Apelatywizacja nazw własnych

Bardzo interesującym procesem, należącym do szeroko pojętej derywacji se-mantycznej, jest apelatywizacja nazw własnych, czyli ich metaforyczne lub me-tonimiczne przeobrażenie w celu utworzenia nowej nazwy pospolitej. Powstałej w ten sposób nazwie pospolitej odpowiada zwykle

istniejący już w języku synonim, od którego różnić się będzie zarówno wartością ekspresywną, jak też strukturą semantyczną i hierarchicznym układem składników jej budowy (semów), np.: kalwin ‘bezbożnik’ (= człowiek bezbożny jak Kalwin) : bezbożnik (= człowiek nie wierzący w Boga + negatywna ocena) (Masłowska 1991:

29–30).

Ze względu na ograniczoną pojemność semantyczną nazw własnych podstawę de-rywacji stanowią cechy konotacyjne, które wykształciły się w wyniku społecznych i kulturowych doświadczeń oraz utrwaliły się w świadomości użytkowników języka na tyle mocno, by zyskać znaczeniową niezależność konieczną do rozwoju polisemii (Masłowska 1991: 29).

Przy apelatywizacji, podobnie jak w przypadku derywacji semantycznej nazw pospolitych, dochodzi najczęściej do pejoratywizacji, rzadziej melioracji (nadanie pozytywnej konotacji) wyrazów.

Wśród analizowanych neosemantyzmów wyrazy powstałe w wyniku proce-su apelatywizacji mają niemal taką samą frekwencję w obu językach (czes. 83, czyli 7,3% ogółu neosemantyzmów; chorw. 194, czyli 7,2%).

W obu materiałach proces ten jest najczęściej wykorzystywany do tworze-nia nowych ekspresywnych „nazw osób” (czes. 43, chorw. 127; por. tabela 21).

Bardzo często są to pejoratywnie nacechowane metonimie nazywające przed-stawicieli różnych narodowości, utworzone od imion własnych typowych dla

Neosemantyzmy 135 danych narodów, np. c z e s k i e: helmut²² pogardl. ‘Niemiec’, icik ‘Żyd, stary Żyd’, Ivan pogardl. ‘Rosjanin’, lájoš ksenofob. 1. ‘Rom’, 2. ‘Węgier’; c h o r -w a c k i e: Ðoka ‘Serb’, Džafer, Meho, Mujo 1. ‘Bośniak’, 2. ‘Muzułmanin’, Janez ‘Słoweniec’, Pišta ‘Węgier’ ← ‘węgierska postać imienia Stefan’. Imiona rodzime (lub zakorzenione w języku) są z kolei wykorzystywane do ogólnej charakterystyki nosicieli danych cech oraz przedstawicieli różnych zawodów, najczęściej wywołujących negatywne konotacje, np. c z e s k i e: dorota pogar-dl. 1. ‘wiejska (zwykle głupia) dziewczyna’, 2. ‘nieporządna kobieta; kobie-ta, która ma wielu kochanków’, eman ‘niedorozwinięty psychicznie człowiek’, lojza ‘ts.’, mařena ‘dziewczyna; prosta dziewczyna’; c h o r w a c k i e: daša 1. ‘młoda prostytutka’, 2. ‘ulicznica’, marta ‘prostytutka’, Pero 1. ‘chłopak, młodzian’, 2. ‘niezdara’, 3. ‘osoba bez znaczenia’, 4. ‘zła osoba’, 5. ‘głupek’, Tonka ‘homoseksualista’. Motywacja tego typu apelatywizacji w większości przypadków nie jest do końca zrozumiała.

Zdecydowanie bardziej przejrzystą motywacją charakteryzują się za to zna-czenia pochodne konkretnych postaci historycznych, mitologicznych lub zwią-zanych z kulturą masową. Derywaty nawiązują semantycznie do utrwalonych w kulturze cech stereotypowych przypisywanych tym postaciom (por. Masłow-ska 1991: 34), co można zaobserwować m.in. w c z e s k i c h przykładach:

jánošík pogardl. ‘Słowak’ (od słowackiego zbójnika Juraja Jánošíka), hujer slang młodz. ‘człowiek gorliwy, pilny’ (od postaci Viktora Hujera z czechosło-wackiej komedii Marečku, podejte mi pero), ken slang młodz. ‘dobrze wyglą-dający młody mężczyzna’ (od nazwy lalki z serii Barbie), kryštof pogardl. ‘po-licjant drogowy’ (od św. Krzysztofa, patrona kierowców), xantipa pogardl. ‘zła, kłótliwa kobieta’ (od postaci Ksantypy < gr. Ksanthippē, żony Sokratesa, która była z natury kłótliwa). Wśród c h o r w a c k i c h przykładów tego procesu można wymienić formy: Ajnštajn ‘genialny, wyjątkowo inteligentny człowiek’

(od nazwiska fi zyka Alberta Einsteina), Bob Rock ‘mężczyzna z dużym nosem’

(od bohatera jugosłowiańskiego komiksu Alan Ford), her fl ik 1. ‘kulawa oso-ba’, 2. ‘chroma osoba’ (od postaci kulawego nazisty z brytyjskiego serialu ’Allo

’Allo!), Minhauzen ‘chwalipięta, kłamca’ (od postaci literackiej, niemieckiego szlachcica Barona Münchhausena), Sizif ‘impotent’ (od postaci mitycznego Syzyfa).

Inny typ apelatywizacji reprezentują metonimie określające nosicieli danych cech, powstałe od nazw narodowości, np. c z e s k i e: škot/skot ‘chciwiec’, tatar pogardl. ‘człowiek pozbawiony kulturalnych lub cywilizacyjnych nawy-ków’, žid ‘skąpiec’; c h o r w a c k i e: Čeh ‘chłopak, mężczyzna o jasnych wło-sach i cerze’, Eskim, Eskimac ‘obojętny, nieczuły mężczyzna’ ← ‘Eskimos’, Šveđanka 1. ‘kobieta o jasnej cerze i włosach’, 2. ‘blondynka’ ← ‘Szwedka’, Ukrajinka ‘prostytutka’.

Drugą pod względem frekwencji kategorią semantyczną, do której przynale-żą rezultaty procesu apelatywizacji, są żartobliwe lub eufemistyczne określenia

22 Pisownia małych i wielkich liter jest zgodna z zapisem występującym w źródłach słownikowych.

Sposoby wzbogacania leksyki potocznej

„części ciała” (czes. 11, chorw. 25), przede wszystkim nazwy narządów płcio-wych. Bardzo często do ich tworzenia wykorzystywane są popularne imiona, zwykle męskie, sama zaś motywacja tego procesu nie jest do końca jasna, np.

c z e s k i e: franta, francek, francl wulg. ‘męski narząd płciowy’, vacek wulg.

‘ts.’, julča wulg. ‘żeński narząd płciowy’, milan ‘brzuch’; c h o r w a c k i e:

Baltazar ‘męski narząd płciowy’, Bartol ‘ts.’, đokica ‘mały męski narząd płcio-wy’, Joža ‘ts.’, Pišta ‘nos’. W materiale c h o r w a c k i m występują ponadto przykłady wykorzystania przy tworzeniu tego typu form nazw postaci histo-rycznych i mitycznych, a także nazw geografi cznych, co najczęściej wpływa na pozytywne zabarwienie nowych derywatów, np.: Atila ‘duży męski narząd płciowy’ (od słynnego władcy Hunów Attyli), džingiskan ‘męski narząd płcio-wy’ (od władcy Mongołów Czyngis-chana), Nepal ‘sztywny męski członek’, Niagara ‘miękkie kobiece piersi’.

Tabela 21. Apelatywizacja nazw własnych – kategorie semantyczne

Kategoria semantyczna

Liczba leksemów język

czeski

język chorwacki

Nazwy osób 43 127

Części ciała 11 25

Sytuacje i zdarzenia zachodzące w społeczności 7 2

Miejsca i instytucje 6 9

Środki lokomocji 3 2

Używki 2 18

Pieniądze i zakupy 2 4

Ubiór 2 1

Narzędzia i sprzęty 1 2

Cechy i właściwości człowieka 1 0

Działanie człowieka 1 0

Miary 1 0

Sport 1 0

Warunki atmosferyczne 1 0

Stany psychiczne i fi zyczne człowieka 0 2

Muzyka 0 1

Nauka 0 1

Pozostałe 1 0

Ogółem: 83 194

W przypadku leksyki c h o r w a c k i e j rezultaty procesu apelatywiza-cji reprezentują również następujące kategorie semantyczne: „używki” (18), np.: makedonac ‘opium z Macedonii’ ← ‘Macedończyk’, Turčin ‘haszysz z Tur-cji’ ← ‘Turek’²³, Nikola ‘joint’; „miejsca i instytucje” (9), np.: Hilton ‘więzie-nie’ (od nazwy słynnego hotelu), Tunguzija ‘nieistniejący daleki kraj’,

veneci-23 Poza wymienionymi wyżej dwoma przykładami ten typ apelatywizacji pojawia się również w określeniach narkotyków typu: albanka ‘marihuana z Albanii’, Hercegovka

‘ma-Neosemantyzmy 137 ja ‘WC’ oraz „pieniądze i zakupy” (4), np. Tesla ‘dawny banknot o nominale 500 dinarów’. Wśród słownictwa c z e s k i e g o można wymienić kategorię

„sytuacje i zdarzenia zachodzące w społeczności ludzkiej” (7), np.: brajgl 1.

‘wielki nieporządek’, 2. ‘głośna zabawa, awantura’ (od holenderskiego mala-rza Pietera Breughla i jego monumentalnych wiejskich scen), havaj ‘beztroskie życie, dobry nastrój’ ← ‘Hawaje’ oraz „miejsca i instytucje” (6), np.: bohni-ce, kateřinky, kromcl ‘zakład psychiatryczny’ (od nazw konkretnych placówek na terenie Czech).