ARCHAIZMY SŁOWOTWÓRCZE

Z uwagi na fakt niedoatatecznego wcięż opracowania problemów sło­

wo t*»óra twa historycznego trudno zbudować przejrzysty systematykę wśród znaków archaizacji tej grupy. Można Jedynie wskazać na te spo­

śród formacji, które reprezentuję żywotne w dobie staro- i średnio- polskiej kategorie i typy słowotwórcze. Dokładniejsza analiza i mate­

riału wykazuJe,\że sę to najczęściej formy mocno osadzone w tradycji, eksploatowane przez literaturę romantycznę, pisarstwo Sienkiewicza.

W "Trans-Atlantyku* nie obcujemy z sarmackim barokiem bezpośrednio, Jak i nie funkcjonuje on w świadomości polskiej poza romantycznym i Sienkiewiczowskim "zawłaszczeniem*.

Archaizmy takie maję właściwie charakter leksykalny, występuję w rskacie Jako spetryfikowane formy, stylistyczno-archaiczne warianty innych form.

W obrębie r z e c z o w n i k a zwracaję uwagę nomina essendi z formantem -ość, jak dowodzę tego badania Ewy Ostrowskiej, szczegól­

nie ekspansywne w wieku XVI i XVII, w II połowie XIX wieku majęce Już odcień archaiczny . Chętnie wprowadzała Je poezja romantyczna. 41 Por. “Słownik Języka Adama Mickiewicza:" nieepokojność - 17 użyć,ci­

chość - 12, dziwność - 7. Należę tu wyrazy: cichość (s. 26, 35, 126),|

dalekość (s. 116), dawnosć (s. 112 - 2 razy), dziwność (s. 105), grzeszność (s. 76), honorowość (s. 55), spokojność (s. 120), niespo- kojność (s. 8 0 - 2 razy, 84, 120), s?raszność (e. 104), niestrasz- ność (s. 104).

Dużę grupę stanowi kategoria deminutywów o formantach: -ek. - k a , -ko. -ik // -yk : chłopaczek (s. 57), figielek (s. 49,52 - 2 razy,5б), kroczek (_s, 45), krzaczek (в. 119), łysinka (s. 16), papirek (s. 25^,

41E. M r ó z - O s t r o w s k a : Rzeczowniki z przyrostkiem-ość w języku XVI wieku, T w :] Odrodzenie w Polsce, t. III: Historia języ­

ka, cz. 2, pod red. M. R. M a y e n o w e j i Z. K l e m e n ­ s i e w i c z a , Warszawa 1960-1962, s. 303-503. !

paznokietki (в. 119), piesek (в. l O l ) , precelek (в. 120), ptaszek (в. 115, 11б), robaczek (s. 116, 120 - 2 razy), śnieszek (в. 45), u- rzędniczek (в. 27), wafelek (s. 120), włoski (s. 16, 6 l ) , wróbelek (в. 31, 52), bibułka (s. 53), chętka (s. 79), mgiełki (s. 11б) , nóż­

ka (s. 54), paluszki (в. 52, 10, 118), rączka (52, 54, 61 - 2 razy, 118, 119), szklaneczka (s. 52), sprawka (в. 67), oczko (s„ ' 6 1 - 2 razy, 118, 119), słonko (s. 82, 104, 113), delikacik (s. 2 4 - 3 ra­

zy), głosik (s. 6 1 - 2 razy), pokoik (s. 6 1 - 2 razy, 79, 80), któ­

rej obecność w tekście tłumaczy się dość łatwo wpływem języka kreso-wego, gdzie k a t eg o ri a ta była s z c z e g ó l n i e produktywna42

G o m b r o w i c z o w i słu ż y ona p rzede w s z y s t k i m j ako narzę d z i e świadomej d zi a ł a l n o ś c i s t y l i z a c y j n e j , używa jej j ak o formy s t ylistycz nej w furr- kcji p o d k r e ś l e ń u c z u c i o w y c h: "Tran s- A t l a n t y k o wy sarmata - jak z a u w a ­ ża. S t e f a n C h w i n - o p i s u j e świat w y r a ż e n i a m i o m a k s y m a l n i e n a s i l o n y ® z nac z en i u c z y z a b a r w i e n i u u c z u c i o w y m Cpodkr. -E.S.3. W y p o w i e d ź z o r g a n i z o w a n a jest na z a s a d z i e e k s t r e m a l n y c h zesta-w i a n zesta-w y r a z ó zesta-w . Formy d e m i n u t y zesta-w n e s ąsi adują z a u g m e n t a t y zesta-w n y m i . " 43 Przy­

k ładów takiej o r ga n i z a c j i w y p o w i e d z i jest wiele. Posłu ż m y się jed nym z nich :

"[...] i nie Ręka, ale Rączka pulchn a Mał a choć duża, w ł o ­ chata; i Palc e Cukrowe, Cienkie, cho ć duże Paluchy, a Paluszki chyba; i Okiem mruży, mruga, ale Oko, Oczko Cs - l19)

; S t w a r z a j ą c e efekt pewnej n i e p o r a d n o ś c i j ęzykowej, inf a n t y l i z m u

na-4 na-4

wet, równoc z e śn i e p r z y w o ł u jące atmos f e r ę poufałej c o d z i e n n o ś c i foP- my d e m i n u t y w n e d o s k o n a l e k o mpon uję się w ję z y k u p r ymitywneg o, s ar­

m a c k i e g o g a w ę d z i a r z a . ^

Ż y w o t n o ś ć tej k a t e gorii w polskim dia lekcie kresowym p o t w i e r ­ dzają w s z y s t k i e m o no g r a f i e o języku p i sarzy kresowych. Zob, Z, К u- r z o w a; E le m e n t y kresowe w języku p owieści powojen n e j . . , , s. 52- -53 oraz prace podane w p r zypisie 6.

43Р. С h w i n: G o m b r o w i c z - Sarma ta kontestujący, "Ruch L i ter ac­

ki" XVI, 1975, z. 4, s. 219.

4 4Zob. S. H r a b e c: E l e m ent y kresowe w Ję z y k u n i e k t ó r y c h pis a ­ rzy po l s k i c h XVI i X VII w., To r u ń 1949, s. 29-31, 141.

W zakresie p r z y a l o t n i k a odnotowujeny izolowane ar­

chaicznie nacechowane formy morfologiczne z sufiksem - n v : szczęsny

•szczęśliwy* (s. 124), pamiętny 'pamiętajęcy' (e. 7).

Zaimek każdy Jest poświadczony z rozszerzającym podstawę sufiksem - e n 8 każden (s. 75, 89, 99). Taka postać te^o zaimka właściwa Jest Językowi kresowemu (^Wileńszczyzna)4 5 .

Wśród form p r z y s ł ó w k a zwracaję uwagę postaci z - e ; kłopotliwie (s. 75), milkliwie (s. 4б), powolnie (e. 112), tajemnie (s. 2 6 ) i z - o : markotno (s. 25), wstydno (s. 1 9 - 3 razy). Formy na -o sę formami kresowymi, poświadczonymi w języku pisarzy tego re-gionu46

W obrębie c z a s o w n i k a trafiaję się formy z archaicz­

nymi prefiksami: -o; ozwać się, 'odezwać się' (e. 20, 54, 55, 67, 120 - 4 razy); - p o ; poznajomić się 'zaznajomić się' (s. 7); -z i zdać się 'wydawać się odpowiednim' (s. 94, 97, 108).

W zakresie form s u f i k s a l n y c h należy wynotować obe­

cność czasowników z formsntem -ować. zdefiniowanym przez Bogusława Ounaja Jako stylistyczny archaizm4 7 : Celebrację £...Д odprawował (s.

32), nazbyt się smakiem przypatrować (s . 90), ukazować (s. 70), tań­

cować (_8. 123, 125, 127). W czasie teraźniejszym występuję formy z - u 1 : żarty odprawuję (s. 20).

A R C H A I Z M Y LEKSY KALNE

Ar c h a i ź m y l eksykalne jako element y najbardziej otwar t e g o i nie- gr a me tycznego p odsystemu j ęzyka sz cze gólni e moc n o opierają się

pró-45Zob. 0. P e t r: Zaimek każdy w hi storii i dialektach Języka polskiego, Kraków 1957, s. 38.

46Zob. S. H r a b e c: op. cit., s. 83 - 84.

47B. D u n a j : Z.historii czasowników typu odprawowac, zostawo- wać, Cw ZNUO C C X X I X Prace językoznawcze, z. 29, Kraków 1970, s. 71.

boa systematyzacji 1 klasyfikacji. Literatura przedmiotu wyróżnia wprawdzie podstawowe typy tych znaków archaizacjl. Jak archaiza s e-m a n t y c z n y , r z e c z o w y , w y r a z o w y . W wypadku 48 analizy zaeobu leksykalnego Gombrowiczowekiego teketu typologia ta okazuje się nieprzydatne. Elementy różnych stylistyk i poetyk skłe- dajęcych się na tworzywo językowe tej gawędy wnoszę z sobę arsenał środków wyrazowych o zupełnie róźriej hietorii: foray ueenkcjonowane tradycję literackę, konwencję gatunkowę, wyrazy przestarzałe, fun- kcjonujęce w obrębie idiolektu biernego pisarza, wyrazy potoczne na­

cechowane ekspresywnie. Nieautentyczność środków Językowej diachro- nii (tu: leksykalnej), niejako wtórny charakter saaej stylizacji - pisarz nie sięga bezpośrednio do źródeł staropolskich, korzysta z tekstów już stylizowanych (powieści Sienkiewicza, Kraszewskiego, ga­

węd Pola) - nie wyklucza jednak próby opieania tego tak niejednoli­

tego obszaru wyrazowego wywodzęcego się z bardziej lub aniej odle­

głej przeszłości.

Próba obecna, obejaujęc w zasadzie pełny inwentarz wyrazowy

‘Trans-Atlantyku", stawia sobie za cel pokazanie ietniejęcych w jego obrębie kilku warstw słownictwa nazywanego tu ogólnie а г с h a- i с z n у в. Szczegółowa analiza materiału pokaże, że obok wyrazów rzeczywiście staropolskich (zaświadczonych u Paska, por. "Słownik 3.

Ch. Paska", przejętych przez Sienkiewicza), kwalifikowanych przez SO P i SW jako przestarzałe, rzadkie, istnieje ca :a grupa nacechowa­

nych stylistycznie fora nowszych, XIX-wiecznych . współczesnych (nie­

rzadko o staropolskiej genealogii), funkcjonujęcych w języku potocz­

nym (por. uwagi na ten temat w rozdz.

iv).

\ Czerpięс ze wspólnych złóż leksykalno-frazeologicznych współczes­

nej i historycznej polszczyzny, Gombrowicz z całę świadomościę

wydo-Zob. 0. B a r t m i ń s k i : Problemy archaizacji językowej w powieści, 0**3 Styl i kompozycja. Konferencje teoretyczno-literackie w Toruniu i Ustroniu, Wrocław - Warszawa - Kraków 1965, pod red. 0.

Trzynadlowskisgo, s. 218-233.

bywa z nich elementy s z l a c h e c k i e g o parole (dotyczy to zwłaszcza frazeologii), charakterystycznego subkodu Języka (so­

cjalnego wariantu Języka), któremu nie pierwotna, reprezentatywna, lecz wtórna genetycznie, ekspresywna funkcja poprzez dosadny, ruba­

szny synonimlkę, metoforykę, określone cliches nadaje osobliwy so-czystość, charakterystyczny barwę "bajecznie szlachecky* .49

Omówienie poszczególnych warstw pośród archaizmów leksykalnych rozpoczynany od zaprezentowania grupy wyrazów wywodzycej się z kręgu XVI- i XVII-wieczneJ polszczyzny. Tabelaryczne zestawienie wyrazów tej najstarszej warstwy, uwzględniajу ce częstotliwość ich występowa­

nia przedstawia tabela 3.