P
ewien tekst św. Hieronima wyjaśnia, że Apostołowie nie zostalipo-chowani tam, gdzie zginęli, lecz gdzie głosili Ewangelię. Stwierdza przy tym, że Apostoł, który ewangelizował Hiszpanię został również tam
pochowany1. Tradycja, którą potwierdzają znaleziska archeologiczne,
utożsamia tego Apostoła ze św. Jakubem Większym2.
W ciągu ostatnich lat badałem początki kultu św. Jakuba w Composteli opierając się na tym, co zawierają inskrypcje paleochrześcijańskie odkry-te w grobie Apostoła. Jako uzupełnienie tamtych badań i dzięki pomocy ks. Alejandro Barral oraz architekta Aleix Llull, stworzyłem trójwymia-rowy model tego miejsca pochówku, od początku aż do IX wieku, a więc do chwili, w której rozpoczynają się wielkie pielgrzymki średniowieczne.
Za pomocą różnych perspektyw i sekcji modelu trójwymiarowego, chciałby zaproponować swego rodzaju wirtualne zwiedzanie Grobu Apostoła Jakuba, od jego początku aż do chwili, gdy zostały wzniesione pierwsze wczesnochrześcijańskie bazyliki.
Początkowo grób św. Jakuba był rzymskim mauzoleum – małym, ale dobrej jakości3 (fot. 1).
Był on położony na obrzeżach mansio viaria, a więc „motelu” przy
rzymskiej drodze XIX, zbudowanego ok. 50 roku po Chrystusie4.
Praw-1 Commentaria in Isaiam XXXIV, 16–17: „Spiritus illius congregaverit eos, dederitque eis sortes atque diviserit, ut alius ad Indos, alius ad Hispanias, alius ad Illyricum, alius ad Graeciam pergeret: et unusquisque in Evangelii sui atque doctrinae provincia requiesceret”.
2 Cf. E. Alarcón, The Historical Basis for the Way of Saint James, [w:] Z. Sztylc, D. Zagórski, A Radziminski, R. Biskup (red.), Fundamenty średniowiecznej Europy, Pelplin 2013, s. 41–72.
3 Cf. J. Guerra Campos, Exploraciones arqueológicas en torno al sepulcro del Apóstol
Santiago, Santiago de Compostela 1982.
4 Cf. J. Suárez Otero, M. Caamaño Gesto, Santiago antes de Santiago, en E. Portela Silva (ed.), Historia de la ciudad de Santiago de Compostela, Santiago de Compostela 2003, s. 23–48.
dopodobnie kamień z marmuru znajdujący się przy wejściu wskazywał na właścicieli mauzoleum5.
Mauzoleum było położone na wzgórzu, stąd jego fundamenty musia-ły wypełnić różnicę poziomów (fot. 2).
Ponieważ w tym miejscu dużo jest opadów deszczu (około 150 dni deszczowych w roku), budowniczy wznieśli mały mur dookoła, aby ochronić fundamenty od wody i błota (gliny) (fot. 3).
Mauzoleum posiadało dwa piętra: jedno nieco wzniesione ponad zie-mią, do którego wchodziło się przez drabinę oraz kryptę w części pod-ziemnej (fot. 4).
Każde piętro składało się z pojedynczego pomieszczenia. Krypta była ozdobiona mozaiką złożoną z białych i czarnych kamieni (fot. 5).
Z pewnością dach był pokryty szerokimi elementami ceramicznymi, jak to było w zwyczaju w tego typu budynkach (fot. 6).
5 Cf. S. Moralejo, Ara de Antealtares, [w:] S. Moralejo, F. López Alsina (red.), Santiago,
camino de Europa, Santiago de Compostela 1993, s. 252–253.
Fot. 1
Fot. 3
Fot. 2
Fot. 5 Fot. 6
Na podłodze „celi” lub pomieszczenia w wyższej części znajdował się otwór, który pozwalał na wejście do krypty (fot. 7).
Do zejścia wykorzystywano prawdopodobnie schody lub przenośną drabinę, którą następnie usuwano (fot. 8).
Fot. 7 Fot. 8
Aby uniknąć trudności ze schodzeniem do krypty, często ryty pogrze-bowe sprawowano na wyższym piętrze. Jednakże uznawano za większy szacunek dla zmarłych znajdowanie się obok nich w czasie celebracji, schodząc do krypty (fot. 9).
We wschodniej ścianie znajowały się dwie małe wnęki. Zazwyczaj bu-dowało się je, aby umieszczać w nich urny z prochami, które pozosta-wały po spopieleniu ciał (fot. 10). To wskazuje, że mauzoleum zostało zbudowane w I wieku albo na początku II, gdy było jeszcze we zwyczaju spopielanie ciał w zachodniej części Imperium Rzymskiego.
Ale mauzoleum rzymskie w Santiago szybko zostało zmienione (fot. 11), aby dostosować je do innego rodzaju pochówku, który stosowano tylko w Jerozolimie (albo w innych miejscach Palestyny, które uległy wpływom
Fot. 9
Fot. 11
Fot. 10
Fot. 12
Jerozolimy). Tam właśnie, między I przed Chr. a 135 r. po Chr. (w przybli-żeniu) groby były dzielone na dwie części. W jednej zostawiano ciała aż po-zostaną same kości. Następnie te kości przenoszono do kolejnego pomiesz-czenia, w którym składano je do ossuariów, często razem z kośćmi swoich bliskich krewnych. W ten sposób miejsce zajmowane wcześniej przez ciała
były zwolnione dla następnych pochówków6.
Bardzo dyskretnie, bez większego zmieniania zewnętrznego aspektu mauzoleum Jakubowego, zostaje przekształcona krypta w celu dokona-nia takiego samego rodzaju pochówku. Wewnętrzna przestrzeń krypty zostaje podzielona na dwie niemal równe części. W części zachodniej zo-stały zbudowane z rzymskiej cegły dwa miejsca, zdobione na ścianach. W drugiej części znajdowały się dwa różne ossuaria: jedno wapienne, zgodnie ze zwyczajem żydowskim, dla szczątków św. Jakuba i dwóch jego uczniów, którzy przywieźli jego kości z Jerozolimy; oraz drugie z białego marmuru dla hiszpańsko-rzymskiej rodziny Modestów, nawró-conych na chrześcijaństwo i właścicieli mauzoleum (fot. 12).
6 Patrz: R. Hachlili, Jewish Funerary Customs, Practices and Rites in the Second Temple
Miejsce po północnej stronie (fot. 13) wydaje się być najpierw wy-korzystane dla ciała Atanazego, być może nie później niż w 70 roku. Następnie jego kości zostały przeniesione do ossuarium wapiennego w następnym pomieszczeniu, w którym to przechowywano już kości Apostoła św. Jakuba. Następnie ok. 160 roku owe północne miejsce było
wykorzystane dla szczątków Atii Modesty7. Wskazania archeologiczne
skłaniają do stwierdzenia, że miejsca te były również wykorzystane do pochówku wnuczki Atii o imieniu Viria i innego krewnego, mężczy-zny. Kości tych trzech zostały następnie złożone do osuarium z białego marmuru.
W drugim miejscu najprawdopodobniej został pochowany drugi uczeń Jakuba, Teodor. Nieco później jego kości zostały przeniesione do wapiennego osuarium ze szczątkami Jakuba. Taki zwyczaj pochówku osób bliskich sobie był praktykowany w Jerozolimie. W znaczący sposób rodzina Modestów poszła za tą praktyką (bardzo mało rzymską), ale sto-sując inne osuarium dla św. Jakuba i jego uczniów.
Natomiast budowniczowie tych miejsc szli za zwyczajem rzymskim, który przyjęli pierwsi chrześcijanie kultury łacińskiej. Na ścianie tych miejsc zostawili pewne otwory (nazywane fenestellae), które Rzymianie stosowali po to, aby położyć świece lub kadzidło, albo aby wylewać wino i kłaść jedzenie w czasie celebracji sprawowanych przy zmarłych (fot. 14). Pierwsi chrześcijanie celebrowali ucztę eucharystyczną obok swoich bliskich zmarłych i przez te otwory wkładali tkaniny czy baweł-nę, które dzięki kontaktowi z czczonymi relikwiami stawały się pamiątką po zmarłych.
Być może w tym celu, gdy dokonuje się pochówek Atanazego, jed-nego z uczniów św. Jakuba, w części półnonej usunięto jeden z kamieni
7 Patrz: E. Alarcón, The Historical Basis…, dz. cyt.
tworzących ścianę północną mauzoleum, zostawiając w ten sposób puste miejsce (fot. 15).
W ten sposób nie trzeba było wchodzić do mauzoleum, aby oddać cześć: wystarczyło dyskretnie znalezć się w przestrzeni między ze-wnątrzną ścianą krypty i murem chroniącym przed schodzącą ziemią ze wzgórza (fot. 16). Z tego miejsca, nie będąc widzianymi z zewnątrz, ani nie zwracając niczyjej uwagi swoim częstym przychodzeniem do mauzo-leum, daleko od spojrzeń pogan, prześladowani chrześcijanie mogli od-dawać cześć Atanazemu i Jakubowi.
Fot. 15 Fot. 16
Świadectwem tego kultu jest kamień granitowy, którym zamykano tę zewnętrzną lukę, w jego krańcu (fot. 17). Na tym kamieniu znajdu-je się paleochrześcijańska inskrypcja. Można ją czytać na dwa sposo-by: „Nieśmiertelny świadek Chrystusa Jakub” albo „Atanazy świadek Chrystusa”. W tej inskrypcji znajduje się także bogata symbolika jude-ochrześcijańska8.
Ten zewnętrzny dostęp do krypty, jak wyjaśniałem wcześniej, to prawdopodobnie skutek pragnienia pierwszych chrześcijan, aby nie zwracać uwagi postronnych tym kultem. Ten powód wyjaśnia również inne cechy tej pierwszej transformacji krypty. Na przykład: podczas gdy mauzoleum jest zbudowane z granitu o wysokiej jakości, zmiany krypty dokonała się przy zastosowaniu materiałów dużo skromniejszych: cegieł i elementów ceramicznych dla miejsc oraz kamieni i cementu dla muru oddzielającego. Jedynym nowym elementem o wysokiej jakości jest ten, który najmniej mógł zwracać uwagę pogan – Rzymian: ossuarium z bia-łego marmuru (fot. 18).
8 Patrz: E. Alarcón, Sepulcrum Iacobi, [w:] P. Roszak (red.), Camino de Santiago – nie tylko
droga. Historia i współczesność Szlaku św. Jakuba, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu
Fot. 17 Fot. 18
Inna wskazówka znajduje się we wnętrzu północnego pomieszczenia (fot. 19). Zanim wprowadzano zwłoki, zdrapywano ściany, aby następnie pokryć je kolejną warstwą cementu. Na tym świeżym cemencie wewnątrz owego miejsca, ktoś, przypuszczalnie chrześcijanin, który je przygotowy-wał do złożenia w nim ciała Atii Modesty, około 160 roku, napisał wiele inskrypcji paleochrześcijańskich. Są ukryte i zaledwie mogą zostać spo-strzeżone z zewnątrz, choć główne są dokładnie naprzeciwko fenestellae czy okien w murze zewnętrznym, zbudowanym z cegieł. Do tego stopnia są ukryte, że udało się je odkryć dopiero siedem lat temu dzięki zdalnie
sterowanemu aparatowi fotografi cznemu o wysokiej rozdzielczości9.
Gdy dokonała się przebudowa krypty pod koniec XIX wieku, skała za-mykająca otwór w ścianie granitowej została przesunięta do wnętrza. Teraz jest w pozycji, która zamyka ten otwór, ale wewnątrz tego miejsca (fot. 20). Dlatego również inskrypcja wydaje się prawie niewidzialna i została odkryta w 1988 roku.
9 Patrz: E. Alarcón, The Historical Basis…, dz. cyt.; E. Alarcón, Paleo-Christian Inscriptions
Dedicated to Mary in the Apostolic Tomb of Santiago de Compostela, [w:] E. Alarcón; P. Roszak
(red.), The Way of St. James: SiRenewing Insights, Pamplona 2017, s. 9–28.
Było możliwe zachowanie inskrypcji znalezionych w północnym po-mieszczeniu (o wielkim znaczeniu archeologicznym) dzięki temu, że w pewnym momencie, między V a VII wiekiem, ta przestrzeń została napełniona ziemią, aby nie było już więcej użytkowana. Wówczas około VI lub VII wieku miała miejsce nowa przebudowa krypty. Pamiętajmy, że szczątki Jakuba i jego uczniów były przechowywane w wapiennym ossuarium, podczas gdy rodziny Modestów w osuarium z białego mar-muru. Owe rodzinne szczątki zostały przeniesione do bocznych koryta-rzy mauzoleum, do przestrzeni między murem zewnętrznym i murem okalającym kryptę. Ta przestrzeń została napełniona ziemią, a na niej położono kamienne płyty aż do wysokości wspominanych wcześniej pomieszczeń (fot. 21). W ten sposób krypta stała się bardziej trwała i zabezpieczona.
Podobnie napełniono ziemią pomieszczenie, które wcześniej zajmo-wały oba ossuaria. Zostaje jedynie cista, centralne miejsce pochówku, w którym składa się kości św. Jakuba i dwóch jego uczniów, Atanazego i Teodora (fot. 22).
Fot. 21 Fot. 22
To pomieszczenie zostaje ozdobione mozaiką, przyozdobioną białą lilią, która wśród Żydów symbolizowała Jerozolimę i wierność Bogu w czasie prześladowań (fot. 23). W celu zbudowania tej mozaiki zostały stłuczone ossuaria, a powstałe stąd kawałki stają się częściami tej mozaiki.
Dostęp do krypty pozostaje nadal z pomieszczenia na wyższym pię-trze, schodząc przez otwór w podłodze aż do pomieszczenia z dwiema komorami. Stamtąd można dostać się do sali z nową mozaiką, w której centralnej części został pochowany Jakub (fot. 24).
Skoro ta sala została napełniona ziemią, trzeba było zniwelować po-ziomy między pomieszczenia z komorami i mozaiką. W tym celu zainsta-lowano dwa schody przy wejściu (fot. 25). Wielkie zużycie tych schodów
Fot. 23 Fot. 24
może wskazywać na intensywny kult Apostoła pomiędzy tym przebudo-waniem (ok. VI w.) i zamknięciem krypty na początku XII wieku.
Mauzoleum zostanie zachowane praktycznie bez zmian struktural-nych (fot. 26) aż do początków XII wieku, gdy swój szczyt osiąga budowa obecnej bazyliki, w której burzy się wyższe piętro mazuleum, a na kryp-cie wznosi się nowy ołtarz, otwarty na spojrzenie wszystkich, tak jak to zaleca liturgia rzymska.
Siedem wieków później, pod koniec XIX wieku, krypta doświad-cza swojej największej transformacji, która ma ułatwić dostęp do niej dla wszystkich. Nawet dzisiaj, pielgrzymi odwiedzając kryptę znajdujacą się pod ołtarzem głównym w katedrze w Santiago de Compostela, a wkracza-jąc w korytarz centralny między dwiema komorami grobowymi widzą w głębi ołtarz zbudowany w XIX wieku, w którym spoczywa srebrna urna, w którym przechowane są relikwie św. Jakuba, Atanazego oraz Teodora.
Enrique Alarcón, prof. Universidad de Navarra
Tłumaczenie: ks. dr hab. Piotr Roszak