(The Way)”
„Człowiek wierzący wie, ku czemu pielgrzy-muje, nie wie jednak, w jaki sposób wypadnie mu iść. Jego wiara jest światłem, którym bę-dzie musiał rozświetlać bę-dzień po dniu wszyst-kie etapy swego zawikłanego, osobistego losu. Wiara to dla chrześcijanina ustawiczny wysi-łek zrozumienia życia”.
Hans Urs von Balthasar, Duch chrześcijański1
W
szyscy są zdolni do pielgrzymowania. Chodzenie jest najbardziejnaturalną czynnością dla człowieka. Ludzie pielgrzymują do miejsc związanych z kultem świętych. Motywy pielgrzymowania są różne. Jed-ni idą by czyJed-nić pokutę, inJed-ni by rozwinąć, ubogacić swoją pobożność, jeszcze inni by prosić Boga o szczególne łaski (zdrowie, pomyślne zakoń-czenie pewnych spraw etc…). To droga do wyznaczonego celu zaczyna zmieniać człowieka. W sposób szczególny droga do Santiago de Compo-stela przemienia człowieka od środka. Proces, który rozpoczyna zmianę w człowieku nazywamy nawróceniem.
Wszystkie problemy jakie spotykają człowieka pochodzą z braku od-powiedniej relacji do Boga. Doskonale analizuje to J. Tischner: „Właści-wie istnieje tylko jeden dramat – dramat z Bogiem. Każdy inny dramat
i wątek dramatyczny jest jedynie fragmentem tego dramatu”2.
Współczes-1 H. Urs von Balthasar, Duch chrześcijański, Poznań 2013, s. 42.
ny człowiek przeżywa tego rodzaju dramat w swoim życiu. Człowiek by być szczęśliwym w pełni, musi na nowo wejść w prawidłowe rela-cje z Bogiem. Niekiedy człowiek sam przez swoje decyzje niszczy relarela-cje z Bogiem i musi na nowo je odbudować. Moment w którym człowiek chce odbudować owe relacje, nazywamy nawróceniem. Już na samym początku Ewangelii Chrystus wzywa do nawrócenia każdego człowieka (np. Mk 1, 15; Mt 4, 17). Jezus już na samym początku, chce powiedzieć co dla niego jest najważniejsze. Człowiek ma nieustannie dokonywać na-wrócenia. Chrystus nie powiedział, tego na końcu, ale na początku. Wie-my, że to co mówi się na wstępie jest najważniejsze.
Nawrócenie
W Leksykonie Teologii Fundamentalnej nie opracowano hasła „nawróce-nie”, ale skupiono się na terminie konwersja. Według Leksykonu Teologii Fundamentalnej jest to „akt religijny, czyli przyjęcie jakiejś religii, dzięki zapoczątkowaniu wiary rel. i zamknięcie tym samym okresu
bezreligij-nego w życiu jednostki”3. Konwersja i nawrócenie, często używane jest
zamiennie. Wynika z tego, że nawrócenie w chrześcijaństwie nie jest ak-tem jednorazowym, ale podkreśla się ciągłość nieustannego nawracania się. Etymologicznie termin ten określa czynność zwracania się w jakimś kierunku. „Na-wracać” oznacza również „skierować się na poprzednie miejsce, jawić się po raz wtóry; skierować kogoś, coś na poprzednie miej-sce, do poprzedniego położenia, nawiązać do tego, o czym się mówiło, myślało itp.”4 Aksjologicznie termin ten jest wolny od pierwiastka reli-gijnego5. W dokładniejszej analizie możemy dostrzec jednak, że termin nawrócenie jest znacznie bogatszy. W ścisłym znaczeniu często używa się na przemian terminów bliskoznacznych nawrócenia: metanoia i
konwer-sja. Nawrócenie występuje już u Platona, w jego przypowieści o jaskini6. Dla niego nawrócenie oznaczało odejście od świata cieni do światła.
Me-tanoia używana jest bardziej ogólnie i znaczy tyle co zmianę myślenia,
umysłu. Konwersja (z łac. convertere) jest bardziej konkretna i jest szersza. Wskazuje, że dokonuje się zmiana myślenia, umysłu, ale również docho-dzi do zmiany sfery intelektualnej lub duchowej, co z kolei wiąże się ze zmianą myślenia i postępowania. Konwersja jest rozumiana jako
przej-3 Ks. M. Rusecki (red.), Leksykon Teologii Fundamentalnej, wyd. M, Kraków 2002, s. 648.
4 htt ps://sjp.pwn.pl/slowniki/nawr%C3%B3cenie.html [dostęp: 24.07.2018 r.].
5 J. Szymołon, Psychologia nawrócenia, [w:] P. Moskal (red.), Nawrócenie, wyd. KUL, Lublin 2015, s. 126.
ście na inną religię. W języku współczesnym, człowiek konwersje rozu-mie jako zmianę jednej formy danych na inną formę. Dokonywana jest, w celu dostosowania danych do odpowiedniego programu, który będzie mógł je odczytać i wykorzystać. Zmiana jaka dokonuje się w człowieku wewnątrz, daje o sobie znać na zewnątrz. Człowiek przez swoje czyny i sposób życia pokazuje, że w środku nastąpiło nawrócenie. Przemiana myślenia i zachowania, która odnosi się do sfery sacrum, może oznaczać
nawrócenie religijne. Jest to złożony termin i wielowymiarowy.
Nawróce-nie oznacza jakąś zmianę, natomiast drugi człon, pokazuje, gdzie
następu-je zmiana7. Przemiana zawsze jest rozumiana pozytywnie, gdyż człowiek
wybiera większe dobro. Nawrócenie zakłada, powrót do stanu prawidło-wego, wskoczenie na odpowiednie tory życia. Możemy je podzielić na
religijne i niereligijne. Przykładem dla nawrócenia niereligijnego jest np.
rzucenie palenia, zaprzestanie picia alkoholu, wyjście z nałogu itp. Czło-wiek zmienia się, czyni większe dobro, jednak nie jest ono skierowane na sferę sacrum. Przemiana myślenia i zachowania, która odnosi się do sfery sacrum, może oznaczać nawrócenie religijne. Jest to złożony termin i wielowymiarowy. Nawrócenie oznacza jakąś zmianę, natomiast drugi człon, pokazuje, gdzie następuje zmiana8. Jeśli w człowieku ulega zmia-na podejścia do rzeczywistości transcendentnej, wtedy również mówi-my o nawróceniu religijnym. W obrębie samego chrześcijaństwa, mowa jest o nieustannym nawracaniu się (conversio continua). W nawróceniu ważną rolę odgrywa podmiot, w którym dokonuje się zmiana. Czło-wiek może sam z siebie się zmienić, tak jak w nawróceniu niereligijnym, ale może mu w tym też ktoś pomóc. W nawróceniu religijnym, szczegól-ną rolę odgrywa pomoc Łaski Bożej, a jej nadawcą jest sam Jezus Chry-stus. Również i on, jako źródło łaski działa w nawróceniu niereligijnym.
Dla chrześcijanina, który podąża do grobu św. Jakuba najczęściej mamy do czynienia z conversio continua. W drugiej kolejności występuje
nawrócenie religijne, a więc powrót na odpowiednie tory życia,
prowa-dzące człowieka do prawidłowej relacji do rzeczywistości transcendent-nej. To nawrócenie jest charakterystyczne dla człowieka podążającego na camino, który zatracił zmysł wiary. Jako punkt odniesienia przeanalizuj-my fi lm Emilio Esteveza „The Way”.
7 Zob. J. Szymołon, Psychologia nawrócenia, dz. cyt., s. 127.
The Way – Droga życia – motywy pielgrzymowania
Film pochodzi z 2010 roku, opowiada o pielgrzymowaniu do Santiago de Compostela. Ekranizacja była wspólnym przedsięwzięciem ojca (Mar-tina Sheena) i syna (Emilio Esteveza). Film ten jest bardzo osobistą historią Emilio Esteveza. Jego syn w 2003 roku, przebył część trasy Camino wraz ze swoim dziadkiem Martinem. Taylor podczas pielgrzymki zakochał się w kobiecie, z którą później wziął ślub. W fi lmie „The Way” ukazane jest właśnie nawrócenie religijne, które w dalszym etapie drogi prowadzi do conversio continua. Camino jest szczególnym miejscem przemiany
człowie-ka9. Nawrócenie jakie dokonuje się u bohaterów w fi lmie, może składać
się z czterech etapów jakie zaproponował M. Kazmierczak10:
1. Motywy niezadowolenia z dotychczasowego życia, symptomy.... Da-niel jest niezadowolony z dotychczasowego życia i chce to zmienić. 2. Wydarzenie lub ciąg zdarzeń, które uruchamiają łańcuch zmian, coś
traumatycznego. Śmierć syna. Cała droga do grobu św. Jakuba bohate-rów jest ciągiem zdarzeń, które zaczynają kiełkować w życiu pielgrzy-mów.
3. Osąd bohatera nad swoim życiem, uświadomienie sobie sytuacji. Do-skonale to widać u bohaterów fi lmu w scenie, kiedy wszyscy są w ka-tedrze Santiago de Compostela.
4. Przejście od intelektualnego spostrzeżenia do przemeblowania życia. Do tego etapu pasuje dokładnie ostatnia scena fi lmu. Dostrzec można, że Tom pielgrzymuje w Jerozolimie. Całkowicie zmienił swoje życie. Reszta bohaterów odchodzi z nad plaży – nawrócona.
Zastanówmy się, dlaczego bohaterowie fi lmu The Way wyruszają na pielgrzymi szlak? Pierwszą osobą, która wyrusza do Santiago de Compo-stela jest Daniel. Chce on przeżyć swoje życie w sposób: „jak najbardziej pełny”. Nie wybiera prestiżowej uczelni, na którą się dostaje, ale wybie-ra małe wioski w północnej Hiszpanii. Przed wyjściem na pielgrzymkę wiemy, że Tom jest niezadowolony z anachronicznego życia swojego syna Daniela. Młody chłopak jednak nie dociera do celu, ponieważ ginie w Pirenejach. Śmierć syna wywołuje u głównego bohatera fi lmu Toma wyrzuty sumienia. Po krótkim namyśle i rachunku sumienia ze swojego życia, postanawia spakować się i ruszyć po syna do Europy. Po
przylo- 9 Ł. Stefaniak, Camino jako droga metanoi i nabywania sprawności moralnych, [w:] P. Roszak, F. Mróz, Ł. Mróz (red.), Dziedzictwo religijne i kulturowe Drogi św. Jakuba –
w 30. Rocznicę uznania szlaku za pierwszy europejski szlak kulturowy, Kraków 2017, s. 284.
10 M. Kazmierczak, El narcisismo y la resiliencia en la obra de Ernesto Sabato, Editorial Academia del Hispanismo, Vigo 2016, s. 105–111.
cie spotyka policjanta Henriego, który staje się pierwszym nauczycielem, od którego dowiaduje się co to jest pielgrzymka Camino. Ojciec posta-nawia wyruszyć w drogę, której syn nie skończył. Zabiera wraz z sobą urnę z prochami syna. Mówi do kapitana policji: „musimy się śpieszyć”, dostrzegamy, że prochy syna traktuje jako coś więcej. Kolejną osobą, która rusza na Jakubowy szlak jest „gruby” Holender Joost. Motyw ja-kim kieruje się Holender jest zrzucenie paru kilogramów, by zmieścić się w garnitur. Po drodze jednak Joost stale próbuje lokalnych specjałów, co oznacza, że wagi nie zgubi. Tom na trasie poznaje również kobietę, jest nią Sara-Kanadyjka, która deklaruje, że chce rzucić papierosy na drodze do grobu św. Jakuba. Ostatnią osoba jaką spotyka główny bohater fi lmu jest irlandzki pisarz Jack.
Tab. 1. Camino – motywy bohaterów
Daniel Jack Tom Joost Sarah
Narodo-wość USA Irlandia USA Holandia Kanada
Motyw pójścia na Camino? (Ofi cjalny) Chce prze-żyć życie w sposób jak najbardziej pełny Szuka inspi-racji pisar-skiej Wyrusza, by uczcić pa-mięć syna Chce zgubić trochę kilo-gramów Idzie, by rzucić pa-lenie Co stało się po dotar-ciu? Nie dotarł zginął w drodze Nie znalazł inspiracji Drastyczna zmiana ży-cia Nie zgubił
kilogramów Nadal paliła
Kiedy nastąpiło nawrócenie u bohaterów fi lmu? I jak to się stało? Do samego końca fi lmu nie możemy zauważyć, że nagle zmienia się całko-wicie życie bohaterów. Osobą, która wszystkich pociąga do zmiany jest Daniel. Jemu samemu jednak fi zycznie nie udaje się przejść tej trasy. To jego Ojciec niesie go na rękach, a raczej jego szczątki.
Jak się wydaje kluczowym doświadczeniem dla nawrócenia będą spo-tkania z innymi ludźmi w trakcie realizowania pielgrzymki jakubowej, co jest elementem bardzo charakterystycznym na camino. Przypadkowe oso-by, z różnych krajów zaczynają tworzyć swego rodzaju małą wspólnotę. Bohaterowie fi lmu stają się najlepszymi przyjaciółmi. Doświadczenie dro-gi, krystalizuje ich relacje, które jak widzimy w fi lmie, dobrze oddającym realia camino, nie są wcale takie łatwe11. Tom z człowieka zamkniętego
11 P. Skrzypczak, El Camino… i kino, [w:] P. Roszak, W. Rozynkowski (red.), Camino
staje się, otwartym na nowe znajomości, treści, perspektywy. Z agnosty-ka staje się może człowiekiem wierzącym. Każdy z bohaterów, ryzyku-je sworyzyku-je życie, ponosi klęski, upada, ale zawsze podnosi się ze swoich upadków, i wie, że warto ponieść wysiłek. Ważnym momentem jest to, kiedy Joost widzi podczas drogi, jak Tom zatrzymuje się nieraz sam na chwilę i coś robi. Spostrzega, że po trasie Tom rozsypuje prochy swojego syna. Ten właśnie moment budzi zastanowienie wśród reszty bohaterów co on robi. Właśnie przez swoją obecność, Daniel pociąga za sobą resztę. Po dojściu do katedry nikt nic nie wypowiada, tylko widać u bohaterów poruszenie i zadumę. Kiedy widzą wizerunek św. Jakuba, analizują całe swoje życie. Joost klęka, Tom i Sarah modlą się przed grobem św. Jakuba w krypcie, natomiast Jack modli się w ławce. Przez cały fi lm, nie widzi-my jak bohaterowie fi lmu modlą się. Dopiero na sawidzi-mym końcu możewidzi-my dostrzec, jak każdy z osobna modli się.
Mimo, że tylko w biurze pielgrzyma Sara mówi o motywie religijnym pójścia na camino, to reszta bohaterów wpada w zakłopotanie, nie wie-dząc co powiedzieć. To oddają również statystyki z biura pielgrzyma, które podają, że zaledwie część pielgrzymów, deklaruje motyw wyrusze-nia na camino jako religijny. W 2017 roku biuro pielgrzyma w Santiago de Compostela podało, że z motywów religijnych do katedry przybyło 43% pielgrzymów12.
U bohaterów fi lmu momentem najważniejszym, w którym dokonuje się w nich zmiana jest moment dojścia do katedry. To jest punkt kulmi-nacyjny. Jedynie w tej scenie nie ma dialogu, a jednak ona przemawia najbardziej do widza. Widzimy jak do tego momentu, każdy z bohaterów na trasie chciał być, na pierwszym miejscu. Tak w katedrze, każdy usuwa się na bok. Robią miejsce św. Jakubowi. Ostatnia scena fi lmu pokazuje mocno jak camino staje się rezonansem życia bohaterów. Dopiero wte-dy Tom, Joost, Jack i Sara uświadamiają sobie wszystko. Nikt nie zreali-zował planów, jakie miał zamiar dokonać na camino. Jednak z fi nalnych scen fi lmu dowiadujemy się, że bohaterowie ulegli całkowitej wewnętrz-nej zmianie. Motywy ofi cjalne zostały, takie jak deklarowali na początku i nie wykonali ich. Joost nie schudł, Sara nie rzuciła palenia, Jack nie od-nalazł inspiracji pisarskiej. To jednak widz, może dostrzec, że w ich wnę-trzu nastąpiła głęboka zmiana. Ostatnia scena pokazuje, że teraz wiedzą co chcą od życia.
Podsumowanie
Zakończenie zostawia widza z otwartym pytaniem, czym było camino dla nich? Jedno jest pewne, że u wszystkich bohaterów nastąpiło nawró-cenie. Każdy z nich, miał inny motyw pójścia na camino, to jednak każ-dego przemieniło ono od środka. Wiemy, że ich główne powody pójścia na pielgrzymkę były tak naprawdę przykrywką, pewnego rodzaju alibi. Każdy z nich w swoim sercu, pragnął wrócić na odpowiednie tory swoje-go życia. I jak możemy się domyślać, to im się udało.
Z całą pewnością ten fi lm skłania do myślenia nt. religijności, która nie zawsze jest widoczna w swych klasycznych przejawach. Trzeba to ujawnić, odkryć przed innymi. To podobnie jak z ewangelicznymi talen-tami, każdy z nas musi pokazać, że je ma, by one przyniosły zysk. Tak jest z religijnością, jedni otrzymują wiele, przez świadectwo swej wiary, a inni zakopują swoją religijność, nie pokazując jej nikomu. W tym miejscu ważną rolę, odgrywa teologia, która ma za zadanie pokazywać i pomagać człowiekowi w ujawnianiu pokładów jego autentycznej religijności.