze strony klienta, czy problemami z płynnością finansową, ze względu na zatory płatnicze ze strony kontrahentów. Należy dodać również problemy związanie z posiadaniem nieod-powiedniej bazy lokalowej do prowadzenia działalności.
2. Problemy formalno-prawne. W dużej mierze biorą się z nieznajomości prze-pisów prawa w zakresie spółdzielczości socjalnej przez urzędników lub zwykłej niechęci urzędników do udzielenia pomocy. Duże znaczenie ma też brak znajo-mości prawa przez samych spółdzielców socjalnych, a co za tym idzie przeciągają się w czasie procedury rejestracyjne, uzyskania pomocy od państwa. W przyszło-ści może to skutkować problemami skarbowo-prawnymi wynikającymi z niedo-pełnienia obowiązków przez spółdzielców socjalnych. Duże znaczenie mają rów-nież problemy wynikające z niejednoznaczności i zawiłości przepisów w Polsce, co jest bolączką wielu innych przedsiębiorców.
3. Braki doświadczenia. Na jakość prowadzonej działalności gospodarczej przez spółdzielców ma negatywny wpływ brak doświadczenia w prowadzeniu biz-nesu. Ta kategoria wiąże się również częściowo z problemami natury formalno--prawnej, a co za tym idzie spółdzielcy mogą być bardziej narażeni na działania nieuczciwych kontrahentów. Brak doświadczenia to również brak pewności siebie, mogący się ujawniać dla przykładu w rozmowach handlowych.
4. Problemy natury psychologicznej. Problemy te mogą być częściowo powią-zane z brakiem doświadczenia (np. nieumiejętność rozwiązywania konfliktów, czy motywowania do pracy). W przypadku spółdzielni socjalnych pojawiają się problemy psychologiczne wynikające z faktu, że sami pracownicy spółdzielni
wy-wodzą się w większości spośród osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Ujawniają się problemy związane z niską samooceną i brakiem wiary we własne możliwości oraz wiele innych charakterystycznych dla danego typu ekskluzji.
5. Nieuczciwa konkurencja. Niemożność konkurowania z podmiotami rynko-wymi ze względu na zaniżanie przez nie cen przetargowych poniżej kosztów pracy. Spółdzielnie socjalne zatrudniają wszystkich pracowników legalnie, przestrzegają wszelkich norm pracy, itp., podczas gdy konkurencja rynkowa często łamie prze-pisy prawa pracy lub zatrudnia pracowników na czarno, co powoduje możliwość wygrywania przetargów po cenach poniżej najniższych kosztów pracy.
Zidentyfikowane powyżej bariery potwierdzają wcześniej przedstawione wnio-ski badaczy tego sektora63, szczególnie w zakresie pierwszych czterech punktów. Przytaczane wcześniej badania nie dostrzegały jednak problemu nieuczciwej kon-kurencji.
W początkach działalności spółdzielczości socjalnej w Polsce aktywność tych organizacji zależała przede wszystkim od władz samorządowych, dzięki którym spółdzielnie mogły przezwyciężać początkowe problemy kapitałowe czy formal-no-prawne. Jednak skuteczność tych działań zależała w głównej mierze od dobrej woli danego samorządu, a możliwości pomocy często były dość skromne, dodat-kowo trudno było oczekiwać profesjonalnej pomocy doradczej, np. w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej, ze strony pracowników administracji publicznej. Zintegrowany System Wsparcia Ekonomii Społecznej, który obecnie funkcjonuje, oparty został na innej zasadzie, czyli wsparciu podmiotów ekonomii społecznej przez wyspecjalizowane w tym zakresie organizacje. Takie założenie daje szanse na dobre dostosowanie wsparcia do potrzeb i indywidualnych przy-padków. Z oceną skuteczności tego systemu należy jednak trochę poczekać.
Badane spółdzielnie socjalne były w stanie radzić sobie na rynku dzięki pomo-cy jaką otrzymywały od różnych instytucji już na początku swojej działalności. Na tej podstawie można podać klasyfikację rodzajów pomocy udzielanej spółdzielniom socjalnym w latach 2005–2013 (tabela 1.6).
Rodzaje wsparcia Formy wsparcia danego rodzaju
Wsparcie finansowe bezpośrednie – dotacje i dofinansowania skutkujące przekazaniem spółdzielni socjalnej pewnej kwoty pieniędzy jako bezzwrotnej pomocy.
• dotacje z Funduszu Pracy,
• dotacja z Regionalnego Funduszu Ekonomii Społecznej,
• dotacje od innych podmiotów ekonomii społecznej (w tym dotacje z Ośrodków Wsparcia Spółdzielni Socjalnych i Ośrodków Wsparcia Ekonomii Społecznej),
• dotacje z funduszy europejskich, • dotacja z Funduszy Norweskich,
• dotacje i pożyczki agencji rozwoju regionalnego, • wsparcie sponsorów,
• grant MPiPS, • refundacje PFRON,
• nagroda w konkursie na przedsiębiorstwo społeczne roku.
Wsparcie finansowe pośrednie – inne formy wsparcia finansowego nie skutkujące bezpośrednim przekazaniem spółdzielni socjalnej pewnej kwoty pieniędzy jako bezzwrotnej pomocy (np. zwolnienie lub obniżenie opłat, poręczenia, zlecenie pracy itp.).
• zwolnienie z opłat za wpis do Krajowego Rejestru Sądowego, • poręczenia pożyczek i dofinansowań,
• zwolnienie lub obniżenie opłat za użytkowanie lokali,
• zlecanie prac przez jednostki samorządu terytorialnego lub inne podmioty ekonomii społecznej,
• pomoc w remoncie przez wolontariuszy,
• zaopatrywanie spółdzielni socjalnej z przedłużonym terminem płatności przez inne organizacje.
Udostępnienie zasobów materialnych – przekazanie w użytkowanie lub wypożyczenie bezpłatnie (lub z dużą bonifikatą) dóbr materialnych na rzecz spółdzielni socjalnej.
• udostępnienie lokalu na działalność spółdzielni socjalnej przez instytucje publiczne lub inne podmioty ekonomii społecznej,
• darmowa reklama w mediach w postaci, wywiadów ze spółdzielcami, reportaży o spółdzielniach, itp.
• przekazanie wyposażenia stanowisk pracy,
• wymiana barterowa z innymi spółdzielniami socjalnymi, • przekazanie w użytkowanie samochodu przez urząd gminy. Wsparcie merytoryczne –
przekazywanie wiedzy i know-how ważnych ze względów na prowadzoną działalność gospodarczą.
• szkolenia zawodowe lub z zakresu prowadzenia działalności gospodarczej organizowane przez urzędy pracy, instytucje samorządowe i inne organizacje,
• wsparcie ze strony podmiotów założycielskich (spółdzielnie socjalne osób prawnych),
• wsparcie codzienne w formie udzielanych rad, pomocy w organizacyjno- -prawnej i nadzoru nad prowadzoną działalnością. Najczęściej takie wsparcie udzielały inne podmioty ekonomii społecznej, ale zdarzało się, że taka pomoc płynęła również od instytucji publicznych.
Tabela 1.6. Rodzaje i formy wsparcia udzielonego spółdzielniom socjalnym w latach 2005–2013 Źródło: M. Sobczak, Potencjał rozwojowy spółdzielni socjalnych, [w:] W. Janocha, J. Koperek, K. Zielińska-Król
(red.), Spółdzielnie socjalne jako instrument polityki społecznej państwa, Wydawnictwo KUL, Lublin 2015, s. 77–78. Pomoc jaką otrzymały spółdzielnie socjalne w większości przypadków polegała na wsparciu na zasadach ogólnych, tj. było ono dostępne również dla innych typów przedsiębiorstw bądź organizacji pozarządowych. Warto jednak zwrócić uwagę, iż spółdzielnie socjalne, jako swoiste połączenie organizacji pozarządowej z przed-siębiorstwem mogą korzystać ze wsparcia dedykowanego dla obu typów organiza-cji. Część spółdzielni potrafiło spełnić wymogi formalne i otrzymać dotacje nawet na zasadach konkursowych, co może oznaczać, że były to organizacje konkuren-cyjne zarówno w sektorze non-profit, jak również w sektorze przedsiębiorstw. Ze wsparcia na zasadach specjalnych, tj. dedykowanych dla spółdzielni socjalnych lub konkretnej organizacji, korzystały tylko niektóre spółdzielnie. Były to dotacje na uruchomienie spółdzielni socjalnej, czy wsparcia ze strony gminy w postaci loka-lu czy zleceń. Na tego typu pomoc nie mogą liczyć inne przedsiębiorstwa i może być to odbierane jako nadmierna ingerencja władz samorządowych w wolny ry-nek. Co więcej, taki model wsparcia funkcjonuje również w ramach Zintegrowa-nego Systemu Wsparcia Ekonomii Społecznej, w szczególności w postaci dotacji na uruchomienie spółdzielni socjalnej. W dalszych badaniach warto się skupić na analizie korzyści i kosztów takiego podejścia, z uwzględnieniem skutków społecz-nych spółdzielczości socjalnej.
Ostatnią analizowaną kwestią dotyczącą badanych spółdzielni socjalnych, było sprawdzenie jakie czynniki zadecydowały o powodzeniu tych projektów, na
pod-stawie ich samooceny. Wymienione przez badanych spółdzielców czynniki sukce-su zostały pogrupowane w jednolite grupy i przedstawione w tabeli 1.7.
Czynniki sukcesu Podejmowane działania wiążących swój sukces z danym Liczba spółdzielni socjalnych czynnikiem (N=24)
Przedsiębiorczość i zaradność
w działaniu elastyczne podchodzenie do wykonywanej działalności, wielobranżowość,
innowacyjność.
17
Współdziałanie członków
spółdzielni wzajemne wsparcia jako osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, zaangażowanie w rozwój organizacji.
12 Charyzma lidera organizacji wykorzystywanie kontaktów osobistych,
motywowanie współpracowników, wyznaczanie celów.
2 Pomoc instytucji publicznych pomoc merytoryczna,
pomoc finansowa i materialna,
zlecanie prac. 19
Dobry wizerunek spółdzielni
socjalnych uzyskiwanie przewagi konkurencyjnej dzięki pomocy potrzebującym związanej ze sprzedażą produktów i usług
2 Silne lokalne korzenie
organizacji
sieć powiązań skutkująca dużym popytem na usługi,
marketing szeptany,
lepsze dostosowanie produktów i usług do potrzeb społeczności lokalnej.
6
Niskie koszty funkcjonowania niskie płace, małe zatrudnienie,
wszechstronność pracowników. 2 Wysoka jakość oferowanych
towarów i usług dbałość o jakość towarów i usług,utrzymywanie wyrobionej marki. 5
Tabela 1.7. Czynniki sukcesu wynikające z rodzaju działań podejmowanych przez spółdzielnie socjalne
w latach 2005–2013
Źródło: M. Sobczak, 2015, op. cit., s. 79–80.
Analiza źródeł sukcesu wskazywanych przez badane spółdzielnie socjalne prowadzi do wniosku, że wiele spółdzielni socjalnych nie potrafiło w pełni wy-korzystywać swojego potencjału. Istotnymi czynnikami wpływającymi na sukces spółdzielni socjalnych była wielobranżowość, duża elastyczność i determinacja w działaniu oraz zaradność zarządzających. Takie czynniki mogłyby odpowiadać za sukces wielu innych przedsiębiorców, jednak spółdzielcom, którzy wcześniej nie radzili sobie na rynku pracy takie umiejętności nie przychodzą łatwo, a ich wykształcenie może być dla beneficjentów spółdzielni socjalnych dużą zaletą przy konkurowaniu na otwartym rynku pracy w przyszłości. Powodzenie zdecydowa-nej większości badanych organizacji wiązało się również z pomocą ze strony insty-tucji publicznych czy innych organizacji, w postaci pomocy finansowej i organiza-cyjno-merytorycznej, w tym szkoleń oraz współdziałania i wzajemnego wsparcia członków organizacji.
Badane spółdzielnie socjalne nie potrafiły budować przewagi konkurencyjnej w oparciu o niskie koszty pracy, lokalne korzenie, czy dobry wizerunek organizacji nienastawionych na zysk. Dodatkowo, swojego sukcesu rynkowego zazwyczaj nie budowały w oparciu o wysoką jakość produktów i usług, co może świadczyć o ich raczej przeciętnej bądź niskiej jakości. Z racji tego, że w badaniu uwzględniono te „dobre” przykłady spółdzielni socjalnych, można oczekiwać, że przeciętne tego typu organizacje mogły wypadać nieco gorzej.
Z przeprowadzonych analiz wynika, że spółdzielnie socjalne są podmiota-mi o dość dużym potencjale społeczno-ekonopodmiota-micznym. Jednocześnie nie po-trafią one w pełni wykorzystywać swoich możliwości. W ostatnich latach, wraz ze wzrostem zainteresowania ekonomią społeczną, spółdzielnie socjalne mogą liczyć na wieloraką pomoc ze strony różnych instytucji, co rodzi wątpliwości co do efektywności takiego podejścia i jednocześnie może być odbierane jako nadmierna ingerencja w konkurencję rynkową. Dużą wartością badanych or-ganizacji jest aspekt wychowawczy wobec ich członków, osób zagrożonych wy-kluczeniem społecznym, gdyż poprzez rozbudzanie szeroko pojętych postaw przedsiębiorczych spółdzielcy uzyskują ważne kompetencje i umiejętności do konkurowania na otwartym rynku pracy w przyszłości. Jeśli reintegracja spo-łeczno-zawodowa w spółdzielniach socjalnych okaże się być skutecznym instru-mentem polityki rynku pracy, to znaczy, że pomimo kilku słabych stron warto jest wspierać dalszy rozwój tego typu organizacji w Polsce.