Zapożyczenia z języka tureckiego

Zapożyczenia z języka tureckiego występują niemal wyłącznie w c h o r w a c -k i e j części badanego materiału (79 le-ksemów, 5,1%), podczas gdy wśród le-k- lek-syki c z e s k i e j można odnotować tylko 3 takie formy: bakšiš ‘napiwek’ <

tur. bachšeš ‘dar’ (SESJČ), čibuk slang młodz. ‘cygaro’ < tur. čybuk ‘ts.’ (Rej-zek), papuče ‘pantofl e’ < tur. papuč ‘ts.’ (SESJČ).

41 Czasownik kenjati jest podstawą wielu innych derywatów: kenjator 1. ‘gaduła’, 2. ‘nu-dziarz’, 3. ‘frazesowicz’, kenjac 1. ‘malec’, 2. ‘niezdara, oferma’, kenjanac ‘brud, nieporzą-dek’, kenjaža 1. ‘coś głupiego’, 2. ‘coś nudnego’, kenja 1. ‘pieniądze’, 2. ‘haszysz’, kenjara

‘anus’, kenjarnik ‘toaleta’, kenjalo ‘męcząca, uciążliwa osoba, stręczyciel’, kenjkalo 1. ‘pła-czek’, 2. ‘nudziarz’, 3. ‘pedant’, 4. ‘stręczyciel’.

Sposoby wzbogacania leksyki potocznej

Turcyzmy pojawiły się na serbsko-chorwackim obszarze językowym wraz z podbojem tych ziem przez Turków Osmańskich zapoczątkowanym pod ko-niec XIV wieku⁴². Proces przenikania wyrazów o tureckiej proweniencji trwał przez cały okres panowania Imperium Osmańskiego na tych terenach, aż do jego upadku, który rozpoczął się pod koniec XVII wieku. W największym stop-niu objął on swoim zasięgiem obszar Bośni i Hercegowiny, ale również Serbii.

W przypadku Chorwacji wpływ turecki dotyczył przede wszystkim dialektu sztokawskiego, czyli terenów Slawonii, Liki oraz Dalmatyńskiej Zagory. Przy przenikaniu form tureckich do języka serbskiego i chorwackiego najważniejszą rolę odgrywało tureckie wojsko i administracja, a także słowiańscy muzułmanie, mieszczanie i urzędnicy. Wraz z podbojem tureckim na Bałkanach pojawiła się nowa organizacja społeczna i państwowa, a także wschodnia kultura islamska.

Powstało wtedy wiele nowych pojęć oraz szereg instytucji, które były przejmo-wane wraz z ich oryginalnymi nazwami⁴³. A. Škaljić wskazuje dwa ważne czyn-niki, które wpłynęły na popularność form tureckich wśród Serbów i Chorwatów:

działalność słowiańskich muzułmanów szkolonych w Stambule oraz dużą liczbę orientalizmów obecnych w słowiańskich pieśniach ludowych. Škaljić podkreśla również, iż działania purystyczne przy kodyfi kacji języka serbsko-chorwackie-go pod koniec XIX i na początku XX wieku właściwie nie objęły wyrazów tu-reckiego pochodzenia, co było spowodowane brakiem ekspansywnej polityki językowej Imperium Osmańskiego (Škaljić 1966: 12).

Do zmiany nastawienia wobec turcyzmów doszło już na terenie niepodległej Chorwacji, na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku, „kiedy większość chorwackich turcyzmów i innych orientalizmów mylnie napiętnowano mianem serbizmów, skazując je na wymarcie” (Jaroszewicz 2004: 208). Na szczęście w późniejszym okresie polityka w stosunku do wyrazów tureckiego pochodze-nia uległa zmianie, na co wpływ mieli sami Chorwaci i ich praktyka językowa, a także działalność niektórych chorwackich lingwistów, m.in. Dalibora Brozo-vicia, który tak wypowiadał się o turcyzmach: „Takve riječi treba da imaju svoje mjesto u hrvatskim rječnicima kao i svi ostali stilemi, one su neodvojiv dio hr-vatskoga jezičnog naslijeđa. Proglašavati ih srbizmima nije samo netočno nego i veoma štetno”⁴⁴ (Brozović 2000). Wiele wyrazów usuniętych z chorwackiej leksyki standardowej na początku lat dziewięćdziesiątych pozostało do dzisiaj

42 Abdulah Škaljić wskazuje na jeszcze wcześniejszy okres kontaktów słowiańsko-ture-ckich, który był związany z obecnością plemienia Awarów na terenie Panonii oraz wpływami turecko-tatarskimi na język bałkańskich Słowian (Škaljić 1966: 11–12).

43 Przy tej okazji należy wspomnieć, iż większość wyrazów tureckiego pochodzenia sta-nowią orientalizmy pochodzące z języka arabskiego i perskiego, choć pojawiają się również wyrazy o nowogreckiej proweniencji, np.: avlija, kaldrma, kesten, kutija (Brozović 2000).

44 Słowa te odnoszą się do grupy wyrazów pochodzenia tureckiego nacechowanych sty-listycznie, które mają swój rodzimy, neutralny stysty-listycznie, odpowiednik, np.: barjak (za-stava), sevdah (ljubav). Pozostałe dwie grupy turcyzmów wydzielone przez Brozovicia to:

1) turcyzmy niemające swych rodzimych odpowiedników, np.: bakar, boja, duhan; 2) tur-cyzmy odnoszące się do orientalnych i (lub) islamskich realiów, np.: baklava, džamija, fes, imam (Brozović 2000).

Zapożyczenia 105 w odmianach substandardowych tego języka. W obrębie chorwackiej leksyki potocznej znajduje się dziś spora liczba zachowanych w ten sposób turcyzmów, które mieszczą się z kolei w szerokiej normie standardowego języka serbskiego.

Wyrazy tureckiego pochodzenia w odmianie potocznej języka c h o r w a c -k i e g o to przede wszyst-kim różnego rodzaju „nazwy osób” (42), głównie o zabarwieniu pejoratywnym. Wśród nich można odnaleźć nazwy: osób ograni-czonych umysłowo, np.: bena ‘głupek, niezdara’ < tur. bön ‘ts.’ (Klaić, HJP), bil-mez ‘osoba rozwinięta fi zycznie, silna, ale głupia’ < tur. bilbil-mez ‘ts.’ (Klaić); osób leniwych, np.: amza ‘nierób, leń’ < tur. amza ‘głupek, matoł’ (Klaić), džabale-baroš ‘próżniak, leń’ < džaba ‘bezpłatnie, za darmo’ < tur. reg. pot. caba ‘ts.’

(Sabljak 2001, HJP); określenia skąpców, np.: cicija ‘skąpiec’ < tur. titiz ‘dzi-wak, pedant’ (Klaić, HJP), điber, điberušnjak, điberušnjar 1. ‘Żyd’, 2. ‘skąpiec’, 3. ‘materialista’, 4. ‘osoba, która się pyszni’ < džibra ‘rakija złej jakości’

← ‘fusy, męty’ < tur. cibre ‘ts.’ (Skok: I, 473; Imami) oraz włóczęgów i wy-kolejeńców, np.: fukara ‘nicpoń, wykolejeniec, łajdak’ < tur. fıkara/fukara ‘ts.’

(Klaić), funjara ‘włóczęga, awanturnik’ < tur. fünun ‘zero, nic’ (RSR), gulan-fer 1. ‘utracjusz, marnotrawca’, 2. ‘włóczęga, bezdomny’ < tur. gulâmpare ‘ts.’

(RSR). Ponadto występują tutaj pejoratywne określenia kobiet, np.: alapača

‘prostaczka, skora do obmawiania’ < alakati ‘krzyczeć, wydzierać się’ ← ‘głoś-no wzywać Allaha’ < tur. alahmak ‘ts.’ (HJP) oraz przedstawicieli różnych na-cji, np.: balija ‘Muzułmanin’ < tur. Bāli ‘nazwa osobowa’ (HJP, Klaić), ćifut pogardl. ‘Żyd’ < tur. çıfıt ‘ts.’ (HJP), gedžovan pogardl. 1. ‘wieśniak, prostak’, 2. ‘Serb’ < tur. gege ‘wariat, głupek’ (Klaić).

Wśród zapożyczeń tureckich pojawia się 8 określeń „części ciała”, np.:

buđola ‘męski narząd płciowy’ < budža reg. przest. ‘maczuga, kij’ < tur. < arab.

(RSR), čontara, čonta/ćonta ‘głowa’ < tur. çanta ‘torba’ (asocjacja z frazą nositi glavu u torbi) (Imami) oraz 7 przykładów kategorii „sytuacje i zdarzenia zacho-dzące w społeczności ludzkiej”, np.: rusvaj ‘zamieszanie, chaos’ < tur. rüsvay

‘ts.’ < pers. rusway ‘zawstydzony, poniżony’ (RSR), tulumiška, tulum ‘zabawa, impreza, przyjęcie’ ← ‘naczynie na wino, bukłak’ < tur. tulum ‘pusty bukłak’

(RSR, HJP).

Poza tym można tutaj wymienić kilka przykładów następujących kategorii:

– „pieniądze i zakupy”: mukteševina ‘coś darmowego, bezpłatnego’ < muk-te ‘za darmo, bezpłatnie’ < tur. müft ‘ts.’ < pers. muft ‘ts.’ (RSR);

– „działanie człowieka”: đusavac ‘taniec’ < đuskati ‘tańczyć w klubach di-sco, klaskając rękami’ ← ‘całą siłą uderzyć w ziemię lub upaść na ziemię’

< tur. güsmek ‘zdenerwować się’ (HJP, Imami);

– „miejsca i instytucje”: buđa ‘schron’, budža reg. przest. ‘jama’ < tur. <

arab. (RSR);

– „narzędzia i wyposażenie”: kašika ‘łyżka’ < tur. kaşika ‘ts.’ (RSR);

– „stany psychiczne i fi zyczne człowieka”: kavara ‘strach’ ← ‘wiatr, wzdę-cie’ < tur. kavara ‘ts.’ (Nosić).

Sposoby wzbogacania leksyki potocznej