Pozostałe neosemantyzmy

Ostatnią grupę neosemantyzmów stanowią 43 czeskie oraz 67 chorwackich razów, których nie udało się jednoznacznie przyporządkować do żadnej z wy-żej wymienionych odmian. Wśród leksemów c z e s k i c h można wymienić formy typu: číslo wulg. ‘stosunek płciowy’ ← ‘numer’, čtenář ‘jedna z pozycji typowych dla śpiącego pijaka’ ← ‘czytelnik’, mraky ‘duża ilość’ ← ‘chmury’, radost iron. ‘trudność, nieprzyjemność’ ← ‘radość’²⁴, rakovina slang młodz.

‘papierosy’ ← ‘rak’²⁵; wśród c h o r w a c k i c h – wyrazy: dvogled ‘stan, kie-dy pijana osoba widzi podwójnie’ ← ‘lornetka’, karakter ‘męski narząd płcio-wy’ ← ‘charakter’ (od wyrażenia tvrd karakter ‘twardy charakter’), konkretno

‘napój alkoholowy’ ← ‘coś konkretnego’, palačinka ‘narkotyzowanie się’ ←

‘naleśnik’ (asocjacja ze smażeniem naleśników), tip 1. ‘chłopak’, 2. ‘nieznany człowiek’, 3. ‘antypatyczna osoba, dziwak’, 4. ‘osoba bez skrupułów, niegodna zaufania’ ← ‘typ’.

3. WNIOSKI

Zaprezentowany materiał oraz przeprowadzona analiza dotyczyły różnego typu neosemantyzmów występujących zarówno w czeskiej, jak i chorwackiej leksyce potocznej. Rezultaty tej analizy najlepiej zilustruje tabela 22.

rihuana z Hercegowiny’, indijac ‘haszysz z Indii’, libanac ‘rodzaj narkotyku z Libanu’, ma-rokanac ‘haszysz z Maroka’, nepalac ‘narkotyk z Nepalu’, pakistanac ‘haszysz z Pakistanu’.

24 Forma ta jest przykładem zastosowania przy tworzeniu neosemantyzmów swoistej gry językowej opartej na ironii, gdzie nowe znaczenie wyrazu jest całkowitym przeciwstawie-niem jego pierwotnego sensu.

25 W przykładzie tym pojawia się pewien związek przyczynowo-skutkowy: przeniesienie skutku na przyczynę choroby.

Sposoby wzbogacania leksyki potocznej

Tabela 22. Neosemantyzacja w czeskiej i chorwackiej leksyce potocznej

Typ neosemantyzacji

Liczba leksemów oraz ich frekwencja język

czeski

język chorwacki Metaforyzacja

Obecność określonej wyrazistej lub ważnej cechy 196 (25,1%) 479 (24,4%)

Ogólny wygląd lub kształt 179 (22,9%) 374 (19%)

Takie samo lub charakterystyczne zabarwienie 17 (2,2%) 29 (1,5%) Podobne zachowanie, rola, funkcja 127 (16,3%) 441 (22,4%)

Podobieństwo do czynności 27 (3,5%) 62 (3,1%)

Niejednoznaczna/niejasna podstawa przeniesienia 235 (30,1%) 581 (29,6%)

Ogółem: 781 (68,7%) 1966 (73,4%)

Metonimizacja

Nazwa, której pierwotne znaczenie jest szersze 32 (13,9%) 63 (14%) Nazwa, której pierwotne znaczenie jest węższe 6 (2,6%) 22 (4,9%) Nazwa pierwotnie abstrakcyjna staje się konkretna 35 (15,2%) 26 (5,8%) Nazwa pierwotnie konkretna staje się abstrakcyjna 31 (13,5%) 32 (7,1%) Zmiana lub dodanie elementów konotacyjnych 63 (27,4%) 175 (38,9%) Przeniesienie części na całość (synekdocha) 31 (13,5%) 53 (11,8%) Przeniesienie cechy na człowieka 24 (10,4%) 57 (12,7%)

Przeniesienie cechy na przedmiot 8 (3,5%) 22 (4,9%)

Ogółem: 230 (20,2%) 450 (16,8%)

Apelatywizacja nazw własnych 83 (7,3%) 194 (7,2%)

Pozostałe neosemantyzmy 43 (3,8%) 67 (2,5%)

Razem: 1137 2677

Jak pokazuje powyższa tabela, w obu materiałach leksykalnych wśród proce-sów należących do szeroko pojętej derywacji semantycznej zdecydowanie domi-nuje metaforyzacja (czes. 68,7%, chorw. 73,4%). W obydwu językach podstawą przeniesienia znaczenia bywa często obecność określonej lub wyrazistej cechy (czes. 25,1%, chorw. 24,4%), ogólny wygląd lub kształt (czes. 22,9%, chorw.

19%) czy podobieństwo w zachowaniu, roli, funkcji (czes. 16,3%, chorw. 22,4%), jednak w największej liczbie przypadków cecha przenośna jest niejasna lub nie-jednoznaczna (czes. 30,1%, chorw. 29,6%). Wśród metafor w obu przypadkach dominują „nazwy osób” (czes. 260 leksemów, chorw. 867), liczne są również określenia „części ciała” (czes. 137, chorw. 450) oraz „używek” (czes. 58, chorw. 69). W materiale chorwackim występuje ponadto wiele metafor oznacza-jących „działanie człowieka” (czes. 46, chorw. 105).

Znacznie rzadziej neosemantyzmy powstają na drodze metonimizacji (czes.

20,2%, chorw. 16,8%), a najczęstszym typem metonimii w obu materiałach jest nazwa powstała w wyniku zmiany lub dodania elementów konotacyjnych zna-czenia (czes. 27,4%, chorw. 38,9%). Stosunkowo liczne są również następują-ce typy metonimizacji: nazwa, której pierwotne znaczenie jest szersze (czes.

13,9%, chorw. 14%), przeniesienie części na całość (czes. 13,5%, chorw. 11,8%) oraz przeniesienie cechy na człowieka (czes. 10,4%, chorw. 12,7%). Ponadto

Neosemantyzmy 139 w materiale czeskim występuje wiele przykładów konkretyzacji nazw cyjnych (15,2%) oraz proces odwrotny, kiedy nazwa konkretna staje się abstrak-cyjna (13,5%). Wśród metonimii, podobnie jak w przypadku metafor, do naj-częstszych kategorii semantycznych należą „nazwy osób” (czes. 78 leksemów, chorw. 168) oraz „części ciała” (czes. 33, chorw. 51).

Apelatywizacja nazw własnych stanowi w przypadku obu materiałów lek-sykalnych ok. 7% ogółu procesów związanych z derywacją semantyczną, zaś przy 3,8% neosemantyzmów czeskich oraz 2,5% form chorwackich nie udało się jednoznacznie określić typu neosemantyzacji.

Wszystkie wymienione wyżej rodzaje neosemantyzmów cechuje zazwyczaj duży ładunek ekspresji, przede wszystkim o charakterze pejoratywnym, choć zdarzają się również przykłady melioracji znaczenia (por. przykłady apelatywi-zacji). Innym czynnikiem wpływającym na popularność tej metody w odmianie potocznej obu języków jest z pewnością ekonomiczny charakter neosemanty-zmów, przy których użyciu w sposób skrótowy, jednym słowem, można wyrazić nieraz bardzo złożone zjawisko.

Porównując neosemantyzmy z pozostałą częścią materiału, można stwier-dzić, iż tego typu sposoby wzbogacania leksyki potocznej są zdecydowanie bardziej charakterystyczne dla analizowanego materiału chorwackiego (czes.

18,2% całości, chorw. 36,6%).

Rozdział V

POZOSTAŁA CZĘŚĆ SŁOWNICTWA

Nie wszystkie wyrazy potoczne udało się zakwalifi kować do trzech podstawo-wych grup leksykalnych zaprezentowanych w rozdziałach: II, III i IV. Leksemy te – łącznie 384 leksemy czeskie i 330 leksemów chorwackich – reprezentują trzy typy słownictwa: 1) formy słowiańskie o podłożu archaicznym lub gwaro-wym, 2) formy o różnej etymologii oraz 3) formy niejasne.

1. FORMY SŁOWIAŃSKIE O PODŁOŻU ARCHAICZNYM LUB GWAROWYM

Do kategorii tej zostały zaliczone leksemy, które pomimo iż mają słowiańskie pochodzenie (lub są derywatem od wyrazu mającego słowiańskie pochodzenie), nie przynależą do wąsko pojętego języka standardowego (literackiego). W ana-lizowanym materiale udało się odnaleźć 61 wyrazów czeskich (1% całości ma-teriału) oraz 12 wyrazów chorwackich (0,2%) o takiej właśnie charakterystyce.

Wśród form c z e s k i c h warto wyróżnić cały szereg wyrazów pochodzą-cych od czasownika kecat pogardl. 1. ‘mówić zbytecznie, głupio, bez sensu’, 2. ‘kłamać, nie mówić całej prawdy’ < dial. kycati ‘rzucić, upuścić’ < psł. *kyda-ti, zmiana y > e pod wpływem gwar hanackich (Rejzek, SESJČ), m.in.: ukecánek 1. ‘ten, kto mówi zbyt dużo, kto wyjawił jakąś tajemnicę’, 2. ‘osoba, która nie dotrzymuje obietnic’, kecal ‘gaduła, ten, kto mówi niepotrzebnie lub bez sensu’, kecalista ‘gadatliwy człowiek’, kecka ‘ts.’, kecárna pogardl. 1. ‘o miejscach, gdzie się mówi zbytecznie, bez żadnych wymiernych rezultatów’, 2. ‘kłamać, nie mówić całej prawdy’, pokec ‘rozmowa’, kecy ‘zbyteczne, głupie lub nie-prawdziwe słowa’, kec ‘głupia lub nieprawdziwa opinia, wypowiedź’. Spośród pozostałych przykładów należących do tej grupy można wymienić c z e s k i e formy: fi fl ena pogardl. 1. ‘kobieta, która zbytnio się stroi’, 2. ‘zarozumiała kobie-ta’, fi fl ós slang młodz. ‘zarozumiały chłopak, piękniś, czasem metroseksualista’

< fi fl ovati se ‘przesadnie się stroić’ < stczes. fi klovati se ‘ts.’ (Rejzek), holomek pogardl. ‘lump, łajdak, nicpoń’ < stczes. pogardl. holomúdec ‘niedoświadczony młodzik’ < holé moudí ‘nagie, nieowłosione jądra’ (SNČ 2009; Rejzek), prča

‘zabawa, żarty’ < stczes. prčit ‘biegać’ (SNČ 2009).

Sposoby wzbogacania leksyki potocznej

Język c h o r w a c k i reprezentują m.in. formy: bajs ‘gruby, pijany męż-czyzna’ < kajk. ‘kontrabas’ (RSR), oblejka/obleka ‘odzież, ubranie’ < reg. ‘ts.’

(HJP), puca 1. ‘prostytutka’, 2. ‘dziewczyna’ < reg. ‘ts.’ (HJP).