Kult świętego Jakuba w przepowiadaniu polskim, na wybranych przykładach

Implikacje kultu świętego Jakuba Apostoła w Polsce można zaobser-wować w wielu dziedzinach życia religijnego. Tym co szczególnie ce-chowało cześć oddawaną Jakubowi Starszemu było pielgrzymowanie do jego grobu w Santiago de Compostela, które w tradycji naszego kraju było obecne od XIV wieku.

Należy jednak zauważyć, iż nie był to jedyny motyw pojawiający się w polskiej religijności. W tym punkcie zostaną przedstawione przejawy tego kultu w pobożności na przykładzie wybranych dzieł z zakresu ka-znodziejstwa, itinerariów z podróży do Santiago spisanych w języku pol-skim.

Zostaną omówione trzy dzieła literatury polskiej, które stanowią przy-kład występowania kultu jakubowego w naszym kraju. Stanowią one cen-ne źródło dla badania pobożności wiernych, do których były kierowacen-ne.

Pierwszym z omawianych dzieł są Żywoty Świętych Starego i Nowego Zakonu autorstwa słynnego polskiego jezuity księdza Piotra Skargi. Ha-giografi czne dzieło Piotra Skargi wpłynęło na kształtowanie się polskiej pobożności. Pierwszy raz Żywoty świętych Starego i Nowego Zakonu

zostały wydane w Wilnie w 1579 roku23. Ich celem było mówienie o tym

21 Por. W. Broński, Homilia w nauczaniu Kościoła współczesnego, „Resovia Sacra”, t. 5, s. 179–180.

22 Por. W. Świerzawski, Homilia hagiografi czna w posoborowej odnowie życia

chrześcijań-skiego, „Ruch biblijny i liturgiczny”, nr 2–3 (1979), s. 146.

23 Por. E. Wiorko, Skarga Piotr, [w:] S. Wielgus [red.], Encyklopedia katolicka, t. 18, Lublin 2013, s. 270.

jak na przestrzeni wieków wyglądała ewangelia wcielona w życie zwy-czajnych ludzi z krwi i kości, żyjących w przeróżnych warunkach, sytua-cjach i czasach. Przekazać odbiorcom w dogodny i zrozumiały dla nich sposób co robić by zostać świętymi24.

W tym tekście autor ukazuję Czytelnikom także postać świętego Ja-kuba, syna Zebedeuszowego. Jak sam podaje opiera się tam zarówno na Piśmie Świętym jak i historii Kościoła. Przedstawia Apostoła w oparciu o ewangeliczne opisy jego powołania oraz działalności przed i po śmierci Chrystusa. Opisuje także pobyt Jakuba w Hiszpanii. Apostoł pełniąc swo-ją misję nawracania boryka się z problemem odrzucenia i nie przyjęcia wiary przez pogan, do których został posłany. W dalszej części przedsta-wione są znane z Dziejów Apostolskich oraz opowieści apokryfi cznych oko-liczności męczeńskiej śmierci Apostoła i przeniesienia jego szczątków25.

Ważne dla rozwoju tradycji Jakubowej jest zakończenie biografi i. Autor przedstawia współczesny sobie kult świętego Jakuba wiążąc go szczególnie z Hiszpanią. Dzięki wstawiennictwu patrona rozwija się tam chrześcijaństwo a kraj może się cieszyć dobrymi rządami. Piotr Skarga wspomina także tradycję pielgrzymkowe do grobu Jakuba: „Wielki Jakó-bie, którego grób w tej ziemi uczczony ze wszystkiego świata nabożnych pielgrzymów do ciebie ciągnie i tam niezliczone dobrodziejstwa ludziom Bóg miłosierny daje”26.

Widać dzięki temu, że w Polsce idea pielgrzymowania do Santiago była znana. Jak wspomina autor udają się tam pątnicy z całego ówczesne-go świata, co jest wyraźnym sygnałem popularności teówczesne-go miejsca.

Można stąd wnioskować, iż idea pątnictwa do Composteli była w Polsce znana i propagowana także w XVI wieku, chociaż nie ulega wąt-pliwości, iż położenie tego miejsca sprawiało, że było ono dostępne tylko dla wąskiej grupy podróżujących.

Jednym z bardziej znanych kaznodziejów okresu staropolskiego był Szymon Starowolski. Jego postać nie jest powszechnie znana, dlatego na-leżałoby ją krótko przedstawić. Urodził się w 1588 roku w Starej Woli, a zmarł w 1656 roku w Krakowie. Przyjął święcenia kapłańskie w 1639 roku, po czym został kantorem kolegiaty w Tarnowie i kanonikiem ka-tedry wawelskiej. Studiował za granicą, odwiedzając Hiszpanię, Fran-cję i Włochy. Był autorem około siedemdziesięciu dzieł głównie

biogra-24 Por. W. Świerzawski, Homilia hagiografi czna w posoborowej odnowie życia

chrześcijań-skiego, „Ruch biblijny i liturgiczny”, nr 2–3 (1979), s. 140.

25 Por. P. Skarga, Żywoty świętych Starego i Nowego Zakonu na każdy dzień przez cały rok, Kraków 1935, s. 166–172.

fi cznych i innych o tematyce historycznej oraz związanych z muzyką kościelną27.

Znane są także jego liczne kazania, które ukazały się drukiem. Wśród nich znajduje się tom zawierający homilie głoszone z okazji świąt i uro-czystości. Autor przedstawia tam trzy teksty przygotowane na dzień 25 lipca traktujące o świętym Jakubie Apostole28.

Wypowiedzi te w swojej treści nawiązują zarówno do tradycji biblijnej jak i apokryfi cznej. Autor rozważa w nich sceny przedstawiające rozmo-wę matki Jakuba i Jana z Jezusem na temat ich pierwszeństwa w króle-stwie niebieskim oraz prośbę synów Zebedeusza o zniszczenie niegościn-nej wioski samarytańskiej29.

Ponadto pojawiają się tam wątki apokryfi czne nawiązujące do opo-wieści o magu Hermogenesie, głoszeniu przez świętego Jakuba Ewan-gelii na Półwyspie Iberyjskim, męczeńskiej śmierci Apostoła, translacji i odkrycia jego szczątków w Composteli, interwencji Jakuba Starszego w czasie walk z muzułmanami a także tradycji pielgrzymowania do jego

grobu i patronacie Jakuba nad wszystkimi pielgrzymami30.

Szymon Starowolski w „Kazaniu pierwszym. O promocyach na hono-ry tak świeckie iako y duchowne” pisze: „Jakub zaś ś[więty] prócz tego, że był osobno wzięty od Pana Chrystusa na modlitwę w ogroycu na górze oliwnej, ale też pierwszy był z Uczniów Pańskich, który Ewangelią świętą do Europy zaniósł y pierwszy z apostołów był, który gardło dał za imię

Chrystusowe”31. Wspomniana jest tam protekcja Apostoła jaką cieszy się

Hiszpania, szczególnie w walce z poganami32.

„Kazanie wtóre. O przykrym, ale szczęśliwym piciu kielicha Chrystu-sowego” przedstawia Jakuba Apostoła jako tego, który głosił Ewangelię w Samarii, a później w Hiszpanii. Po powrocie do Jerozolimy „wypił kie-lich śmierci” męczeńskiej, jak autor opisuje ścięcie Apostoła33.

Najwięcej informacji o samym Jakubie autor kazań umieścił w trze-cim tekście, składającym się z dwóch części. Próbuje tam przedstawić koligacje rodzinne między Salome, żoną Zebedeusza a świętą Anną, matką Najświętszej Maryi Panny. Dzięki temu chciał połączyć

oso-27 Por. M. Michalska, Starowolski Szymon, [w:] S. Wielgus [red.], Encyklopedia katolicka, t. 18, Lublin 2013, s. 861.

28 Por. S. Starowolski, Świątnica Pańska zamykająca w sobie kazania na uroczystości świąt

całego roku, Kraków 1645, s. 484–499.

29 Por. tamże.

30 Por. tamże.

31 Tamże. s. 487.

32 Por. tamże, s. 488.

bę Jakuba Starszego ze znanym z Pisma Świętego Jakubem bratem Pańskim34.

W tej homilii pojawia się również nazwa „Compostela” i jej etymolo-gia zaczerpnięta od słów campus stelle – pole gwiazd. Ciekawą koncepcją autora jest podział obszaru ewangelizacji na dwóch braci Jakuba i Jana. Według Szymona Starowolskiego bracia mieli rozświetlać swoją działal-nością jako Synowie gromu dwie części imperium rzymskiego, dlatego Jan działał na wschodzie, a Jakub na zachodzie35.

Część druga „Czemu Jakuba S. prócz nauki Ewangeley świętey Hisz-pani zowią gromem swoim poświęcona” jest w większości świętemu Ja-kubowi jako patronowi walk chrześcijan z Maurami. Pojawia się tam opis bitwy pod Clavijo, zwanej przez autora Kalgorą. Autor wspomina po-stać króla Ramirusa [Ramireza] i opis bitwy znany z innych źródeł36 wraz z cudowną interwencją Apostoła, chociaż dla przedstawienia wydarzenia podaje rok 834, a nie 84437.

W tym kazaniu należy zwrócić uwagę na wspomnienie kultu świę-tego Jakuba związanego z pielgrzymowaniem do jego grobu. Jak pisze Szymon Starowolski: „[…] Grób jego nabożni ludzie dla otrzymania łaski Pana Boga swoje za przyczyną y modlitwą iego, ustawicznie pielgrzy-mują. A na koniec z ratunkiem swoim y pomocą z nieba państwo ich po wszystkich prawie częściach świata rozszerzył”38.

Autor wiąże tradycję świętego Jakuba głównie z narodem hiszpań-skim, trzeba jednak zauważyć, że wspomina o pobożnych pielgrzymach, nie określając ich narodowości. Wydaje się, że autor słusznie zauważa, że największym kultem Jakub Starszy był otaczany przez Hiszpanów, któ-rym patronował również w ich dążeniach narodowo-wyzwoleńczych. Nie wyklucza to także innych nacji, gdyż jak wiadomo w tym czasie na Camino znajdowali się przedstawiciele całej Europy, także i Polacy. Mó-wiąc o pielgrzymowaniu do grobu Apostoła, Starowolski zwracał się do swoich słuchaczy w Polsce przedstawiając te ideę jako przejaw pobożno-ści i wiary, nie tylko dla mieszkańców Półwyspu Iberyjskiego.

Ostatnim omawianym tekstem są Wspomnienia z pielgrzymki do Kompo-steli autorstwa Józefa Sebastiana Pelczara. Jest to tekst inny niż pozostałe, ponieważ nie stanowi on bezpośrednio tekstu używanego w

duszpaster-34 Por. tamże, s. 493.

35 Por. tamże, s. 494.

36 Por. T. Sobolska, Pogromca Mauró w, „Miejsca Ś wię te”, 2010, nr 2 (158), s. 11.

37 Por. S. Starowolski, Świątnica Pańska zamykająca w sobie kazania na uroczystości świąt

całego roku, Kraków 1645, s. 498.

stwie. Jednak sama osoba autora, gorliwego kapłana, profesora, a potem biskupa wskazuje na wartość samego tekstu, który nie stanowi jedynie „suchego” planu wydarzeń, ale wypływa z przeżyć religijnych osoby głę-boko uduchowionej.

Owocem przeżyć duchowych związanych z pielgrzymką, może być spisany dziennik podróży. Była to popularna praktyka, szczególnie wśród ludzi posiadających wykształcenie pomagające w tworzeniu tego typu dzieł.

Wśród polskich itinerariów pochodzących z pielgrzymki do Compo-steli w omawianym okresie znane są dwa napisane w języku polskim. Swoją podróż z lat 1607–1613 do Hiszpanii i grobu świętego Jakuba opi-sali Jakub Sobieski oraz Józef Sebastian Pelczar, ówczesny profesor Uni-wersytetu Jagiellońskiego, późniejszy biskup przemyski, kanonizowany przez Jana Pawła II w 2003 roku39.

Wspomnienia z pielgrzymki do Komposteli wydane w 1890 roku, sta-nowią przykład dziennika podróży napisanego przez osobę wrażliwą religijnie, której motywacja wyruszenia do grobu Apostoła wynika-ła z wiary. Józef Sebastian Pelczar odbył swoją pielgrzymkę w 1889 roku, jak sam pisał: „Od dawna pragnąłem uczcić grób świętego Jaku-ba Większego, patrona Hiszpanii a przy tem poznać bliżej ten naród

pełen sławy i zasług”40. Powodami, dla których ksiądz Pelczar udał

się do Hiszpanii były: zwiększenie się kultu świętego Jakuba po po-wtórnym odnalezieniu szczątków Apostoła w 1879 roku, bulla Deus Omnipotens Leona XIII z 1884, potwierdzająca autentyczność relikwii oraz związane z tym przedłużenie świętego roku Jakubowego, także na rok 1885. Ponadto w 1889 roku ksiądz Pelczar obchodził srebrny jubileusz kapłaństwa41.

Swoją podróż koleją Józef Pelczar rozpoczął 9 sierpnia wyruszając z Krakowa. W czasie pielgrzymki towarzyszyło mu dwóch innych ka-płanów: Karol Krementowskii Stanisław Starowieyski. Podróżowali koleją i dyliżansem hiszpańskim. Trudno jest ustalić dalsze daty dzien-ne, w tekście itinerarium czytamy, że 23 sierpnia pielgrzymi opuścili Santiago42.

39 Por. htt p://www.vatican.va/news_services/liturgy/saints/ns_lit_doc_20030518_pel-czar_pl.html [data pobrania 3.08.2018].

40 J. S. Pelczar, Wspomnienia z pielgrzymki do Komposteli, Krakó w 1890, s. 1.

41 Por. F. Mróz, Pielgrzymka św. Józefa Sebastiana Pelczara do grobu św. Jakuba Apostoła w

Santiago de Compostela, [w:] A. Jackowski, F. Mróz (red.), Święci i błogosławieni na Drodze św. Jakuba – w 800. rocznicę pielgrzymki św. Franciszka z Asyżu do Santiago de Compostela,

Wydawnictwo „Czuwajmy”, Kraków 2014, s. 138–139.

Najważniejszym momentem pielgrzymki dla Józefa Pelczara była

cele-bracja Mszy Świętej w krypcie z relikwiami męczennika43. Ponadto wiele

miejsca poświęcił on opisowi katedry compostelańskiej oraz przyrodzie i topografi i odwiedzanych miejsc.

W swoim dziele autor opisał także formy czci świętego Jakuba jakie Apostoł odbierał swoim sanktuarium. Przedstawił wigilię święta, kiedy to wierni gromadzili się na placach miasta przy dźwiękach muzyki, huku dział i dzwonów. Wspomniał gigantones – pielgrzymów ubranych w śre-dniowieczne stroje. Zwrócił uwagę, że w samo święto w katedrze roz-palana jest wielka kadzielnica – botafumerio jak również na to, że w cza-sie następnych dni po uroczystości z katedry wyruszają procesje, w czacza-sie których niesione są relikwie i fi gury Apostoła44. Ksiądz Pelczar zazna-czył, że największa ilość pielgrzymów przybywa do Santiago w Świętym Roku Jakubowym. Pośród nich sporą grupę stanowili pielgrzymi z Fran-cji. Przejawem odradzającej się popularności tego sanktuarium może być fakt, że jak wspomina autor Wspomnień z pielgrzymki do Komposteli w grudniu 1875 roku każdego dnia komunię świętą przyjmowało około pięciu tysięcy osób45.

Pielgrzymka Józefa Sebastiana Pelczara do Santiago de Compostela jest swego rodzaju przejawem niewielkiego odrodzenia kultu Apostoła w Europie jaki nastąpił w drugiej połowie XIX wieku. Nie można mówić tutaj o powszechności tego kultu, ponieważ autor itinerarium należał do wąskiego grona pielgrzymów z Polski, sam wiele podróżował po Euro-pie, a Santiago było ważnym, ale nie jedynym miejscem pielgrzymko-wym do którego się udał46.