Uniwerbizacja

Uniwerbizacja jest procesem różnie defi niowanym przez współczesne języ-koznawstwo. W niniejszej publikacji została przyjęta defi nicja M. Dokulila, w myśl której:

Sposoby wzbogacania leksyki potocznej

z uniwerbizacją mamy do czynienia wtedy i tylko wtedy, gdy w języku występuje równolegle nazwa dwuwyrazowa, lecz nie tylko jako okazjonalne wyodrębnienie specjalnego gatunku w obrębie nazwy, ale jako stała nazwa syntetyczna […] A zatem istnienie nazwy jehličnatý strom upoważnia nas do tego, aby derywat jehličnan rozu-mieć jako jego kondensację, natomiast istnienie luźnego związku starý člověk ‘stary człowiek’ […] nie upoważnia nas absolutnie do tego, abyśmy nazwy jednowyrazowe typu stařec ‘starzec’, stařík ‘ts.’ itp. mogli uważać za jego uniwerbizację (Dokulil 1979: 164–165).

Na proces uniwerbizacji składają się różne zabiegi formalne. W monografi i został wykorzystany podział D. Buttler (1981: 187–220) na pięć podstawowych zabiegów prowadzących do uniwerbizacji, takich jak: 1. derywacja sufi ksalna;

2. dezintegracja (derywacja dezintegracyjna, derywacja wsteczna) wraz z ad-ideacją; 3. elipsa: a) substantywizująca, b) deadiektywizująca; 4. abrewiacja;

5. kompozycja. Podział ten został nieznacznie zmodyfi kowany. Adideacja jest tutaj rozumiana szerzej niż w opisie D. Buttler i obejmuje również wyrazy, które upodobniają się do już istniejących, nie tylko poprzez derywację wsteczną, ale również w wyniku zastosowania odpowiednich końcówek lub sufi ksów (por.

Szczepańska 1994: 51). Kompozycja została potraktowana jako odrębne zjawi-sko i omówiona w osobnym dziale (por. 2.3).

Różne typy uniwerbizacji pojawiają się licznie w obu analizowanych mate-riałach, z tym że uniwerbizmy czeskie zdecydowanie przeważają nad chorwa-ckimi (czes. 457, chorw. 155), stanowiąc istotny wkład w powstawanie nowych wyrazów potocznych na drodze metod transformacyjnych (czes. 15,7%, chorw.

5,6%). Na popularność zjawiska uniwerbizacji w potocznej odmianie języka czeskiego zwraca uwagę E. Szczepańska, która podkreśla, że dzięki niemu kon-takt językowy staje się bardziej żywy, ale z drugiej strony towarzyszy mu nie-bezpieczeństwo braku precyzji (Szczepańska 1994: 35).

W obu językach na czoło wysuwa się derywacja sufi ksalna (czes. 366, chorw. 118), przy której wykorzystuje się niemal te same sufi ksy, co przy zwykłej derywacji odprzymiotnikowej (por. 2.1.3). W przypadku języka c z e s k i e -g o są to przede wszystkim formanty: -ák (148): domácák ‘zadanie domowe’

< szkol. domácí úkol, jídelňák ‘jadłospis, menu’ < jídelní lístek, řidičák ‘prawo jazdy’ < řidičský průkaz, smažák ‘smażony ser’ < smažený sýr²⁶, toaleťák ‘pa-pier toaletowy’ < toaletní papír; -ka (93): asfaltka ‘droga asfaltowa’ < asfal-tová silnice, kreditka ‘karta kredytowa’ < kreditní karta, nádražka ‘restauracja dworcowa’ < nádražní restaurace, placka ‘piersiówka’ < placatá láhev, slepka slang młodz. ‘ślepa uliczka’ < slepá ulice; -ovka (24): litrovka ‘litrowa butelka’

< litrová láhev, tiskovka ‘konferencja prasowa’ < tisková konference, webovky

‘strony internetowe’ < webové stránky; -áč (17): animáč ‘fi lm animowany’ <

animovaný fi lm, lahváč ‘piwo butelkowe’ < lahvové pivo. C h o r w a c k i e

26 Sufi ks ten bardzo często jest wykorzystywany przy tworzeniu jednowyrazowych nazw potraw i napojów, por. m.in.: buráky < burské oříšky, lovečák < lovecký salám, řezák < ře-zané pivo, svařák < svařené víno, šopák < šopský salát, tatarák < tatarský biftek, tuzemák <

tuzemský rum, vaječnák < vaječný koňak.

Słownictwo powstałe w procesie transformacji 59 określenia jednowyrazowe są tworzone najczęściej za pomocą sufi ksów: -ak²⁷ (38): lažnjak ‘fałszywe pieniądze’ < lažni novac, osnovnjak ‘szkoła podstawo-wa’ < osnovna škola, robnjak ‘dom towarowy’ < robna kuća; -ić (14): akcić

‘fi lm sensacyjny’ < akcioni fi lm, minić ‘spódniczka mini’ < mini suknja; -ka (11): kontrolka ‘pisemna praca kontrolna’ < kontrolni pisemni zadatak, litrenka

‘butelka litrowa’ < litrena boca; -ica (11): kiselica ‘woda mineralna’ < kisela voda, žestica ‘mocny napój alkoholowy’ < žestoko piće.

Specyfi czną grupę stanowią wyrazy powstałe w wyniku procesu adideacji (czes. 35, chorw. 7), gdzie nowe wyrazy upodobniają się do już istniejących przede wszystkim na drodze derywacji sufi ksalnej (np. c z e s k i e: černoch

‘pasażer na gapę’ ← ‘murzyn’ < černý pasažér, vlastenec sport. ‘gol samobój-czy’ ← ‘patriota’ < vlastní gól; c h o r w a c k i e: kriminalac ‘powieść krymi-nalna’ ← ‘kryminalista’ < kirminalistički roman, minimalac ‘minimalna płaca’

← ‘minimalista’ < minimalna plaća) oraz paradygmatycznej (np.: c z e s k i e dálka ‘pilot do telewizora, do auta’ ← ‘odległość’ < dálkové ovládání, dámy

‘damskie toalety’ ← ‘damy’ < dámské toalety). Adideacja może również, ale nie musi, towarzyszyć derywacji wstecznej (czes. 24, chorw. 6). Z pierwszym przypadkiem mamy do czynienia w formach c z e s k i c h: bulvár pogardl.

‘gazeta lub czasopismo, które publikuje informacje o znanych osobistościach, również o sprawach nieprzyjemnych dla tych ludzi’ ← ‘bulwar’ < bulvární tisk, prales sport. ‘spotkanie na najniższym szczeblu sportowym’ ← ‘puszcza’ < pra-lesní liga oraz w formie c h o r w a c k i e j: trauma ‘klinika traumatologiczna’

← ‘trauma’ < bolnica za traumatologiju; z drugim – w wyrazach: c z e s k i m notor < notorický alkoholik i c h o r w a c k i m žvaka ‘guma do żucia’

< guma za žvakanje.

Substantywizacja w obu materiałach pojawia się bardzo rzadko (czes. 9, chorw. 9) i obejmuje takie formy, jak c z e s k i e: řezaný ‘gatunek piwa’ < řezané pivo, zkouškové stud. ‘sesja egzaminacyjna’ < zkouškové období i c h o r -w a c k i e: godišnji ‘urlop roczny’ < godišnji odmor, žestoko ‘mocny alkohol’

< žestoko piće. Warto przy tej okazji wspomnieć o istotnej roli kontekstu, któ-ry zazwyczaj pomaga zlikwidować zagrożenie wieloznaczności towarzyszącej procesowi substantywizacji (por. Szczepańska 1994: 33). Częstszym zabiegiem uniwerbizacyjnym w odmianie potocznej obu języków jest abrewiacja (czes.

23, chorw. 15), co potwierdzają czeskie i chorwackie przykłady, np. c z e -s k i e: hroma-so wulg. ‘-sek-s grupowy’ < hromadný -sex, ka-sr/ke-sr ‘gaz łzawiący’

< kapesní aerosolový rozstřikovač, panapr ‘papier toaletowy’ < papír na prdel;

c h o r w a c k i e: hrdi ‘chorwackie dinary’ < hrvatski dinari, p. k. (pe-ka) ‘ssa-nie (fellatio)’ < pušenje kurca.

27 Jak pokazują przykłady, ten charakterystyczny dla rodzaju męskiego sufi ks jest często używany do tworzenia nazw prymarnie żeńskich.

Sposoby wzbogacania leksyki potocznej Tabela 4. Uniwerbizacja

Typ uniwerbizacji

Liczba leksemów język

czeski

język chorwacki

Derywacja sufi ksalna 366 (80%) 118 (76,1%)

Derywacja wsteczna 24 (5,2%) 6 (3,9%)

Adideacja 35 (7,7%) 7 (4,5%)

Elipsa – substantywizacja 9 (2%) 9 (5,8%)

Abrewiacja 23 (5%) 15 (9,7%)

Ogółem: 457 155