Zapożyczenia z języka romskiego

Bardzo ciekawą grupę zapożyczeń, stosunkowo licznie reprezentowaną w obu analizowanych językach, stanowią wyrazy romskiego pochodzenia³³. W obu przypadkach są to bardzo stare pożyczki, które zanim przeniknęły do ogólnej leksyki potocznej, stanowiły część składową różnego rodzaju żargonów, przede wszystkim związanych ze środowiskami przestępczymi i o tajnym charakterze.

Wydaje się, że wyrazy romskie dzięki swojej niezrozumiałości były idealnym narzędziem do zatajenia pewnych treści w komunikacji między włóczęgami, żebrakami, oszustami karcianymi czy złodziejami (przykładem może być tzw.

mluva světských; por. s. 39).

Pomimo iż Romowie pojawili się w Europie Środkowej już w 1417 roku, a na terenie Czech (w Pradze) już około roku 1419, początkowo ich kontakty z miejscowymi obywatelami były w dużym stopniu ograniczone. Stosunki te ożywiły się dopiero w XIX wieku i wraz z nimi, od drugiej połowy XIX wieku, wzrosła liczba wyrazów romskich, które zaczęły przenikać do czeskiego argotu (SNČ 2009: 19, 26). Wyrazy romskiego pochodzenia zanotował po raz pierwszy K. Juda w pracy Tajná řeč (hantýrka) zlodějů a šibalů z 1902 roku, a w słowni-ku F. Bredlera Slovník české hantýrky (tajné řeči zlodějské) ich liczba była już znacznie większa (SNČ 2009: 20). Znaczący wpływ wyrazów romskich na cze-ski argot podkreśla w swojej monografi i z 1934 roku F. Oberpfalcer, umieszcza-jąc je jako trzecie w kolejności źródło leksyki dla tej odmiany językowej. Czeski językoznawca przytacza sporą liczbę wyrazów romskiego pochodzenia przyna-leżących do czeskiego argotu, zwracając przy tym uwagę na ich zdeformowaną i przekształconą semantycznie postać w języku-biorcy (Oberpfalcer 1934: 333).

Z nowszych prac warto zwrócić uwagę na publikacje Karela Kamiša. W jed-nym z artykułów podaje on długą listę romskich argotyzmów występujących w czeszczyźnie. Przy tej okazji zauważa, że wyrazy romskie nigdy nie pojawi-ły się w standardowej odmianie czeszczyzny, w ostatnich latach przestapojawi-ły zaś przenikać także do niestandardowych odmian języka czeskiego (Kamiš 1998:

126, 129).

32 Szczegółową analizę porównawczą wyrazów romskiego pochodzenia w różnych odmianach języka czeskiego i chorwackiego zawiera artykuł Words of Romani origin in the Czech and Croatian languages (Fałowski 2013).

33 W opracowaniach czeskich tego typu wyrazy są określane terminami cikánská slova (Oberpfalcer 1934: 333) lub romské argotismy (Kamiš 1998: 128), z kolei w chorwackich/

bośniackich jako: ciganizmi (Uhlik 1954: 5), romski izrazi (Sabljak 2001: 10), romske riječi (Šehović 2009: 144).

Sposoby wzbogacania leksyki potocznej

W chorwackiej tradycji lingwistycznej Romowie byli uważani za twórców specyfi cznej odmiany języka o nazwie šatrovački govor lub šatra, różniącej się od wszystkich znanych i używanych dotąd na terenie Chorwacji odmian. Jak podkreśla T. Sabljak, był to tajny język grupy ludzi, system tajnych znaków i szyfrów niedostępny dla innych osób i grup³⁴ (Sabljak 2001: 5). Wydaje się jednak, że zamiast przypisywać Romom autorstwo šatrovačkiego govoru, lepiej stwierdzić, iż šatrovački govor i język Romów rozwijały się w bliskiej symbio-zie, oddziałując na siebie wzajemnie. Takie stanowisko zajmuje m.in. Rade Uh-lik, autor obszernej rozprawy z 1954 roku o wpływach cygańskich na šatrovački govor w Bośni i Hercegowinie, który myśl tę wyraził słowami: „šatrovačkim govorom provejava tipičan ciganski duh ili, kaošto neki smatraju, da je ciganski jezik nadahnut šatrovačkim duhom” (Uhlik 1954: 6). R. Uhlik zwraca ponadto uwagę na powiązania romskiej społeczności ze sferą przestępczą oraz na specy-fi czną „cygańską stylistykę”, która wpłynęła na plastyczność šatry oraz innych żargonów (Uhlik 1954: 6).

W analizowanym materiale czeskim pojawiają się 54 wyrazy romskiego po-chodzenia (3% wszystkich zapożyczeń), natomiast w chorwackim – 76 (4,9%)³⁵. Występuje tutaj duża grupa wyrazów czeskich i chorwackich o tym samym rom-skim etymonie, znaczeniu i zbliżonej formie, co świadczy o przenikaniu podob-nej warstwy słownictwa romskiego do obu języków, np.: czes. love ‘pieniądze’, chorw. lova ‘ts.’ < rom. lóve ‘ts.’ (SNČ 2009, Uhlik 1954: 21); czes. čokl/čukl pogardl. ‘pies’, chorw. đukela ‘pies (duży)’ < rom. džukel ‘ts.’ (SNČ 2009, Uhlik 1954: 15); czes. mindža wulg. 1. ‘kobieta; podkreśla głupotę lub brak sympa-tii’ ← 2. ‘żeński narząd płciowy’, chorw. mindža 1. ‘kobieta/dziewczyna’ ← 2. ‘żeński narząd płciowy’ < rom. mindž/minž ‘żeński narząd płciowy’ (SNČ 2009, Uhlik 1954: 24).

Jak już wspomniano wcześniej, wyrazy romskiego pochodzenia w odmianie potocznej obu języków dotyczą w dużej mierze sfery związanej z przestępczoś-cią i wymiarem sprawiedliwości, co bezpośrednio wynika z dawnej i dzisiejszej sytuacji społecznej Romów w obu krajach. Ponadto leksykę tę cechuje bardzo silne zabarwienie emocjonalne. Taki charakter mają „nazwy osób”, szczegól-nie częste w słownictwie czeskim, gdzie pojawiają się 25 razy, w chorwackim zaś 23 razy (por. tabela 13). W materiale c z e s k i m występują ekspresywne

34 W późniejszych latach znaczenie terminu šatrovački jezik znacznie się poszerzyło, odnosząc się do szerszej grupy języków tajnych, zaś w ostatnim okresie, pod wpływem amerykańskiego terminu slang, określenie to zaczęło też oznaczać różnego rodzaju socjolekty (Fink 2003: 79).

35 Liczba form chorwackich jest niewątpliwie nieco zawyżona w stosunku do liczby form czeskich. Jest to przede wszystkim spowodowane trudnościami w rozgraniczeniu, które formy chorwackie już nie przynależą do ogólnej leksyki potocznej. W przypadku czeskim zadanie było łatwiejsze, ponieważ większość wyrazów została oznaczona w słowniku kwa-lifi katorami: mluva světských, gwara więzienna i argot. Tego typu formy odrzucono, z wy-jątkiem najpopularniejszych wyrazów, które do dzisiaj występują w powszechnym użyciu, co potwierdza chociażby ich występowanie na blogach i forach internetowych, jak również praktyka językowa autora publikacji.

Zapożyczenia 99 określenia policjantów typu: bengoš krymin. ‘policjant’; benga/benka krymin.

‘policjanci’, bengálec slang młodz. ‘policjant’ < svět. beng(o) 1. ‘żandarm’ ← 2. ‘diabeł’ < rom. beng 1. ‘diabeł’, 2. ‘złe, złośliwe dziecko’, 3. ‘zły człowiek’

(SNČ 2009), panglo ‘policjant’ < panglit/phanglit więz. ‘zamknąć, uwięzić’ <

rom. phandel ‘wiązać, zamknąć’ (SNČ 2009); określenia złodziei: čórák, čórář, čorkář, čór krymin. ‘złodziej’ < rom. čor ‘ts.’ (SNČ 2009) oraz naiwnych osób:

dyliňák ‘głupek’, dylina 1. ‘głupia kobieta’, 2. arg. ‘wariat, głupiec’ < rom. dyli-no/dilino ‘głupiec’ (SNČ 2009), máčovka krymin. ‘głupiec’, máčo 1. więz. ‘głu-piec’, 2. więz. ‘człowiek chory psychicznie’ < rom. máčo ‘ryba’ (SNČ 2009).

W materiale c h o r w a c k i m pojawiają się z kolei liczne określenia kobiet, bardzo często synekdochy od żeńskich narządów płciowych, np.: hevina 1. ‘pro-stytutka’ ← 2. ‘żeński narząd płciowy’ < rom xiv, xuv ‘dziura’ (Uhlik 1954: 17), mindžulja, mindža 1. ‘kobieta/dziewczyna’ ← 2. ‘żeński narząd płciowy’, dan-dara ‘kobieta, która dużo mówi’ < danda ‘ząb’ < rom. dand ‘ts.’ (Uhlik 1954:

12–13) oraz określenia naiwnych osób, np. dileja 1. ‘głupiec’, 2. ‘szalony’, 3.

‘naiwny’ < delina ‘głupek’ < rom. delino/dilino ‘ts.’ < dilo ‘szalony’ (Uhlik 1954: 13, Imami).

W obu językach można odnaleźć określenia dotyczące „działań człowieka”

(czes. 9, chorw. 10), najczęściej działań nielegalnych, np. c z e s k i e: mangel-ka/mengelka ‘żebranie, żebry’ < mangelit krymin. 1. ‘żebrać’, 2. ‘prosić’ < rom.

mangel ‘ts.’ (SNČ 2009) oraz c h o r w a c k i e: marinela ‘kradzież’, marave-la, marisana ‘bójka’ < marisati 1. ‘kraść’, 2. ‘bić’ < rom. mariv ‘uderzę, zabiję’

(Uhlik 1954: 22–23), a ponadto ekspresywne „nazwy pieniędzy” (czes. 7, chorw.

9), np. c z e s k i e: lovasy, lováče, lováky, love ‘pieniądze’, c h o r w a c -k i e: lovica, lovijana, lovijanović, loviš-ka, lovuta, lova ‘ts.’.

Szczególnie częste w materiale c h o r w a c k i m są określenia „części cia-ła” (16), np.: buljara, buljeskara ‘duży tyłek’, bulja 1. ‘głowa’, 2. ‘tyłek’ < rom.

bul ‘tyłek’ (Uhlik 1954: 10, Imami), kar ‘męski narząd płciowy’ < rom. kar/ker

‘ts.’ (Horbač 2006: 377, Uhlik 1954: 19) – w materiale c z e s k i m pojawiają się 5 razy, np.: chynda wulg. więz. ‘tyłek’ < rom. chindi ‘ts.’ (SNČ 2009) – oraz

„miejsca i instytucje” (8), np.: c h o r w a c k i e kerna 1. ‘dom’, 2. ‘stajnia, obora’, 3. ‘kryjówka, schron’, 4. ‘hotel’ < rom. kher ‘dom’³⁶ (Uhlik 1954: 20), które w c z e s k i m materiale pojawiają się 2 razy, np.: chynďák więz. ‘ubika-cja’ < rom. chindi ‘tyłek’ (SNČ 2009).

36 Analogiczna forma czeska kér/khér arg. ‘miejsce kradzieży’ < rom. kher 1. ‘dom’, 2. ‘mieszkanie’ (SNČ 2009) nie znalazła się w materiale ze względu na swoje wąskie użycie.

Sposoby wzbogacania leksyki potocznej

Tabela 13. Zapożyczenia z języka romskiego – kategorie semantyczne

Kategoria semantyczna

Liczba leksemów język

czeski

język chorwacki

Nazwy osób 25 23

Działanie człowieka 9 10

Pieniądze i zakupy 7 9

Części ciała 5 16

Miejsca i instytucje 2 8

Zwierzęta 2 3

Substancje i materiały 2 0

Pożywienie 1 4

Używki 1 1

Pozostałe 0 2

Ogółem: 54 76