Ocena skuteczności społeczno-ekonomicznej podmiotów ekonomii społecznej w tym spółdzielni socjalnych jest od wielu lat tematem żywego sporu pomiędzy badaczami z tego obszaru. Przyjęcie kryteriów ekonomicznych, nawet takich jak utrzymanie się na rynku, nie jest właściwe, gdyż mimo bankructwa organizacja może wypełnić założone cele społeczne, więc osiągnąć sukces w najważniejszym dla niej obszarze. Z drugiej strony wypełnienie celu społecznego również może być trudnym wskaźnikiem do określenia, ponieważ organizacje formułują swoje cele dość ogólnie (np. przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu niepełnospraw-nych), więc z założenia pełna jego realizacja jest niemożliwa. Co najwyżej, spół-dzielnie mogą się pochwalić jakimiś partykularnymi sukcesami na takim polu53.
51 Ze względu na skomplikowane procedury likwidacyjne wiele spółdzielni socjalnych, które faktycznie już nie przejawiają żadnej aktywności, pozostają dalej w rejestrach. Szacunkowe dane na podstawie badań własnych na temat tego zjawiska w woj. łódzkim – patrz rozdział 2.
52 http://www.stat.gov.pl/bdl [dostęp 04.05.2015].
53 B. Helmig, S. Ingerfurth, A. Pinz, Success and Failure of Nonprofit Organizations: Theoretical Foundations,
Empirical Evidence, and Future Research, „VOLUNTAS: International Journal of Voluntary and Nonprofit
W ocenie efektów działania spółdzielni socjalnych nie możemy ograniczyć się do zastosowania zwykłego rachunku zysków i strat, ponieważ należy uwzględnić specyfikę społeczną tych podmiotów. Ocena merytoryczna tego typu przedsię-wzięć powinna przebiegać dwuetapowo. W pierwszej kolejności należy dokonać oceny na podstawie stopnia realizacji przyjętych celów społecznych (ocenę kosz-tów i korzyści społecznych), a następnie przeprowadzić analizę ekonomiczno-fi-nansową. O ile z analizą ekonomiczno-finansową nie ma większego problemu, o tyle istnieje problem mierzalności kosztów i korzyści społecznych, które mają charakter głównie jakościowy. Możliwym policzalnym kryterium mogłyby być koszty przeniesienia usług przedsiębiorstw społecznych na sektor publiczny, co jednak dalej pozostawia wątpliwości czy można w ten sposób ująć jakościowy cha-rakter tych efektów54.
Ze względu na trudności metodologiczne podejmowano próby tworzenia wie-lu wskaźników mających na cewie-lu ocenę skuteczności społeczno-ekonomicznej tego typu przedsięwzięć z zakresu gospodarki społecznej55. Dość dużą popularno-ścią wśród badaczy cieszy się społeczny zwrot z inwestycji – social return on
invest-ment (SROI). Wskaźnik ten jest próbą przeniesienia znanego z finansów
przedsię-biorstw wskaźnika zwrotu z inwestycji – return on investment (ROI), który jest stosunkiem zysku netto do kapitału. Zatem SROI można zapisać jako:
Licznik tego ułamka jest sumą bieżącej wartości przedsięwzięcia społecznego oraz jego finansowej wartości społecznej, czyli łącznych wpływów podatkowych i ko-rzyści w efekcie działalności przedsiębiorstwa z tytułu niewypłaconych transferów społecznych. Mianownik oznacza sumę dotacji i innych wydatków poniesionych na rozwój przedsiębiorstwa. SROI większe od 100% oznacza opłacalność społeczno--ekonomiczną inwestycji56. Ale czy tak należy określić kryterium być albo nie być spółdzielni socjalnej? Wydaje się to wątpliwe, ponieważ wiele efektów działalności przedsiębiorstw społecznych ma charakter pośredni, rozłożony w czasie i przy tak zastosowanym uproszczeniu liczenia opłacalności jest niemiarodajne. Ponadto, jeśli-by zastosować to samo kryterium do inwestycji komercyjnych, spowodowałojeśli-by, że też nie wypadałyby tak okazale, jeśli doliczyć do nich koszty zwolnień podatkowych, bonifikat na zakup terenów inwestycyjnych i innych rodzajów ukrytego wsparcia ze środków publicznych. Wskaźnik SROI może być doskonałym narzędziem samooce-ny przedsięwzięć z zakresu ekonomii społecznej, jednak do analiz sektorowych jest
54 M. Płonka, Wybrane problemy rachunku kosztów i korzyści społecznych podmiotów ekonomii społecznej, „Ekonomia Społeczna” Nr 2/2008, s. 32–34.
55 Więcej: http://www.proveandimprove.org/tools/ [dostęp 05.06.2014]
56 B. Juraszek-Kopacz, J. Tyrowicz, Zmierzyć niemierzalne, czyli o pomiarze oddziaływania społecznego.
Porad-nik dla organizacji pozarządowych i przedsiębiorstw społecznych, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa
on bardzo trudny do zastosowania, ze względu na dużą liczbą danych do zgroma-dzenia z różnych źródeł. W niniejszej monografii nie podjęto próby zebrania danych do obliczenia tego wskaźnika dla spółdzielni socjalnych w województwie łódzkim, gdyż przedstawicielom spółdzielni socjalnych brakowało wiedzy i doświadczenia do prawidłowego oszacowania wartości przedsięwzięcia, dodatkowo w większości przypadków bardzo niechętnie dzieliły się informacjami o danych finansowych.
Z efektami działalności podmiotów ekonomii społecznej wiąże się jeszcze zja-wisko lokalnego efektu mnożnikowego. Co do zasady działania jest on podobny do efektu mnożnikowego opisanego przez J.M. Keynes’a57 jednak ogranicza się do wymiaru lokalnego. W badaniach wstępnych prowadzonych w Wielkiej Brytanii w latach 2000–2002 wykorzystano mnożnik lokalny trzeciego stopnia58:
Wyniki badań brytyjskich pokazują, że przedsiębiorstwa społeczne charakteryzowały się dość wysokimi wartościami mnożnika lokalnego (ok. 1,7), gdy dla przedsiębiorstw komercyjnych (nawet lokalnych) notowano wartości nie większe niż 1,25. Wyższymi wartościami LM3 od przedsiębiorstw społecznych charakteryzowało się rolnictwo, gdzie notowano wartości powyżej 259. Nie można przypisywać przytoczonym badaniom zbyt dużego znaczenia, gdyż, próba na której prowadzono badania była bardzo mała (charakter case study). Jednak warto sprawdzić taki efekt w przyszłości na szczeblu lokalnym. Dodatkowo, przedsiębiorstwa społeczne narzekające na małe wsparcie ze strony władz lokalnych oraz niestosowanie w zamówieniach publicznych klauzul spo-łecznych, powinny same dla siebie spróbować obliczyć swój LM3, aby dostarczyć do-wód na to, że środki publiczne inwestowane w tego typu organizacje wpływają lepiej na rozwój lokalny niż przedsiębiorstwa komercyjne z siedzibami w innych regionach, czy krajach.
A. Karwińska i D. Wiktor proponują przy ocenie przedsiębiorstw społecznych po-służyć się następującymi kategoriami, które zostały uwzględnione w badaniach spół-dzielni socjalnych w rozdziale 2 niniejszej monografii:
• Skuteczność – rzeczywisty wkład w realizację założeń i celów. Należy uwzględnić zarówno osiągnięcie celów społecznych, jak i ekonomicznych podmiotu ekonomii społecznej.
• Wydajność – osiągnięcie wysokich rezultatów przy optymalnym wykorzystaniu środków. Należy odpowiedzieć na szereg pytań: czy dane działanie lub projekt identyfikuje wszystkie przydatne zasoby?; Czy wszystkie nakłady na projekt
57 Więcej: J.M. Keynes, Ogólne teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, PWN, Warszawa 2003.
58 Trzeci stopień oznacza, że przepływ 1 zł zainwestowanego w dany typ podmiotu gospodarczego jest śledzony do poziomu dwóch kolejnych podmiotów, do których te pieniądze trafią, aby określić ile z po-czątkowego 1 zł zostaje w lokalnej gospodarce.
59 J. Sacks, The Money Trail. Measuring your impact on the local economy using LM3, New Economics Founda-tion, 2002, s. 19–24.
znajdują przełożenie w wynikach, czy zasoby nie są marnowane?; Czy efektyw-nie wykorzystuje się środki?
• Planowanie – związane z działaniem w oparciu o przygotowane strategie, plany itp. Przy ocenie planowania należy odpowiedzieć na trzy pytania: czy dla projektu przygotowano dobry plan strategiczny?; Czy przygotowano plan operacyjny zawierający sposoby działania?; Czy plan przewiduje moż-liwość zmiany, czy jest wystarczająco elastyczny?
• Refleksyjność – włączenie do działań elementu ewaluacji i brania pod uwa-gę jej wyników w dalszej działalności.
• Innowacyjność – związana z kwestią, czy podmiot ekonomii społecznej wciela w życie świeże, nieszablonowe pomysły z dobrymi wynikami. Inno-wacje mogą dotyczyć różnych sfer działalności, np. technicznej, organiza-cyjnej, czy ekonomicznej.
• Uniwersalność – możliwość zastosowania praktyki z badanego przedsię-biorstwa w innych podmiotach.
• Etyczność – odnosi się do relacji wewnątrz organizacji (np. w stosunku do pracowników), jak również w kontaktach z otoczeniem (uczciwość w rozli-czeniach podatkowych)60.
Przedstawiony powyżej sposób oceny spółdzielni socjalnych dobrze oddaje jakościowy charakter ich rezultatów. Nie można bowiem przełożyć efektów spo-łecznych związanych z reintegracją zawodową osób zagrożonych wykluczeniem społecznym wyłącznie na twarde dane finansowe. Tego typu ocena powinna być skuteczna w analizach na poziomie jednego przedsiębiorstwa, jak również więk-szej liczby na określonym obszarze. Z podobnego założenie wyszedł H. Haugh, który przedstawił nieco bardziej rozbudowaną listę wskaźników pomiaru efektów przedsiębiorczości społecznej (tabela 1.5). Pogrupował je na trzy grupy: ekono-miczne, społeczne i środowiskowe. W każdej z tych grup wyróżnił efekty pośred-nie i bezpośredpośred-nie. Dodatkowo rozróżnił wskaźniki pod względem zasięgu wpły-wu dla: jednostki, przedsiębiorstwa, społeczności i regionu.
Szerokie podejście do oceny spółdzielni socjalnych ujęte w tabeli 1.5 daje moż-liwość zbadania działalności tych organizacji w wielu wymiarach. Zakłada się ana-lizę efektów bezpośrednich i pośrednich w zakresie ekonomicznym, społecznym i środowiskowym, dzięki czemu można oceniać spółdzielnie w każdym z tych za-kresów osobno. Ważna jest też możliwość oceny na poziomach od jednostkowego do regionalnego. Co istotne, w ten sposób można przeanalizować działalność poje-dynczych organizacji, jak również całego sektora ekonomii społecznej w regionie. W rozdziale 2 zostaną przeprowadzone analizy z wykorzystaniem sposobu oceny podmiotów ekonomii społecznej zaproponowanych przez A. Karwińską i D. Wiktor oraz H. Haugh. Obie metody pozwalają na ocenę nie tylko jednego
przedsiębior-60 A. Karwińska, D. Wiktor, Przedsiębiorczość i korzyści społeczne: identyfikacja dobrych praktyk w ekonomii
społecznej, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie,
stwa, ale również wybranych grup. Analizy będą dotyczyły skuteczności społeczno--ekonomicznej spółdzielni socjalnych w województwie łódzkim na podstawie da-nych zebrada-nych w badaniach własda-nych.
Rezultaty Jednostka Przedsiębiorstwo Społeczność Region
I EKONOMICZNE Bezpośrednie Wynagrodzenie Liczba pracowników
Obrót Dochód pozahandlowy Dostęp do sieci dostaw Liczba nowych przedsiębiorstw w społeczności Liczba miejsc pracy utworzonych w społeczności Liczba nowych przedsiębiorstw społecznościowych w regionie Liczba miejsc pracy utworzonych w przedsiębiorstwach społecznościowych w regionie
Pośrednie Poprawa własnych umiejętności Poprawa szans na zatrudnienie Wzrost przepływów pieniężnych Wzrost innowacyjności i kreatywności Utworzenie dodatkowych miejsc pracy (dostawcy) Wzrost przepływów pieniężnych Lokalne opodatkowanie Wzrost dobrobytu społeczności Utworzenie dodatkowych miejsc pracy w regionie Wzrost przepływów pieniężnych Opodatkowanie Wzrost dobrobytu regionu Oszczędności w wydatkach publicznych II SPOŁECZNE Bezpośrednie Poprawa dostępu do
usług
Poprawa jakości życia
Stworzenie tożsamości kulturowej przedsiębiorstwa Dostawa usług Wkład w kapitał społeczny Dostawa usług Wkład w kapitał społeczny Pośrednie Wzrost: – wiary w siebie – niezależności – satysfakcji siły – szacunku do siebie – sieci relacji Możliwość interakcji społecznej Sieci kontaktów mię-dzyorganizacyjnych Zaufanie międzyorga-nizacyjne Żywotność społeczności – niezależność – siła – własna determinacja – współpraca – interakcje społeczne – zaangażowanie społeczności w działanie Żywotność regionu Wzrost atrakcyjności regionu jako miejsca do życia, pracy i odwiedzania
III ŚRODOWISKOWE Bezpośrednie Podniesienie
atrakcyjności miejsca, jako miejsca do pracy
Odnowienie starych budynków Ponowne wykorzystanie nieużywanego majątku Regeneracja infrastruktury w społeczności Regeneracja infrastruktury w regionie
Pośrednie Podniesienie atrakcyjności miejsca, jako miejsca do życia i odwiedzania
Podniesienie atrakcyjności miejsca, jako miejsca do życia i odwiedzania Wzrost atrakcyjności społeczności, jako miejsca do życia, pracy i odwiedzania Wkład w lokalny kapitał ekologiczny Wzrost atrakcyjności regionu, jako miejsca do życia, pracy i odwiedzania Wkład w plan zrównoważonego rozwoju Wkład w regionalny kapitał ekologiczny
Tabela 1.5. Wskaźniki rezultatów działalności przedsiębiorstw społecznych
Źródło: H. Haugh, Przedsiębiorstwo społeczne: więcej niż wynik ekonomiczny i indywidualny zysk, [w:] J. Mair,
J. Robinson, K. Hockerts, 2010, s. 214–215.