Zapożyczenia z języka łacińskiego i greckiego

Ziemie czeskie oraz chorwackie od dawien dawna przynależały – i należą do dziś – do kręgu kulturowego Slavia Romana, stąd zarówno w języku czeskim, jak i chorwackim od najdawniejszych lat istniały silne wpływy łacińskie, a sam język łaciński był pierwszym językiem literackim Czechów i Chorwatów. Język grecki, w przeciwieństwie do łaciny, nie oddziaływał bezpośrednio na oba ję-zyki, ale przenikał do ich leksyki przede wszystkim drogą pośrednią, w postaci zapożyczeń łacińskich.

Na ziemiach czeskich łacina pojawiła się już w czasach Państwa Wielkomo-rawskiego w IX wieku, w wyniku działalności misyjnej z terenów Włoch i Nie-miec. Przez następne lata, do XI wieku, łacina koegzystowała na terenie Czech

Zapożyczenia 93 z językami staro-cerkiewno-słowiańskim i niemieckim, zaś od XIII wieku za-częła rywalizować z literackim językiem czeskim (Siatkowska 1992: 78–79).

Mimo rosnącej popularności czeszczyzny w XIV wieku łacina w dalszym ciągu utrzymywała swój wysoki status, będąc wzorem dla czeskiej składni, a w XVI wieku wraz z greką stała się inspiracją dla języka czeskiego humanizmu (Siat-kowska 1992: 122–123). Swoją wiodącą rolę na ziemiach czeskich łacina odzy-skała po bitwie na Białej Górze w 1620 roku, kiedy stała się orężem jezuitów w ich kontrreformacyjnej działalności, rolę tę utraciła zaś dopiero wraz z odro-dzeniem języka czeskiego na początku XIX wieku.

Tradycja chorwackiego piśmiennictwa łacińskiego również sięga IX stule-cia. Od początków humanizmu w wieku XV aż do wieku XVIII twórczość ta wykazywała niezwykłe bogactwo, by wymienić tylko łacińskie dzieła Marka Marulicia czy Ianusa Pannoniusa-Česmičkiego. Dla Dubrownika i miast dal-matyńskich łacina miała ponadto znaczenie symboliczne, stanowiąc ogniwo łączące je z rzymską tradycją. Bardzo często pełniła funkcję ponadregionalne-go języka Chorwatów, kodu językoweponadregionalne-go i kulturalneponadregionalne-go, w któreponadregionalne-go wspólno-cie odnajdowały swą tożsamość rozczłonkowane ziemie chorwackie. Z kolei w północnej Chorwacji była językiem klasy politycznej, ale również życia co-dziennego szlachty chorwackiej, elementem szczególnego mieszanego chorwa-cko-łacińskiego socjolektu. Na przełomie XVIII i XIX wieku łacina stała się symbolem walki Chorwatów z naporem germanizacji i madziaryzacji o zacho-wanie własnej tożsamości. W tej sytuacji nie może dziwić, iż język łaciński peł-nił w Chorwacji funkcję języka urzędowego aż do 1847 roku, czyli najdłużej w Europie (Rapacka 1997: 109–111).

O obecności elementów greckich i łacińskich w czeskim słownictwie po-tocznym wspomina jako jeden z pierwszych F. Oberpfalcer, który w swoim studium Argot a slangy z 1934 roku przytacza niektóre formy zapożyczone z języków klasycznych, charakterystyczne dla czeskich slangów i żargonu po-czątku XX wieku. Zjawisko inspiracji łaciną i greką jest szczególnie widoczne w ówczesnym slangu uczniowskim i studenckim, były to bowiem czasy, kiedy języki klasyczne stanowiły zasadniczy element wykształcenia młodych ludzi.

Samo slangowe określenie ucznia študios powstało zapewne pod wpływem łacińskiej formy studiosus, z kolei ucznia będącego mazgajem, skłonnego do częstego płaczu, nazywano Lakrima, analogicznie do łacińskiego lacrima ‘łza, kropla’ (Oberpfalcer 1934: 338–339). Pojawiają się także liczne nawiązania do greckiej mitologii, np. przy określaniu woźnego mianem kerber/cerber (Oberp-falcer 1934: 346)³⁰. Kilkanaście zapożyczeń pochodzenia łacińskiego przytacza również w swojej rozprawie J. Hubáček (1971: 43).

W analizowanym materiale wśród wpływów klasycznych przeważają oczy-wiście zapożyczenia łacińskie, bogato reprezentowane przede wszystkim w lek-syce czeskiej (czes. 68, czyli 3,7%; chorw. 13, czyli 0,8%). Poza tym pojawia się

30 Zapożyczenia greckie i łacińskie w czeskiej leksyce potocznej, również w nawiązaniu do pracy F. Oberpfalcera, zostały obszernie opisane w artykule Wyrazy greckiego i łacińskie-go pochodzenia w potocznej odmianie języka czeskiełacińskie-go (Fałowski 2008).

Sposoby wzbogacania leksyki potocznej

kilka wyrazów greckiego pochodzenia (czes. 3, chorw. 4) oraz form zapożyczo-nych z greki za pośrednictwem łacińskim (czes. 6, chorw. 1).

Wśród wyrazów łacińskiego pochodzenia w obu językach dominują „nazwy osób” (czes. 34, chorw. 8; por. tabela 11), przede wszystkim określenia pejora-tywne, np. c z e s k i e: grácie pogardl. ‘kobieta, która (bez powodzenia) sta-ra się być atsta-rakcyjna’ < łac. gsta-ratia ‘wdzięk’ (SESJČ), kreatusta-ra ‘potwór, osoba o psychopatycznych skłonnościach’ < śrłac. creatura ‘ts.’ < creare ‘tworzyć’

(Rejzek), kuběna ‘bezwstydna kobieta, dziwka, ladacznica’ < łac. concubina

‘nałożnica’, forma zniekształcona w wyniku etymologii ludowej (SESJČ), sim-plex ‘głupi człowiek’ < łac. simsim-plex ‘prosty, łatwy, nieskomplikowany’ (Rejzek);

c h o r w a c k i e: femka ‘słabeusz’ < łac. femina ‘niewiasta, kobieta’ (Sabljak 2001), pater ‘homoseksualista’ < łac. pater ‘ojciec’ (Klaić).

Tabela 11. Zapożyczenia z języka łacińskiego – kategorie semantyczne

Kategoria semantyczna

Liczba leksemów język

czeski

język chorwacki

Nazwy osób 34 8

Sytuacje i zdarzenia zachodzące w społeczności 6 1

Stany psychiczne i fi zyczne człowieka 5 0

Miejsca i instytucje 3 0

Narzędzia i sprzęty 3 0

Cechy przedmiotów, sytuacji i zjawisk 3 0

Działanie człowieka 2 1

Zwierzęta 2 0

Cechy i właściwości człowieka 1 1

Używki 1 1

Sport 1 0

Części ciała 1 0

Pieniądze i zakupy 1 0

Pożywienie 0 1

Pozostałe 5 0

Ogółem: 68 13

Ponadto w materiale c z e s k i m można odnaleźć kilka przykładów następu-jących kategorii: „sytuacje i zdarzenia zachodzące w społeczności ludzkiej” (6), np.: funus ‘pogrzeb’ < łac. fūnus ‘ts.’ (SESJČ); „stany psychiczne i fi zyczne człowieka” (5), np. lax ‘dobry nastrój’ < laxní ‘swobodny, obojętny’ < łac. laxus

‘obszerny; luźny, nieskrępowany’ (SESJČ); „miejsca i instytucje” (3), np. kla-sa ‘klakla-sa szkolna’ < łac. classis ‘klakla-sa’ (SNČ 2009); „narzędzia i sprzęty” (3), np. debil żart. ‘telefon komórkowy’ < łac. dēbil, dēbilis ‘niezdolny, niezdatny’

< łac. *de-habilis < habilis ‘aktywny, zdolny’ (Rejzek); „cechy przedmiotów, sytuacji i zjawisk” (3), np. nóvum ‘coś nowego, zaskakującego’ < łac. novum

Zapożyczenia 95

‘ts.’ (Rejzek); „działanie człowieka” (3), np. klasika wulg. ‘stosunek płciowy w tzw. „pozycji misjonarskiej”’ < łac. classis ‘klasa’ (SNČ 2009). W materiale c h o r w a c k i m pojawiają się formy typu lora ‘kradzież’ < łac. lorum ‘uzda, rzemień; kańczug, batog’ (RSR) czy repete ‘dodatkowa porcja jedzenia (w daw-nych stołówkach studenckich)’ < łac. repetere ‘powtórzyć’ (RSR).

Wśród zapożyczeń greckich można wymienić np. c z e s k ą formę alotria

‘swawole, łobuzerstwo, plotki’ < gr. allotria od allótrios ‘obcy, niewłaściwy’ <

gr. allos ‘inny’ (SESJČ; Rejzek) oraz c h o r w a c k ą ambulja ‘złe ubranie, łachman, gałgan’ ← ‘płaszcz zimowy’ < gr. anabólion (Klaić). Wyrazy, które zostały zapożyczone z greki za pośrednictwem łaciny, to np. c z e s k a forma apatyka ‘apteka’ < łac. apothēca ‘spichlerz, skład’ < gr. apotheke ‘ts.’ (Machek) oraz c h o r w a c k a gigalje ‘szczudła do chodzenia’, związek z formą gig ‘ga-tunek dużego koguta’ < giganat < łac. gigas < gr. γίγας (Skok: I, 561).