Zainteresowanie turystyką jako znaczącym fenomenem kultury współczesnej znajduje też swoje odzwierciedlenie w ofercie uczelni humanistycznych w Pol-sce. Na fali „upraktyczniania” studiów wyższych pojawiają się nowe kierunki, które mają sprawić, że kandydaci na studia będą spokojniejsi o swoją zawodową przyszłość po ukończeniu uniwersytetu. Takie działania mają przede wszystkim istotny wymiar marketingowy – nowe programy studiów wprowadzane na kie-runkach „defi cytowych” pod względem liczby chętnych do studiowania są szan-są na przetrwanie jednostki, jako przykład można podać Wydział Historyczny Uniwersytetu Gdańskiego, gdzie od 2014 roku istnieje kierunek „krajoznawstwo i turystyka historyczna”, czy Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, kształcący na kierunku „turystyka historyczna i dziedzictwo kulturowe”. Nowe kierunki realizują program „klasycznej” historii, poszerzając go o elementy kształcenia z zakresu studiów nad turystyką. W rezultacie, w ramach obligatoryjnych mo-dułów programowych studenci uczestniczą w zajęciach z antropologii kulturo-wej czy antropologii historycznej, lecz oddzielnego przedmiotu, jakim byłaby antropologia turystyki, w ofercie nie ma. Wyjątek stanowi przedmiot „antro-pologia kulturowa. Znaczenie dyscypliny w rozwoju świadomej turystyki” na kierunku „turystyka historyczna” na Uniwersytecie im. Marii Curie-Skłodow-skiej w Lublinie. Aczkolwiek, jeśli opierać ocenę wyłącznie na podstawie lektur wymienionych w sylabusie, odniesienie do turystyki i w tym przypadku jest śladowe. Przedmiot „antropologia podróży i turystyki” realizowany był także na bardzo wyspecjalizowanym kierunku „turystyka religijna” na studiach licencjac-kich na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Papieskiego im. Jana Pawła II. Ze względu jednak na zbyt małą liczbę kandydatów kierunek nie został otwarty w roku akademickim 2016/2017.
W dalszej części rozdziału przedstawiamy wnioski z analizy przykładowych sylabusów, dostępnych na stronach internetowych uczelni oferujących przed-mioty zapoznające studentów z antropologią turystyki. Prowadzone są one przede wszystkim na takich kierunkach studiów, jak etnologia i antropologia kulturowa oraz kulturoznawstwo. Włączenie przedmiotu do programu studiów wynika zazwyczaj z zainteresowań badawczych osoby prowadzącej zajęcia. Na przykład w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej UAM jest to dr Na-talia Bloch. Sylabus przedmiotu „antropologia turystyki” znakomicie ujawnia tropy badawcze samej wykładowczyni, oscylujące wokół wątków postkolonial-nych, problematyki gender i relacji turyści – przyjmujący. Z kolei na Uniwersyte-cie Warszawskim, w InstytuUniwersyte-cie Etnologii i Antropologii Kulturowej UW, prof. Anna Wieczorkiewicz prowadzi seminarium magisterskie z zakresu antropolo-gii turystyki i antropoloantropolo-gii ciała, co również oddaje główny nurt badań uczonej.
Antropologia turystyki jest zazwyczaj przedmiotem o charakterze fakul-tatywnym, poszerzającym wiedzę w danej dyscyplinie. Dobrym przykładem może być „antropologia turystyki i podróży” oferowana w Katedrze Bałkani-styki na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, gdzie jednym z pod-stawowych efektów kształcenia założonych w sylabusie ma być nabycie przez uczestnika kursu „podstawowej wiedzy o powiązaniach fi lologii z pokrewnymi naukami humanistycznymi”15. Stąd też, choć nazwę przedmiotu sformułowano jako „antropologia”, realizuje on de facto program studiów nad turystyką i po-dróżowaniem w ujęciu interdyscyplinarnym. Również przedmiot „antropologia podróży”, znajdujący się w programie studiów na kierunku „relacje między-kulturowe” w Instytucie Studiów Międzykulturowych Uniwersytetu Jagiel-lońskiego, cechuje raczej podejście interdyscyplinarne z naciskiem położonym na perspektywę humanistyczną niż „czyste” ujęcie antropologiczne. Szeroki wachlarz tematów związanych z kulturą podróżowania zachęca do tworzenia kursów, które w formie wykładów monografi cznych czy warsztatów sięgają do węższych, specjalistycznych zagadnień, jak np. przedmiot „seriale podróżni-cze – kreacja wizerunku «obcych» w kulturze popularnej” realizowany przez pracowników Katedry Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Wro-cławskiego.
Ta krótka charakterystyka pozwala stwierdzić, że antropologia turystyki, jako stosunkowo młoda perspektywa w badaniach zjawisk turystycznych, nie doczekała się jeszcze jednorodnego programu kształcenia. Na treści programo-we zawarte w tematyce kursu największy wpływ mają prywatne zainteresowania badawcze prowadzących, ich znajomość literatury przedmiotu (nadal stosunko-wo nielicznej w języku polskim) czy preferowane metody dydaktyczne – coraz częściej odchodzące od „klasycznego” wykładu na rzecz metody konwersatoryj-nej czy warsztatowej.
Pomimo wskazanych powyżej ograniczeń, podejmowane są różne działania na rzecz rozwoju i integracji antropologicznych badań nad podróżowaniem, a także ukazaniem dorobku polskich badaczy. Podobnie jak na Zachodzie, kon-cepcje antropologiczne są często przedstawiane wspólnie z socjologicznymi16. Spośród monografi i i prac zbiorowych ukazujących historyczną perspektywę rozwoju humanistycznych i społecznych badań nad turystyką warto wskazać na kilka przykładów. Rozdział na temat socjologii turystyki w książce Th e Sociology
of Tourism. European Beginnings and Developments, pod redakcją naukową G. Danna oraz G. Liebmann Parinello, zatytułowany Th e Sociology of Tourism in 15
https://usosweb.umk.pl/kontroler.php?_action=actionx:katalog2/przedmioty/pokazPrzed-miot(prz_kod:0724-s1B3Z-ATIP).
16 D. Nash (red.), Th e Study of Tourism: Sociological and Anthropological Beginnings, Elsevier, Oxford, 2007.
Poland, napisany przez K. Przecławskiego, J. Bystrzanowskiego i D. Ujmę, od-nosi się także do teorii antropologicznych. Ponadto wątki antropologiczne po-jawiają się w publikacjach pokonferencyjnych, takich jak Turystyka w badaniach
naukowych w Polsce i na świecie (red. W. Alejziak, R. Winiarski, 2006), z m.in. udziałem prof. Valene Smith i prof. Erika Cohena. Innym przykładem jest praca zbiorowa pt. New Trends in Tourism Research. A Polish Perspective, zreda-gowana przez F. Dias, S. Oliveirę, J. Kosmaczewską, A. Pereirę (2014), także będąca pokłosiem międzynarodowej konferencji naukowej. Na uwagę zasługują monografi czne wydania czasopisma „Folia Turistica”: „Z warsztatów Mistrzów” (red. W. Alejziak, nr 25/2011), “Th e Anthropology of Tourism” oraz „Turystyka w perspektywie antropologicznej” (red. M. Banaszkiewicz, S. Owsianowska, nr 37/2015 i 39/2016). Przygotowany został także specjalny numer czasopi-sma “Journal of Tourism and Cultural Change” – “Tourism in (Post)Socialist Eastern Europe” (red. M. Banaszkiewicz, N. Graburn, S. Owsianowska), który ukazał się w 2016 roku oraz książka pt. Anthropology of Tourism in Central and
Eastern Europe. Bridging Worlds pod redakcją S. Owsianowskiej i M. Banasz-kiewicz (Lexington Books, 2018).
Jeżeli chodzi o książki i czasopisma tematyczne w języku polskim, to wiele an-tropologicznych koncepcji zostało omówionych w opracowaniach socjologów, np. K. Przecławskiego: Socjologiczne problemy turystyki (1979) i Człowiek a turystyka.
Zarys socjologii turystyki (1996) oraz K. Podemskiego – Socjologia podróży (2005). Wydane w dwóch tomach w latach 2003 i 2004 opracowanie Nauki o turystyce (red. R. Winiarski) zawierają rozdziały poświęcone fi lozofi i (J. Lipiec), socjologii turystyki (K. Przecławski) czy pedagogiki turystyki (A. Matuszyk). Zostały one później włączone do wydanej w 2008 r. książki Turystyka w naukach
humani-stycznych (red. R. Winiarski), która dodatkowo obejmuje m.in. teksty o antropo-logii turystyki (K. Podemski) i semiotyce turystyki (S. Owsianowska), i stanowi pierwszy tego typu podręcznik w Polsce.
Na szczególną uwagę zasługuje dorobek A. Wieczorkiewicz, w tym Apetyt
turysty. O doświadczaniu świata w podróży (2008). Autorka prezentuje przegląd wielu koncepcji wytyczających kierunki antropologicznego i socjologicznego na-mysłu nad turystyką: od semiotyki D. MacCannella i języka turystyki G. Danna przez spojrzenie turystyczne J. Urry’ego po teorie ucieleśnienia i antropologię konsumpcji. Wieczorkiewicz jest także współredaktorką (z B. Brzozowską) i współautorką zeszytu pt. „Wyobraźnia turystyczna” („Kultura Współczesna”, 3/2010). Innymi przykładami mogą być dzieła pisane i redagowane przez et-nologa P. Kowalskiego: Odyseje nasze bylejakie. Droga, przestrzeń i
podróżowa-nie w kulturze współczesnej (2002), Wędrować, pielgrzymować, być turystą. Podróż
w dyskursach kultury (2003); zbiór zredagowany przez D. Rancew-Sikora, Podróż
podróżnicze w krajach postsocjalistycznych i Rosji monografi e napisane przez: M. Banaszkiewicz, Dialog międzykulturowy w turystyce. Przypadek polsko-rosyjski (2012), A. Bachórz, Rosja w tekście i doświadczeniu. Analiza współczesnych relacji
z podróży (2013), A. Horolets, Konformizm, bunt, nostalgia. Turystyka niszowa
z Polski do krajów byłego ZSRR (2013).
Na uwagę zasługuje aktywność ośrodków badawczych zajmujących się współczesnym podróżowaniem w perspektywie antropologicznej, w tym zna-czeniem dziedzictwa kulturowego dla turystyki17. Zakład Kulturowych Pod-staw Turystyki w poznańskiej AWF od 2004 r. organizuje cykliczne kon-ferencje i publikuje monografi e pod hasłem „Turystyka w humanistycznej perspektywie”. Badacze związani z tym ośrodkiem koncentrują się na różnych aspektach turystyki kulturowej, co znajduje ponadto odzwierciedlenie w wyda-wanych książkach i czasopiśmie internetowym „Turystyka Kulturowa”. K. Bucz-kowska, na podstawie analizy sylabusów, przygotowała raport na temat stu-diów w zakresie turystyki kulturowej. W Warszawie dwie prywatne uczelnie o profi lu turystycznym kreują forum do dyskusji dla osób zainteresowanych antropologią turystyki: badacze z WSTiJO skupiają się na roli dziedzictwa (wielo)kulturowego we współczesnych podróżach, co stało się inspiracją kil-ku konferencji i monografi i; wykładowcy z ALMAMER zrealizowali projekt badawczy, związany z problematyką człowieka w podróży, obejmujący także cykl seminariów i publikacji. Do tej listy warto dodać inicjatywy podejmowane przez pracowników Uniwersytetu Łódzkiego i doroczne seminaria zatytułowa-ne „Kultura a turystyka…”, które – chociaż organizowazatytułowa-ne przez geografów – są okazją do wymiany poglądów reprezentantów różnych dyscyplin naukowych (można by uznać, że przejawia się w tym tradycja zapoczątkowana w latach 1930. przez S. Leszczyckiego i kontynuatorów jego myśli). Jak widać, mimo iż działalność osób zainteresowanych humanistycznymi i antropologiczny-mi badaniaantropologiczny-mi nad turystyką jest rozproszona antropologiczny-między różnyantropologiczny-mi instytucjaantropologiczny-mi, 17 A. Mikos von Rohrscheidt, Ośrodki naukowe i badacze turystyki kulturowej w Polsce,
„Tu-rystyka Kulturowa”, 2014, Vol. 10, http://tu„Tu-rystykakulturowa.org/ojs/index.php/tk/artic- http://turystykakulturowa.org/ojs/index.php/tk/artic-le/view/523/524; “Turystyka w perspektywie humanistycznej” obejmuje serię monografi i pod redakcją naukową prof. M. Kazimierczaka, publikowanych przez AWF w Poznaniu, np. Turystyka w humanistycznej perspektywie (2004); Współczesne podróże kulturowe (2010); K. Buczkowska, Studia turystyki kulturowej na polskich uczelniach w latach 2002-2015, „Tu-rystyka Kulturowa”, 2015, Vol. 8, http://tu„Tu-rystykakulturowa.org/ojs/index.php/tk/article/ view/650/592; E. Puchnarewicz (red.), Wielokulturowość w turystyce, Wydawnictwo WSTiJO, Warszawa, 2010; E. Puchnarewicz (red.), Dziedzictwo kulturowe regionów świata i ich
zna-czenie w turystyce, Wydawnictwo WSTiJO, Warszawa, 2011; Z. Krawczyk, E. Lewandow-ska-Tarasiuk, J.W. Sienkiewicz zredagowali trzy monografi e (opublikowane przez DrukTur ALMAMER, WSE, Warszawa), Turystyka jako dialog kultur (2005); Bariery kulturowe
podejmowane są udane próby nawiązywania kontaktu i współpracy. Jednym z ostatnich i zarazem najważniejszych do tej pory wydarzeń tego typu była niewątpliwie Międzynarodowa Konferencja Naukowa „Antropologia turystyki – dziedzictwo i perspektywy”, zorganizowana w 2015 roku przez Instytut Stu-diów Międzykulturowych Uniwersytetu Jagiellońskiego i Wydział Turystyki i Rekreacji Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie.
Podsumowanie
Rozwój badań antropologicznych w danym ośrodku badawczym zależy nie tylko od kompetencji i zainteresowań zatrudnionych w nim naukowców, ale tak-że od polityki uczelni, przychylności władz wydziału, szansy zdobycia grantów, dofi nansowania udziału w konferencjach i stażach zagranicznych, tłumaczenia tekstów na język angielski, zakupu książek i dostępu do międzynarodowych baz danych itp. Fakt, na który zwrócił uwagę cytowany powyżej S. Ivanov, odnosi się nie tylko do składu rad naukowych 50 najważniejszych międzynarodowych czasopism, lecz również do niedostatecznej reprezentacji prac publikowanych przez autorów z krajów Europy Środkowej i Wschodniej, o czym przesądzają w dużym stopniu wskazane czynniki. Tym bardziej potrzebne są i zasługują na promocję wszelkie inicjatywy, dzięki którym głosy marginalizowanych uczest-ników debaty naukowej mogą zostać usłyszane, co jest warunkiem sine que non podjęcia dialogu. Wspomniana krakowska konferencja i publikacje, jakie zostały zainspirowane tym wydarzeniem, to efekt pracy wielu osób, które nawiązały dialog ponad podziałami. To właśnie owo spotkanie stanowiło bodziec do pod-jęcia pracy nad tomem, który pokazywałby, że w Polsce i innych krajach Europy Środkowej i Wschodniej prowadzone są badania turystyki z perspektywy antro-pologicznej, a jednocześnie, że w kręgu anglofońskich badaczy są także naukow-cy żywo zainteresowani wymianą myśli i doświadczeń z reprezentantami naszej części Europy oraz mocno wspierają proces oddawania głosu przedstawicielom środowisk badawczych dotychczas mniej obecnych w kręgu nauki światowej.
Uniwersytet Jagielloński