"Trans-Atlantyk" Witolda Gombrowicza : studia nad językiem i stylem tekstu

Gombrowicza

Studia nad językiem

i stylem tekstu Uniwersytet Śląski Katowice

V

„Trans-Atlantyk” Witolda Gombrowicza

Studia nad językiem, i stylem tekstu

Prace naukowe

Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach

nr 407

'Ewa Sławkowa

Ч г в П 9 -

Witolda Gombrowicza

Studia nad językiem i stylem tekstu

U n iw ertyM ŚlątU

V

REDAKTOR SERII-; JĘZYKOZNAWSTWO WŁADYSŁAW LUBAS

RECENZENT

t k rSSa S K U B A Ł A N S A

Projekt okładki i strony tytułow ej TOM A 3 z JURA .

Redaktor

ELŻBIETA GIS Z TER Redaktor, techniczny LECH ÓÓBRZAŃSKI

Korektor v'

HELENA NAKONIECZNY Copyright g ) 1981 by U niw ersytet Śląski W szelkie prawa zastrzeżone

Wydawca

UNIWERSYTET ŚLĄSKI,

UL. BANKOWA 14, 40-007 KATOWICE

Nakład: 600+38 egz. Ark. druk. 10,5. Ark. wyd.

9,90. Oddano do drukarni w październiku 1980 r. Podpisano do druku i druk ukończono

w m aju 1981 r. Papier kl. V offset. IS S N 0208-6336 Zam. 1575/86_________ S-10_________ Cena zł M, IS B N 83-00-00147-6 Drukarnia U niw ersytetu Śląskiego,

ul.' 3 Maja 12, 40-096 Katowice

Założenia m eto d o lo g ic zn e ... 7

ROZDZIAŁ I Problemy s t y l iz a c j i ... 13

ROZDZIAŁ II Stylizacja językowa ... 31

ROZDZIAŁ III Tekst Sarmackości (Semiotyka Gombrowiczowskiej ga­ wędy) ... 85

ROZDZIAŁ IV Sytuacja k o m u n ik a c y jn a ... 133

ZAKOŃCZENIE ... 153

BIBLIOGRAFIA ...155

С одерж ание... ... 164

S u m m a r y ... ...166

Za ło żen ia m etodologiczne

/Wymykając się tradycyjny* schemacos hermeneutycznya, pisarstwo Gombrowicza krytyka określiła jako m e t a l i t e г а с к i e 1 . Me- talitorackia w szczególnyя znaczeniu, bo poniekąd profanujące litera*

turę, pokazujące jej scheaatyczność, ograniczenia i Możliwości, wy ­ dobywająca Istotny składnik jej sytuacji: nieustanny dialog z. innymi tekstami, stan napięcia wobec utrwalonych aocą tradycji sposobów pi­

sania.

Diagnozę tę czyni Gombrowicz naczelną zasadą, punktem centralnym swego pisarstwa* stosunek do innych dzieł literatury* do kultjury, w której kontekście funkcjonowały i którą komunikują, organizuje jego twórczość^ Gest to jednak stosunek przewrotny; przywoływane wzorca gatunkowe i stylistyczne poddaje pisarz totalnej parodii, dokonując tym samym desakralizacji właściwych i* sposobów werbalizowania świa­

ta, a także kultury, której są komponentem. 2ywioł parodii stwarza więc pisarzowi możliwość artykulacji własnego punktu widzenia, pozwa­

la zbudować własny, samodzielny sąd. Reprodukcja form tradycyjnej epiki dokonuje się u Gombrowicza - jak pisał Michał Głowiński - w du-r

2 ч

chu parodii konatruktywnej , zaś ujawnia się w j ę z y k u , w'jego specyficznej organizacji. Nigdy nie Jest on u Gombrowicza "zwykłym, obojętnym ś r o d k i e m . W "Trains-Atlantyku", który Jest przedmiotem niniejszej pracy, stwierdzenie to zyskuje szczególną dokumentację.

^M. G ł o w i ń s k i : Wokół recepcji Gombrowicza. Uprowadzenie.

"Pamiętnik Literacki" LXIV, 1973, z.4, a. 246.

2M. G ł o w i ń s k i : Parodia konstruktywna (o "pornografii" Gom­

browicza), [w:] Gry powieściowe. Warszawa 1973, s. 279-303.

^Ibidem, s. 301.

Zadanie* pracy staja się wyjaśnienie istoty zjawiska określanego jako m e t a l l t e r a c k o ś ć . Część dokumentacyjna dostar­

czyć aa konkretnych przykładów językowych wraz z przywołanie* ich hi­

storycznego rodowodu; część interpretacyjna etanowi próbę opracowa­

nia danych językowych w taki sposób, aby ujawnić w rezultacie system (systemy) ich skorelowania przez jeden zasadniczy k o d k u l t u ­

r o w y . Użyta w poprzednio sformułowaniu terminologia wprowadza w obszar zagarnięty przez dociekania eemiotyczne, których przeprowa­

dzenie staje się być może nazbyt ambitnym celem pracy poświęconej stylowi. "Trans-Atlantyku" Gombrowicza.

w tym miejscu staje przede mnę konieczność bliższego 'określenia procedur metodologicznych. Przede wszystkim samo pojęcie semiotyki, jakim posługuję się w pracy, odnosi się raczej do całego zespołu za­

interesowań z różnych dziedzin, które zdaję się od siebie odbiegać w sposób istotny, np. wątpliwości może budzić w pracy o charakterze a- nalizy stylistycznej Jednego tylko dzieła obecność zjawisk z histo­

rii kultury materialnej i uwag poświęconych dziełom o odmiennym zgo­

ła charakterze (np. "Wyznania" Jeana 0. Rousseau). Konieczność tego rodzaju poetępowania metodologicznego Jest jednak, moim zdaniem, u- zasadniona tradycję myśli semiotycznej, upatrującą w niej nie tyle dyecyplinę naukowę z odrębną metodę i wydzielonym przedmiotem docie­

kań, lecz jedynie p o l e s t u d i ó w , pewien zespół zaintere­

sowań badawczych. "Trudno w stosunku do semiotyki mówić o odrębnym przedmiocie badań i swoistych metodach - pisze Stefan Żółkiewski - [...] Semiotyka nie tyle stanowi odrębną dyscyplinę, ile cennę po-

4 i

znawczo technikę analizy." > Na postawione w swej "A Theory of Semio- tice" pytanie: "semlptyka: pole'czy dyscyplina?" Umberto Eco, skła­

niając się ku pierwszemu rozwiązaniu, pisze o możliwości "indukcyj­

4Semiotyka kultury, wybór i opracowanie tekstów E. CJ a n u s, H.R. M a y e n o w e , Warszawa 1975, s. 5-7.

nego zdefiniowania semiotyki przez wydzielenie z pola badań serii stałych tendencji, a w rezultacie zunifikowanego modelu"5 .

W tym sensie nożna mówić о вейiotycznyв ukierunkowaniu niniejszej pracy, zmierzającej poprzez wydzielenie poszczególnych, często roz­

bieżnych, elementów do próby zbudowania modelu, który generowałby pe­

wien TEKST. Charakter badań musi więc częściowo być destruktywny, po­

legający na rozbiciu pewnej całości na drobne elementy, by następnie poddać je próbie rekonstrukcji, czyli złożenia w nowę całość tak, by ilustrowała ona pewne najogólniejsze zasady jej funkcjonowania. Oę- zykoznawcza część dokumentacyjna pracy ma więc służyć umiejscowieniu dzieła Gombrowicza w poziomej linii historii, rozdziały interpreta­

cyjne wykreślić maję pionowę oś systemu, db którego obok Gombrowi- czowskiego "Trans-Atlantyku" na l e ż y wiele innych dzieł (ogólniej - p r z e j a w ó w ludzkiej aktywności). Onterpretacja ma stanowić próbę u- mieszczenia dzieła Gombrowicza w świacie reguł, odczytania go jako wytworu społecznego funkcjonujęcego w kulturze.

Posługując się myślę Rolanda Barthesa, metodologia polega tu "na takim rekonstruowaniu przedmiotu, że rekonstrukcja ta ujawnia reguły, według których dany przedmiot funkcjonuje [ . [[działalność taka - E.s/j polega na rozmontowywaniu i ponownym i składaniu przedmiotu C . . J Cnie jest to przy tym kopiowanie tego, co już samo przez się istnieje - E.S.J, lecz rzeczywiste generowanie świata przypominają­

cego pierwszy, który jednak nie sterałby się go d blować, a Jedynie wyjaśnić"® [[tłum. - E.S.J.

W ślad za najogólniejszą de finicję semiotyki jiko nauki o znaku, majęcej za sobę tradycje li ngw isty ki Ferdynanda de Seunsure's (przy­

pomnijmy postulat g e ne wski ego uczo nego o utworzeniu odrębnej nauki o znaku - semiologii, której częścię i byłoby._ językoznawstwo), należy

T ---■

U. E с o: A Theory of Semiotics, Bloomington 1976, s. 7„

®R. B e r t h e s : Essais Critiques, Paris 1964, s. 191.

zwrócić uwagą na zasadnicze przekształcenie, jakiemu "znak" poddany Jest w niniejszej pracy. Zgodnie z definicją Eco znak “to wszystko, co na podstawie uprzednio ustalonej konwencji społecznej noże zostać uznane Jako coś postawione w miejsce czegoś innego*7 .

Kumulacje znaczeń dokonująca się przez zespolenie pewnych elemen­

tów w obrębie systemu, ich wzajemne odi siebie uzależnienie oraz zmia­

na znaczenia poprzez rozmaite manipulacje dokonywane przez czytelni­

ka na danym mu zbiorze reguł generujących słowa, metafory lub dialo­

gi sprawiają; Ze mamy tu do czynienia nie tyle z pojedynczym znakiem (jego wydzielenie byłoby możliwe, lecz zupełnie nieowocne metodolo­

gicznie), co ze strukturą podawaną czytelnikowi Jako zespół określo­

nych form.

Miejsce znaku zajmuje w niniejszej rozprawie pojęcie TEKSTU. Co prawda Eco, powołując się na badania Christiana Metza, sugeruje, że w zasadzie każdy pojedynczy znak zawiera w sobie tyle połączonych ze sobą treści, iż to, co zwiemy "przekazem*, jest w istocie rzeczy

"tekstem* „ nam jednak chodzi пЛе tyle o tekst w rozumieniu zespołu O

rozmaitych kodów lub subkodów (jfk podchodzi do tego np, Metz), lecz TEKST jeko zespół elementów\ g e n e r u j ą c y c h n i e z a ­ l e ż n i e od woli autora nowe związki, nowe układy. TEKST jako funkcjonujący model świate, jako makroznak.

W tym znaczeniu taki tekst unieważnia tradycyjne pojęcia "cytatu"

lub "wpływu*, traktując je jako możliwości otwarcia nowych kombina­

cji w obrębie systemu. Taki też charakter mają interpretacyjne uwagi dotyczące Dana Ch. Paska, Henryka Rzewuskiego i Wincentego Pola. Ele­

menty ich tekstów obecne w tekście Gombrowicza nie funkcjonuję na prawie pożyczek, lecz na rapcy tworzenia nowego tekstu w nowych kon­

figuracjach. W rezultacie “Trans-Atlantyk" Gombrowicza Jawi się Jako kolejny element nieustannie generujęcego się TEKSTU określanego rze-

7U. E C O ! op. Clt., 8. 16.

8 Ib|idem, s. 57, 336.

czowniklsm SARMACKOść. Główny ciężar pracy spoczywa, używajęc t o m i - nologil Julii Kristevej9 , nie na f^e n o t e k ś c i e jeżyli za­

pisie języka autentycznej, tu: stylizowanej komunikacji), lecz na g e n o t e k ś c l e , czyli na znaczeniu nieustannie powołujęcym do życia znaczenie nowe.

Takie ujęcie TEKSTU, jakie zasygnalizowano, podkreśla stosowność posługiwania się i przenikanie wszelkiego rodzaju tekstów w obrębie pewnego systemu, który - będęc strukturę stale otwertę - rozwija eię nieustannie nie przez dochodzenie do niej nowych składników, lecz przez zmienianie eię układów korelacyjnych ' elementów od dawna w sy­

stemie obecnych. ”Trans-Atlantyk" nie wpieuje eię więc w TEKST SAR- MACKOSCI dlatego, iż jest nowyia utworem podejmującym określony temat, lecz dlatego,że sę w nim obecne elementy systemu, ulegajęce w tekś­

cie "Trans-Atlantyku" przekształceniom i nowym integracjom. "Trans- -Atlantyk" nie jest tu istotny Jako podjęcie wętka sarmackiego, lecz jako próba nowego ustrukturowanla i uporzędkowania|elementów w sy­

stemie TEKSTU SA RM AC KO SC I, obecnych.

Posługujęć się sformułowaniami Jurija Tynianowa moglibyśmy powie­

dzieć, że w niniejszej pracy chodzi o prześledzenie praw korelacji i integracji elementów, nie zaś o wyznaczanie formuł równości lub do-

10 '

dawania . Drugi przypadek zachodzi wtedy, gdy \ staramy się zbadać dzieło w ten sposób, by odnaleźć w nim nowe elesenty w stosunku do historycznych pierwowzorów; w przypadku "Trana-A:lantyku“ moglibyśmy mówić o sposobie nowego wykorzystania elementów pożyczonych z Paska lub Rzewuskiego. Praca jednak nie stawia sobie takiego celu. Skupia swg uwagę na prześledzeniu dialektyki formy; i treści. Inaczej mówięc, naczelnym pytaniem nie j; и СО,- lecz OAK. W konsekwencji forma nie

Q f

Por. I. K r i s t e v a : Semiotika. Recherches pour en' eemanaly- se, Perle 1969.

10В. E l c h e n b a u f l i : Aufsatze zur Teorie und Geschichte der Literatur, Frankfurt 1965, s. 41.

jest traktowana jako dana a priori w/ zwięzku z zaklasyfikowaniem

"Trans-Atlantyku" do TEKSTU SARMACKOŚCI, lecz przeciwnie - materiał Językowy zostaje potraktowany autonomicznie w przeświadczeniu, Ze je­

go własności 1 cechy charakterystyczne wywodzę się ze sposobu, w ja­

ki został on użyty.

Zgodnie z teorię rosyjskiego formalizmu moglibyśmy mówić o kryty­

cznej i interpretacyjnej zasadzie alienacji cżynięcej z dzieła artys­

tycznego "sposób doświadczenia procesu powstawania rzeczy; natomiast to, co stanowi owego procesu efekt, nie jest już w sztuce istotne 11.

W polu zainteresowania niniejszej pracy leży więc takie przeana­

lizowanie stylu dzieła Gombrowicza, by ujawniło ono w efekcie wszys­

tkie linie, które pozwalaję nasycić to, co stanowi jedynie materiał, pewną z a s a d ę k o n s t r u k c y j n ą . Idęc za niezwykle in­

teresującym poględem Borysa Eichenbauma, moglibyśmy umieścić główny ciężar zainteresowań na zbadaniu "odśrodkowości" materiału, który swój główny system konstrukcyjny czerpie nie z zewnętrz, lecz wyła- nie z samego siebie .1 2

Temu zadaniu służyć ma sygnalizowana metaliterackość i analizowa­

na w rozdziale III n a d w y ż / . a s t y l i s t y c z n a * jako główne narzędzie stylu autora “Trans-Atlantyku".

1ŁCyt. za V. r * 1 i с hs Russian Formalism, Den Haag 1955, s. 15.

tzPor. В. E 1 с h • n b a u m : op. ci' . s. 19.

Problem y stylizacji

Zagadnienie stylu i stylistyki sytuuje się wśród nie rozwiązanych problemów humanistyki; “Mało Jest bowiem dziedzin naszego poznania tak Jeszcze niejasnych teoretycznie i tak stale od podstaw dyskuto­

wa n y c h ”1 , pisze Teresa Skubalanka. Niewiele problemów stawało się o- środkiem tak żywiołowych sporów i dyskusji. Istotna Jest tu przy tym nie tyle kontrowersyjność samego zagadnienia, co swoisty brak per­

spektyw na osiągnięcid wstępnego chociażby porozumienia dotyczącego zakresu obu pojęć i skutecznych. Jednoznacznych procedur badawczych.

Owo "czarnowidztwo" daje się dostrzec w najlepszych pracach najwy­

bitniejszych autorów.

Rene Wellek pisze o jednej z głośniejszych konferencji poświęco­

nych zagadnieniom stylu: "Jeżeli jej cele* miało być ustalenie ter­

minologii i wyjaśnienie podetawowych problemów ■ etylu, a zwłaszcza stylu w literaturze 1 metod jego analizowania, to cel ten nie został oeięgnięty."2 [tłum. - E.S.JjL

T. S k u b a l a n k a : Założenia analizy stylistycznej, 0**1 Problemy metodologiczne współczesnego literaturoznawstwa, pod red.

3. S ł a w i ń s k i e g o i H. M a r k i e w i c z a , Kraków 1976, s. 250.

2 R. W e 1 1 • k: Closing Statement, С** 0 Th. S е b о е| к: Style in Language, Cambridge Mass. 1960, a. 408. T

Zaś autor wartościowej pracy *Styla.The Próbie* and Its Solution*

Bennlaon Gray rozpoczyna oetatnl rozdział poświęcony rozwiązaniu pró­

bie* u konstatacją jego nieaoZliwości: "Nie będzie nowej nauki o ety­

lu. Stwierdzenia lingwistów z obu stron Atlantyku nie nogą bowiem wyjść poza aferę pewnych ustaleń programowych. Gdyby Językoznawcy spróbowali praktycznie zastosować pojęcie stylu, którego są zwolen­

nika*! , dostrzegliby natychmiast, Ze zawarty w ni* Jeet prosty błąd logiczny, który czyni Je bezużytecznym."3 [tłum. - E. S.J

Dlatego tez niniejszy rozdział nie stawia sobie za cel jednoznacz­

nego określenia, czy choćby przebadania pod względem stylu dzieła Gombrowicza, lecz!- skromniej - usiłował będzie ujrzeć formę seman­

tyczną dzieła poprzez Jego formę językową. Posługuję się czasowni­

kiem 'ujrzeć" z dwóch przyczyn:

1) tekst “Trane-Atlantyku" uderza już przy powierzchownym czyta­

niu swoisty* łatwo narzucającym się układem lingwistycznym (językiem operującym elementami odbiegpjącyeii od współczesnej normy językowej), który niewątpliwie funkcjonuje na zasadzie całości, Gestelt ogarnia­

nej Jednya spojrzeniem;

2) owa lingwietyczna Gestalt "wizualizuje się" w percepcji czy teł- nika, przybierając kształty pewnej struktury- kulturowej, najogólniej określanej jako staropolska.

Przytoczey tutaj słowa Barthesa, który w swym artykule o stylu, pisząc-o konieczności "wizualizacji" tego pojęcia, dodawał: "Nie są ­ dzę, by w pracy naukowej można się :>yło obejść bez Jakiegoś wyobra­

żenia (obrazu?) Jej przedmiotu i nie uważam, że ów intelektualny ob­

raz *oże być oddzielony od jego teoretycznego z n a c z e n i a . " ^ t>ł um* -

E . S . 3

38. G r e y : Style. The Problem and Its Solution, Mouton 1969, 8. 108.

4 R. В a r t h e e: Style and Its Image, Qw Literary Style. A Sy*posiuB, ed. by S. С h a t m a n, Oxford 1971, s. 3.

W pracy idę śladem tych elementów, które na płaszczyźnie języko­

wej ewokują wyobrażenie określonej kultury, przywołując jej wzorce cywilizacyjne,;czyniąc to w dużej Bierza za pośrednictwem paradygaa-

t

tów lingwistycznych. Zadaniem pracy będzie przebadanie przede wszyst­

kim sfery tego, co świetnie określa łacińskie VERBA, by ustalić dro­

gi, jakimi jej elementy przechodzę do kręgu RES. W obliczu uderzają­

cej jawności tekstu w tej materii słuszniej będzie zatem posługiwać się terminem stylizacja.

Podstawowym zadaniem czytelnika staje się określenie temporalnego kierunku stylizacji. Dzieło Gombrowicza n a l e ż y 1 do licznej rodziny tekstów orientujących swę warstwę lingwistyczną ku przeszłości (jest to zabieg częstszy, choć możliwy jest również ’przyszłościowy* kie­

runek stylizacji, którego znakomitym przykładem jest Anthony Burgees budujący w swej "Mechanicznej pomarańczy" język nastolatków przełomu dwudziestego i dwudziestego pierwszego stulecia). Lokuje to,j"Trans- -Atlantyk" w szeregu literackim, który można sklasyfikować Jako po­

wieść historyczną, a którego cechę Językową jest np. Jak w przypadku Henryka Sienkiewicza wywołanie "staropolskiego kolorytu 1 wrażenia autentyzmu językowego’ .5

Niewątpliwie słuszna r odniesieniu do Sienkiewicza uwaga Aleksan­

dra Wilkonia nie da się jednak zastosować w przypadku Gombrowicza, którego stylizacja choć ewidentnie odsyłająca do przeszłości Polski w ostatecznym rozrachunku sprzeniewierza się dwóm pozostałym katego­

riom: kolorytowi i autentyzmowi. W rozmowach z Dominique de Roux au­

tor "Trans-Atlantyku" stwierdza: "Otóż Trans-Atlantyk zrodził mi się poniekąd jako Pan Tadeusz & rebours. Ten poemat Mickiewicza, też ne emigracji pisany sto lat temu z górą, arcydzieło naszej narodowej poezji. Jest afirmację polskości z tęsknoty poczętą."®

■ , у . .... --- .

A. W i 1 к o ń: O języku i stylu "Ogniem i mieczem" Henryka Sien­

kiewicza. Studia nad tekstem. ZNU3 CDXXVII. Prace językoznawcze, ;z.

50, Kraków 1976, s. 123.

®D. de R o u x : Rozmowy z Gombrowiczem, Paryż 1969, s. 93.

Om pozatekstowy koaentarz określa "Trana-Atlantyk" jako dzieło w b r e w tradycji* środki Językowo użyte przaz autora przypisuję je jednoznacznie właśnie owej 'tradycji. Wyjątkowość atyllzacji Gom­

browicza , to ii archalzacja nie służy w niej ani wywołaniu kolorytu, ani autentyzmu, zdaje eię wynikać z tago właśnie parodekosu: wew- nątrzteketowej tradycyjności lingwistycznej i pozatekstowej antytra- dycyjności zawartej w świadomym zamierzeniu autora. Naczelnym zagad­

nieniem stylizacji Gombrowicza jest to, że kod językowy pozostaje w sprzeczności z celami, do których został użyty. Formułując to jesz­

cze inaczej, można powiedzieć: kod archaicznej stylizacji języka jeat Indeksem sprzecznego z nim samym procesu twórczego, światopoglą­

du lub mentie character autora. Badanie stylizacji Gombrowicza Jest zatem badaniem dyatanau między tymi dwoma sferami.

Pierwszym czynnikiem współtworzącym ów dystans Jest w iełozakreso­

wość lub też totalność stylizacji. Oznacza to, że zabiegi stylizacyj- ne mają na celu aktywizację paradygmatu gatunkowego gawędy (żywioł języka mówionego, kategoria przytoczenia itd., szczegółowiej kwes­

tia ta zostanie omówiona w osobnej pracy), lecz także, co istotniej­

sze, obejmuje swym zasięgiem nie tylko partie dialogowe, ale i nar­

racyjne. Oczywiście zjawisko to wys tę p u j e również u ^ S i e n k i e w i c z a , jednak Jak wynika z danych zebranych i opracowanych przez Wilkonia:

I

"Archaizacja dialogu jest w sumie czterokrotnie większa od archaiza- j

cji narracji, pfzy czym uderzają tu dysproporcje w zakresie fleksji, a także w zakresie wjyrazów, co - ja! zobaczymy - wynika głównie z częstotliwości pojawiania się niektórych słów w dialogu. Z danych

£..•3 wynika, iż w zestawieniu języka Ogniem i mieczem z Językiem XVJI wieku możemy brać pod u w a g ę t y l k o dialog. Stanowi on bowiem głó­

wny przedmiot etylizacji na Język okresu baroku,

7---

A. W i 1 к o ń: op. cit., e. 126.

Wyraźna dysproporcja służy tu właśnie wydobyciu “kolorytu* i "au­

tentyzmu" umiejscowionych głównie w dialogach, a odbijających od tła neutralnej narracji. Dystans stylizacyjny u Sienkiewicza przebiega więc wewnętrz systemu dzieła, między dialogiem a narrację. U Gombro­

wicza narracja nie Jest neutralna, poddawane Jest również stylizacji, zatem dystans stylizacyjny nieobecny w dziele umiejscawia się między nim a zamierzeniem twórczym autora. Spróbujmy rozważyć pewien przy­

kład:

“Zapytał: - A Jaki Gombrowicz? Powiadam: - Gombrowicz, Gom­

browicz. Łypnęł i powiada: - Ano, Jak Gombrowicz, to maezże tu 80 pezów i więcej nie przychodź, bo Wojna i Pan Minister za­

jęty. De powiadam: - Wojna. On mówi: - Wojna. Da mówię: - Woj­

na. On mnie na to» - Wojna. To ja jemu: - Wojna, wojna. Prze­

straszył się nie na żarty, aż mu jagody zbielały, łypnęł i na mnie okiem: - A co? Haszże wiadomość Jekę? Mówiono cl co? Nowi­

ny jakie?... ale się pomiarkował, chrzęka,; kaszle, za uchem się drapie i mnie klepnęł: - Nic to, nic, nie bój się, już my wroga pokonamy! Wtedy więc Jeszcze głośniej krzyknęł: - Duż my wroga pokonamy? Pokonamy! Powstał i krzyczy: - Pokonamy! Poko­

namy!

Słyszęc te wykrzykniki jego, a widzęc, ża z fotela wstał i Celebruje, a nawet Zaklina, ja na kolana padłam i, w tej Cele­

bracji św. się stowarzyszajęc, krzyczę: - Poki namy, pokonamy, pokonamy!*®

Rozpatrujęc cytowany fragment ne poziomie zdań (aspekt werbalny), zauważamy narrację w pierwszej osobie, styl przytoczeniowy, konkret­

ność pojęć, którymi posługuje się autor itd. Przesuwajęc centrum uwa­

gi na poziom składniowy (międzyzdaniowy), obserwujemy występowanie parelelizmów w obrębie narracji (Da powiadam C-* .3 On mówi Q .«3 A zaraz głośniej krzyknęł Г.. W t e d y więc j e szcze głośniej krzyknę*), którym odpowiada ję paralelizny w dialogu ( w o j n a C - - • J Woj n a П* •

OW. G o m b r o w i c z - Trcn».4tl яп-ч.1 Ряг

Wojna. Wojna). Dialog nie poMtarze i n f o r n a c j i zawar­

tych и narracji, lecz powtarza saaę s t r u k t u r ę narra­

cji. Narracja aa więc strukturę tożsamę z dialogiem, przy czym wystę­

puje tu istotna różnica: narracja jest bardziej dynamiczna niż dia­

log;

Narracja posuwa naprzód bieg wydarzeń, dialog Je zatrzymuje. War­

stwa narracyjna przebiega w poziomie, dialogowa w pionie, dlatego ilość modyfikacji wprowadzanych do danej sytuacji (przez modyfikacje rozumiem nowe elementy, nie wyłamujęce się Jednak z danego systemu)

■Jest większa w narracji niż w dialogu, np. : “Powiadam", dalej z do­

danym nowym elementem “Łypnęł i powiada*, po którym tekst wraca znów do "За powiadam" uzupełnionym synonimicznym "on mnie na to“ . Dialog może powtarzać Jedno słowo, np. "Wojna", lub Jednę frazę, np. "Ouż my wroga pokonamy". Nawet w dalszej partii cytowanego fragmentu, kie­

dy dochodzi do erupcji bojowego entuzjazmu, tekst Jest obudowywaniem synonimami kilku czasowników - "mówić", "zgnieść", “zabić".

Z tej Jedności strukturalnej dialogu i narracji opartej na wzajem­

nym odbijaniu i powtarzaniu siebie wynika trzeci aspekt rozpatrywa­

nego fragmentu, którego zasadniczym przedmiotem Jest pewna rzeczywis­

tość słowna. Inaczej mówięc, na płaszczyźnie semantycznej KOD staje się PRZEKAZEM. To, że Gombrowicz pisze "Powiadam" i o interlokutorze

“Łypnęł i powiada", nie oznacza, iż posługuje się formę do wyrażenia pewnej treści; pojawienie się tych czasowników (później w analogicz­

nej sytuacji postawione zostanie słowo "pokonać") etawia narratora i rozmówcę na jednej płaszczyźnie, lokuje ich we wspólnocie kulturowej, Jakby na jednym obszarze antropologii lingwistycznej, co zrgsztę wy ­

rażone zostaje explicite dalej :

"Słyszęc te wykrzykniki Jego. a widzęc, że z fotela wstał i Celebruje, a nawet Zaklina, Ja na kolona padłem i, w t e j C e l e b r a c j i ś w . s i ę s t o w a r z y s z a j ą c Cpodkr. - E . s J , krzyczę: - Pokonamy, pokonamy, pokonamy."

Stylizacja wytwarza tu p r z e s t r z e ń s t o w a r z y ­ s z e n i a , lecz takie odwrotnie:; "stowarzyszenie" rodzi określonę sytuację. Sytuacja ta to pewien określony styl, o któryś pisze Gom­

browicz w "Dzienniku” :

"Oto pewien styl decyduje o możliwościach emocjonalnych narodu, czynięc go głuchym i ślepym na wszystko Ihne, określając do tego sto-

■t.

pnia Jego gusta najskrytsze, iż 90 procent świate staje b u eię nie- Jadalne."g

W pewnej mierze Gombrowicz przewartościowuje słynne powiedzenie Buffona, którego w Jego wersji brzmi "Naród to styl". Badajęc teksty Sienkiewicza, można było mówić o kolorycie w związku z dystansem we- wnętrztekstowym i w efekcie o braku przestrzeni stowarzyszenia (jej powstanie utrudnia choćby obecność wszechwiedzącego na rratora, wyraź ­ nie wyodrębniającego się od postaci już choćby poziomem swej wiedzy), w przypadku Gombrowicza można powtórzyć wnioski: Tzvetana T o d o r o v a :

"Wyróżnienie poszczególnych aspektów tekstu nie Jest w żadnym razie równoznaczne z przywróceniem klasycznej dychotomii pom i ę d z y formę a treścią czy też jej współczesnym wcieleniem signifisnt i signifie.

Każdy z tych aspektów Jest Jednocześnie i signifiant i signifió; każ- dy ma formalnę strukturę i w każdym zawarte jest jakieś znaczenie." 10 Ctłum. - E.S.J

Rozróżnienie między stylistykę literackę a ję tykozr.swczę napotyka tu zatem trudności, ponieważ jedna wydaje się być tylko zastosowa- niem drugiej11

9W. G o m b r o w i c z : Dziennik I, Paryż 1971, s. 214.

^°T, T o d o r o v: The Place of Style in the Structure of the Text, £w:] Literery Style..., s. 33.

11 Por. rozważania A. W i l k o ń i a: op. cit., rozdz. I, zwłasz­

cza s. 25-26 oraz i d e m : 0 stylizacji językowaj n literaturze,

"Ruch Literacki" 1974, nr 6, s. 364,

20 i

Powtórzmy wniosek: totalność stylizacji sprzeciwia się ewokacji

‘'egzotycznego” kolorytu, a stwarza całość kulturowy; strukturalny o- pis faktów Językowych należeć będzie do lingwistyki, lecz opis fun­

kcji będzie Już sprawę tego, co Todorov nazywa 'antropologię lingwi- stycznę" 12m

*

Drugim składnikiem niezbędnym do zrozumienia problematyki styli­

zacji Gombrowicza Jest jej aspekt kontekstualny. Pod względem tempo- ralnym jest sytuacja stylizacyjna Gombrowicza równie osobliwa Jak i pod względem przestrzennym. Autor nie tai tu zresztę niczego. Trze­

cie zdanie "Trans-Atlantyku” brzmi:

'Dwudziestego pierwszego sierpnia 1939 roku ja na statku Chrobry do Buenos Aires przybijałem."13

To, co następuje dalej. Już do końca powieści, to nałożenie na rzeczywistość argentyńskę początku lat czterdziestych Językowej i kulturowej rzeczywistości polskiej epoki baroku. Dokonuje więc Gom­

browicz konstrukcji enklawy pols.iej w Ameryce Południowej, przy czym faktyczna rzeczywistość argentyńska jest zaledwie wyrywkowo naszki­

cowana (kilka rzeczowników), w p isuj ęc się dokładnie w Językowy ży­

wioł siedemnastowiecznej gawędy szlacheckiej.

"Tak, z tego wszyst k i e g o, w r az z To mas zem pojazdem Gonzala do pałacu jego jadę; ale nie do tego, co go w mieście miał, tylko do Estancji o mil dwie albo trzy otlległej, "14

12Т. T o d o r o v: op. cit,, s. 31.

13W. G o m b r o w i c z : T r a n s - A t l a n t y k ..., s. 7.

I b i d e m , e* 85,

Narrator Gombrowicza umiejscowiony ze swoim osobliwym językiem

"pośród bezmiernych Pampy równin" pod 'pióropuszem Palm' jest ofiarę takiej samej procedury twórczej jak np. Mikołaj Doświadczyński, któ­

rego w 1 rozdziale II księgi Ignacy Krasicki umieszcza w sytuacji, g d z i e :

“Widok coraz nowych osobliwości bawił mnie i dziwił. Orzewa albowiem, owoce i zioła wszystkie prawie innego były rodzaju niż europejskie.'15

Podobne zdziwienie, choć spowodowane zakłóceniem znanych propor­

cji przeżywa Guliwer:

'Szedłem w tę stronę przez' czas niejaki, ale nic zobaczyć nie mogłem, ponieważ czas był żniw, a zboże na 40 stóp wysokie [...3 Co do drzew, tak były wielkie, że nie podobna mi było ich wysokości zmiarkować.'16

To, co Krasicki i Swift osięgaję na poziomie wydarzeń, Gombrowicz uzyskuje stylizację. 2 rzadka rozsiane w tekście elementy argentyń­

skie sę narzędziem zdziwienia lingwistycznego będącego jednym z na­

czelnych celów Gombrowicza. Ich rzadkość nie Jest tu zresztę przypad­

kowa. Argentyna jest tu tylko pars pro toto świata, a postawiony za pośrednictwem stylizacji problem przybiera kształt rozważań na temat Polska a świat lub szerzej Kosmos (tytuł kolejnej powieści Gombro­

wicza nie pozostawia co do tego wątpliwości). Model sarmackiej pol­

skości konfrontuje się z modelowym obrazem świata.

15 I. K r a s i c k i ; Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, C W ! J Pisma wybrane, t. III, Warszawa 1954, s. 14S.

lb0. S w i f t: Podróże Guliwera, Warszawa 1956, s. 134.

Gombrowiczowi potrzebna Jest stylizacja do zbudowania zaakniętego systeau polskości, a tya, co czyni każdy z systemów zamkniętych nie- . dostępny innya, jest pewna właściwa tylko jeau sieć połęczeri niędzy jego eleaentani, nie sprawdzająca się w obrębie jakiegokolwiek inne­

go układu. Sprawa Języka - bo o nim przecież nowa - jest zaten rze­

czą absolutnie pierwszoplanową, ponieważ on odcina i zanyka system, nadajęc nu niezbędnę ilość cech właściwych.

Nie jest przypadkiem, że postaci "Trans-Atlantyku" nie wchodzę w żadne relacje z postaciami spoza swego układu, a zaten mogę bez skrę­

powania posługiwać się in tylko właściwym nodelen komunikacji. Oest znanienne, że właśnie konsulat polski - ośrodek dyplomacji, więc po­

zornie kosmopolityzmu, a przynajmniej internacjonalizmu - jest cen- rum szlagońskiej mentalności operujęcej właściwym jej językiem. Hep- styczność języka jest stałym problemem, na który napotykaję bo­

haterowie cytowanych dzieł.

Na przykład Doświadczyński postanawia:

zaraz u siebie uczyć się Języka tego kraju; bez tej albowiem wiadoności trudno by mi było, a prawie nie podobna zrozumieć tamtejsze prawa i zwyczaje

spróbowawszy uprzednio bezskutecznie porozumieć się "po polsku, po łacinie i po francusku" .18

Analogicznie bohater Swifta znajdujęcy się dokładnie poza wszel­

kimi systemami komunikacyjnymi:

lecz pomimo żem we wszystkich znanych mi Językach próbował z nimi rozmawiać, jak to górno- i dolnoholenderskin francuskim, hiszpańskim, włoskim i lingua franca, usiłowania moje były jednak daremne."1Q

17I. K r a s i c k i : op. cit., s. 151.

18 Ibidem, s. 142.

Obydwa te eleeenty, zaskoczenie 1 językowa odrębność syateau przedstawionego, stawiają Gombrowicza w rzędzie literatury określa­

nej tradycyjnie jako u t o p i a . Oziwi się nieustannie Doświed- czyriski, Guliwer i bohater Cyranę'owekiego “Tamtego świata” wędrują­

cy po państwach Słońca i Księżyca.

U Gombrowicza następuje znamienne przesunięciet bohater żyje we ­ wnątrz a nie na zewnątrz systemu, stąd zdziwienie jest udziałem czy­

telnika poddanego zabiegom stylizacyjnym w kontekście absolutnie u- niemożliwiającym ich zrozumienie (język gawędy wobec dwudziestowie­

cznej Argentyny). Dzieło Gombrowicze Jest stylizacyjną utopią, któ­

rej celem jest zbudowanie i - dodajmy odrzucenie - modelu idealnej polskiej mentalności.

2 cytowanej Już wypowiedzi Gombrowicza o "Trans-Atlantyku" Jako

"Panu Tadeuszu" & rebours wynika, że tradycja stanowi główny punkt odniesienia zamierzeń twórczych autora Kosmosu. Tradycja w jego ro­

zumieniu oznacza kompleks kulturowych zjawisk o szlachecko-romantycz­

nej proweniencji powiązany z zagadnieniem emigracji. W ujęciu Gom­

browicza i jego stylizacji ośrodek i centrum narodu stanowi szeroko pojęty język i Jego artystyczne i społeczne manifestacje. Nie jest naród zjawiskiem wspólnoty, "stowarzyszenia" terytorialnego, lecz li tylko "stowarzyszeniem" językowym. Stylizacje Jest próbą uchwycenia istoty narodu i w tym sensie może też być rozumiana Jako utopia so­

cjologiczna. 0 tym, iż nawet na obszarze naukowej eocjologii pol­

skiej dominuje takie ujęcie narodu, przekonuje nas autorytet Floria­

na Znanieckiego, dla którego istota narodu wynika: "z więzi wyrasta­

jącej ze wspólnej literatury, sztuki, muzyki, ze wspólnego zasobu idei, z przywódczej roli intelektualistów, ideologów i propagatorów

S w i f t : op. cit., s. 69.

idei [...3* Warto tu odnotować na marginesie, że tego rodzaju tra­

ktowanie idei narodu obce jest na przykład piśmiennictwu anglosas­

kiemu2 1 .

Zwróćmy Jeszcze uwagę na inny aspekt tego zagadnienia: "Trans-A- tlantyk" powstaje w okolicznościach istotnie zbliżonych do powstania

"Pana Tadeusza" (zabór ojczyzny, emigracja), zatem Jednolitość sty­

listyczna tekstu wspomagana jest przez znany socjologiczny fenomen jednolicenia się narodu w obliczu niebezpieczeństwa. George H. Head zauważa: “W szczególnych okolicznościach, w których państwo napotyka Jakieś niebezpieczeństwo wspólne dla wszystkich swych członków, wro­

gie popędy stapiają się z popędami przyjaznymi, tak że wzmacniają i intensyfikują uczucie zorganizowanej społecznej jedności Na przykład w czasie wojny popędy samozachowawcze u wszystkich członków państwa jedhoczą się spontanicznie przeciw wspólnemu wrogowi i prze-

t jo

staję na ten czas byc kierowane przeciw współrodakom."

W ten sposób stylizacja tekstu usiłuje wznieść Jakby pomnik naro­

du i państwowości. Konsolidacja stylistyczna tekstu jest indeksem konsolidacji narodu, dodajmy narodu znajdującego się w rozproszeniu.

"Trans-Atlantyk" ze swoją stylizacją jest więc także utopią history­

czną. Kulturze polskiego sarmatyzmu będącej inspiracją Gombrowiczow- skiej stylizacji ów nurt utopijności i towarzyszące mu poczucie wy­

jątkowości są zresztą wyjątkowo bliskie.

Jak zauważa Janusz Maciej ews ki: "Sarmacka szlachta była głęboko przekonana, iż jest wyjątkiem, wysp t wo lności w ś r ó d morza des potyz-

2CCyt. z a J . C h a ł a s i ń s k i : Kultura amerykańska, W a r s z a ­ wa 1970, s. 543.

^ I b i d e m , s. 543 i nn.

22G.H. M e a d : Umysł, osob owo ść i społeczeństwo. W a r s z a w a 1975, s. 419.

230. M a c i e j e w s k i : Sarmatyzm jako formacja kulturowa,

" T e k s t y ” 1974, nr 4, s. 37.

Podsumujmys stylizacja tekstu 'Trans-Atlantyku" ujęta w aspekcie kontekstualnym przedstawia trzy poziomy utopii: językowy; socjologi­

czny i historyczny.

Trzecim czynnikiem warunkujjęcym i kształtującym stylizacyjny dys­

tans "Trans-Atlantyku" jest proweniencja użytych środków lingwistycz­

nych. Wspomniano już najogólniej, że óhodzi o paradygmat szlachec­

kiej gawędy (konkretne fakty Językowe zostanę podane w szczegółowej, materiałowej części pracy), tutaj zatrzymajmy się tylko znowu na po­

ziomie s i g n i f i a n t utożsamionego z s i g n i f i ć , by zauważyć dwa podstawowe fakty determinujęce- repertuar środków lingwi­

stycznych.

Po pierwsze - w Gombrowiczowskim pojęciu narodu pryncypialnym ele­

mentem jest, jak określa to terminologia Znanieckiego, 'propagator idei", mówięc inaczej wieszcz, wielki pisarz. Gombrowicz konetruu- jęc swoję enklawę polskości, utopię Polski, tworzy , ję z elementów istniejęcych w literaturze, czerpie z zasobów kulturowych zawartych w określonym kręgu dzieł; w jego konkretnym przypedku źródłem jest przefiltrowana przez Rzewuskiego, Kraszewskiego i Sienkiewicza lite­

ratura polskiego baroku. I rację ma Anna Tatarkiewicz stwierdzająca:

Gombrowicz jest sprzężony z Sienkiewiczem jak przedrzeźniajęcy z przedrzeźnianym.'24

Po drugie - właśnie barok jest tu Gombrowiczowi niezwykle przydat ny. Dlatego, że na płaszczyźnie językowej wnosi ci bogaty żywioł ję­

zyka gawędowego, z którego Gombrowicz ! tak obficie czerpie. Oęzyk szlacheckiej gawędy jest - co należy podkreślić z całym naciskiem - językiem znacznie wykraczającym poza węsko rozumiane granice klasy i stanowił główny nurt języka poiskiego. Prawdę jest, że Gombrowicz lu­

bował się w szlacheckości, ale jest równie prawdę, iż nie oznacza

л ł ■

A. T a t a r k i e w i c z ; W labiryncie, V.'arsza'va 1974, s.21S.

to arystokratyzmu (jak czasami chciałby autor ’Rozmów z Gombrowi­

czem* de Roux), lecz po prostu polskość. Oanusz Maciejewski pisze:

*[...3 P0<* koniec XVIII wieku co czwarty mówiący po polsku obywatel był szlachcicem. Sam zaś stan ogromnie zróżnicował się klasowo, obej­

mując obok czynszowców i gołoty, szlachtę zaściankową, posesjonatów oraz magnaterię C...3 Szlachta £...3 narzucała wzorzec życia, okreś- lony Jego etyl, także mieszczaństwu czy starszyżnie kozackiej.*25

Po trzecie - w ł a śn i e barok i estet yka są tymi zjawiskami, które swym cha r a kt e r e m sprzyjają celom Gombrowicza. Zdziwienie, z a s k o c z e ­ nie, którym służy styl i z a c j a " Trans-Atlantyku", jest przec i e ż n a c z e l ną kategorią sztuki barokowej, w y p u n kt owa ną w tekstach takich teore­

tyków, jak Matteo Pellegrini, Baltaza r Grecian i Maciej Sarbiewski.

Ten ostatni pisze: " C* • *3 skutkiem i wł aściwością pointy Jest w z b u ­ dzenie w duszy słuchacza z d z i w i e n i a fpodkr. - E . S . J wraz z przyjemnością." _]ОС I

Utop i j n o ś ć tekstu G o m b r o w i c z a polega głównie na osadzen iu pol­

skiej kultury w n i e p r a w d o p o dobn ym otoczeniu. W efekcie otrzy mujem y dzieło będące wyn i ki e m swoistej :gody w niezgodzie, a wł a ś n i e barok uczynił pryncypium disco r d i a concors jedną ze swych p o d s t awo wyc h za­

sad, Sarbiewski tak definiuje pointę: "Jest to mowa, w której z a c h o ­ dzi ze tknięcie się c z egoś niez god nego i zgodnego, czyli jest w słow- nym wypo w i e d z en i u zgodną niezgodnością lub niezgodną z g o d n o ś c i ą . ” 27

Tutaj można też u p a t r y w a ć źródeł Gombrowiczov.'skiej deformacji, spiętrzenia słów, układania ich w stosy i synonimiczne ciągi. Sty ­ lizacja Gombrowicza jest jęz ykiem zdeformowanym, gdyż mimo czy też

25J. M a c i e j e w s к i: op. cit., s. 36-37.

26M, K. S a r b i e w s k i : Wykłady poetyki, przeł. S. S к i- ra i n a, W r o c ła w 1958, s. 19.

27Cyt. z a d . S o к o ł o w s к a: Spory o barok, W a r s z a w a 1971, s . 246.

właśnie dlatego, że wywodzi eię ona z tradycji, etawia eobie za cel jej przezwyciężenie. 'Atakuję formę polską, ponieważ to jest noja forma" - wyznaje Gombrowicz w 'Dzienniku". Stąd i żywiołowa bujność etylizacyjna, służąca nie kolorytowi i również nie autentyzmowi,lecz przeciwnie, sztucznemu modelowi, przeniesionemu w obce środowisko i przerywanego w celu osiągnięcia wyjścia z pewnej formy "ojczystowie- szczej", wyjścia osiągniętego przez śmiech, a poszukiwanego w języku.

Maria Renata Mayenowa pisząc o gawędzie jako o gatunku, który

"ukazuje świat twidziany oczyma społecznie nacechowanego opowiada- cza", konkluduje: 'świat jest taki Jak perspektywa widzenia i system wartości zawarty w wersji stylistycznej wybranego narratora-. Świat nie tylko nie jest taki, ale jest na pewno inny. świat się oto tak d e f o r m u j e [podkr. - E .s J28 w skali ocen i widzenia danego narratora."

Stylizacja wywołuje efekt mikroskopowego zbliżenia i powiększe­

nia, które pomaga zdać sobie sprawę z tego, iż to co uważane jest za piękne, jest w istocie brzydkie i warte porzucenia. Stylizacja sta­

nowi więc narzędzie przewartościowania pewnego wzroca kulturowego,!

Pisze o tej procedurze Spinoza w liście do Boxela z 1674 roku: "Otóż piękno С...Ц to nie tyle jakość oglądanego przedmiotu, ile efekt, który powstaje u ,oglądającego przedmiot człowieka. Gdyby wzrok nasz miał bliższy lub dalszy zasięg, niż to faktyczn e ma miejsce

to rzeczy, które teraz zdają eię nam piękne, przedstawiałyby się ja­

ko brzydkie, brzydkie natomiast - jako piękne. NfJpięknieJsza dłoń oglądana przez mikroskop wyda się czymś ohydnym. Pewne prżedmioty widziane z daleka są piękne, a gdy je z bliska obejrzeć - obrzydli-

28M. R. M a y e n o w a : Poetyka teoretyczna. Zagadnienie Języ­

ka, Warszawa 1974, s. 370.

Cyt. za 0. S o k o ł o w s k a : op. cit., s. 235.

Ten san proces zmiany perspektywy i punktu widzenia jest Jednym z centralnych zagadnień trapięcych Swifta: "Muszę wyznać, że żaden wi­

dok nigdy mi takiej nie sprawił obrzydliwości Jak olbrzymia pierś tej inamki, którę nie wiem do czego mógłbym porównać, by dać pojęcie czytelnikowi o jej objętości, kształcie, kolorze £.••! Myślałem wte­

dy o delikatnym ciele naszych dam angielskich, które nam się tylko takim wydaje, będęc w miarę naszego wzroku i wzrostu, lecz drobno- widz, który je powiększa i różne części oczymi naszymi niedojrżane odkrywa, najgładszy i najbielszy płeć niewypowiedzianie brzydkę czy- ni..30

Sumujęc, s t ylizacja a k t y w izu jąca mode l gawędy szlacheckiej w z m a c ­ nia f un k c jonujący w po w i e ś c i nurt rozrachunku z ideę na r o d u poprzez- u « d nolicajęce d z ia ł a n i e j ę zyka będącego m edium komu n i k a c j i znacznej jego części. W rozrachunku z formę tradycji pomagaję Gombro wiczo wi ideały est et y ki barokowej z jej zasadam i zd ziwienia, defor m a c j i i łęczenia ze sobę sprzeczności.

| C z wartym aspektem z a b i e g ó w s ~ y l izacy j ny ch Gombrowicza jest kon­

strukcja narratora. Oest nim - jjk z wykle w przypadku gawędy - po­

stać należęca w pełni do świata w y d a r z e ń i opowiadająca o swoim w nim uczestnictwie. Nar r a t or " T r a n s - A t l a n t y k u ” nie z a p i s u j e swych przygód ( p r zy najmniej nigdzie tego nie stwierdza), lecz je relacjonu­

je kręgowi najbliższych.

"Odczuwam po t r z e b ę p r zekazania Rodzinie, krewnym i p r z y j a ­ ciołom moim tego oto za czą tku przygód moich, już dziesięciolet- nich, w argentyńskiej s t o l i c y . ” '

Oznaczenie kręgu adresatów jest tu niezwykle istotne, ponieważ wskazuje na sposób przekazu, który zostaje ograniczony do orzekazu

3 0 Э. S w*i f t: op. cit., s. 141.

31W. G o m b r o w i с z: T r a n s - 1 1 u / k ... , s. 7.

ustnego. N a r r a t o r st a j e się w i ę c g a w ę d z i a r z e m p r z e m a w i a j ą c y m do z gro­

m a d z o n y c h o p o da l s ł uchaczy.

" G a w ę d z ia r z różni się tym od literata, że nie pisze, ale mówi. M ó ­ wi z aś do grona z na j o m y c h , s ąsi adów, p o s ł u g u j ą c się j ę z y k i e m ich kon­

taktu tow a r z y s ki e go . S ł u c h a czy ma też pr zed sobą: przy, stole, przy ognisku, w g o s p od z ie . Cz u j e się sam j e d n y m z g r o m a d y J O b o w i ą z u ­ ję go tematy s w o j s k i e a lbo prz y s w o j o n e w s p o s ó b w ł a ś c i w y dla danego p a r t y k u l a r z a . "32

T r ze b a z w r ó c i ć tu uw a g ę na j ak b y dalszą e w o l u c j ę o p o w i ada cza , któ­

ry rzadko prze m aw i a , raczej g a d a . Owo "gadanie" jest tu z d e f o r ­ mowa n ą mową lub też prz e m o w ą i samo z kolei z w i ększa " f a m i l i a m o ś ć "

s t r u k t ur y j ę z y k ow e j. Moż n a stw ierdz ić, że \ tekst "Trans-Atla ntyku "

nie istnieje jako tekst, lecz jedynie jako akt mowy i jako do takie­

go stos u j ą się d o ń k a t e g o r i e nie tyle i A r y s t o t e l e s o w s k i ej poetyki, lecz w ł a ś n i e retoryki.| Tutaj w a r t o je dna k o dnotować, że j u ż p o c z ą w ­ szy od C y c e r o na termin “styl" p o jawia się w ł a ś n i e w użyciu przez re- toryków do o zn ac ze n i a cech m o w y , zate m jak, pisze Grey: "Gdy słowa » s t y l « używa się w o d n i e s i e n i u do lit eratury, moż n a go z a s t o ­ so w a ć j e d y n i e w tedy, gdy d z i e ł o l ite racki e traktowane jest jako akt mowy, t j . w t e dy , gdy trak t u je my je jako coś, czym nie j e s t . " 33 Ctłum. - E . S . J

[Tekst G om b r o w i c z a w y m y k a się z za s i ę g u słus z n o ś c i drugiej części zdania, p o n ie w a ż jest on w ł a ś n i e p omyśl any jak o tekst mówiony, a za- te«! o ry g i n a l n i e J ako d omena s w o i ste go stylu. Styl i z a c j a na gawędę szlachecką oznacza w i ę c tyle, co zmni e j s z e n i e s t opnia kontro li w y p o ­ wi a d a n y c h z dań p r z e z narr a t ora , który ulega tu swoim l i n gwis tyc znym id i o s yn k r az j o m i j e d n o s t k o w y m u podobaniom. W praktyce realizuje się to p o p rz e z z r e z y g n o w a n i e z popraw ian ia, p ono wnego p o r z ą d kowani a w y ­

j2 Z. S z m y d t o w a : Rousseau - Mick iewicz, W a r s z a w a 1S61, s.

262.

3 3 B. G r e y : op. cit., s. 12.

powiedz! już dokonanych. Nie many tu więc do czynienia z tym, co mo­

żna by określić jako pewien wybór retoryczny, a który Louis Milic de­

finiuje Jako 'świadomy w y b ó r u c z y n i o n y nie Jako część tworze­

nia Języka, ale Jako proces oceny (osądu) tego, co zostało utworzo- ( j4 £tłu*. -E.S.J. Narrator nie dokonuje więc świadomych wyborów retorycznych, lecz Jedynie wypełnienia nieświadomych, płynących z kształtu Jego światopoglądu stylistycznych form, które to wypełnie­

nie zachodzi na "żywo*, w momencie generowania wypowiedzi. |

■^L. Т. M i l i c : Rhetorical Choice and Stylistic Option: The Conscious and Unconscious Poles, [*»:] Literary Style..., s. 85.