Teoria archeologii (odnoszê siê tutaj do jej wydania anglo -amerykañskiego) jest obecnie ciekawsza i bardziej w swych rozwa¿aniach zaawansowana od teorii historii. Znacznie ¿y wiej reaguje te¿ na nowe tendencje w humanistyce. Mo¿na powiedzieæ, ¿e obecnie to historia staje siê wobec archeologii dziedzin¹ ni¿szej rangi i nie jest ju¿ tak, ¿e archeologiê mo¿ na ujmowaæ jako w pewien sposób s³u¿ebn¹ wobec historii.
2 Louis-Vincent Thomas, Trup. Od biologii do antropologii, przek³. Krzysztof Kocjan. £ódŸ: Wydawnictwo £ódzkie, 1991, s. 100-125.
163 Archeologia heideggerowska
W tej chwili historycy mog¹ nauczyæ siê znacznie wiêcej od archeologów ni¿ odwrotnie. „Archeologia jako archeologia” (a nie jako historia, antropologia czy socjologia) brzmi has³o programowe jednego z najwa¿niejszych wspó³czesnych ar cheologów – Iana Hoddera. To nie tylko zapo¿yczanie metod i podejœæ badawczych z innych dyscyplin, lecz przede wszyst kim w³¹czenie archeologii w najwa¿niejsze dyskusje toczone w ramach dzisiejszej humanistyki (m.in. problem podmioto woœci i to¿samoœci) da³o marginalnej dyscyplinie central ne miejsce wœród nauk spo³ecznych i humanistycznych3. W istocie archeologia prze¿ywa obecnie swój moment dziejo wy, wystêpuj¹c z coraz ciekawszymi propozycjami tematycz nymi i podejœciami badawczymi4.
3 Archeolodzy aktywnie w³¹czaj¹ siê w ogólnohumanistyczne debaty na temat problemów nowo¿ytnoœci. Zob.: „Archaeologies of the Modern”, ed. by Jeffrey T. Schnapp, Michael Shanks and Matthew Tiews. Tema tyczny numer pisma Modernism/Modernity, vol. 11, nr 1, January 2004, a tak¿e: Julian Thomas, Archaeology and Modernity. London: Rout ledge, 2004.
4 Wiod¹ce tematy badawcze oraz podejœcia prezentuj¹ antologie: Ar chaeological Theory Today, ed. by Ian Hodder Cambridge: Polity Press, 2001 oraz Interpretative Archaeology. A Reader, ed. by Julian Thomas. London and New York: Leicester University Press, 2000. Wœród zagad nieñ, które wesz³y ju¿ do kanonu akademickiej archeologii, wymie niæ mo¿na archeologiê p³ci kulturowej (gender archaeology), archeologiê œmietnikow¹ (garbage archaeology), archeologiê krajobrazu. Zob.: Wil liam Rathje, „Archeologia zintegrowana. Paradygmat œmietniskowy”. Czas Kultury, nr 4, 2004; „Disability and Archaeology”, numer tematycz ny Archaeological Review from Cambridge, vol. 15, nr 2, 1999; „Archae ology of Perception and the Senses”, numer tematyczny Archaeological Review from Cambridge, vol. 15, nr 1, 1998; Archaeology and Folkore, ed. by Amy Gazin-Schwartz and Cornelius Holtorf. London and New York, 1999; Archaeologies of Landscape. Contemporary Perspectives, ed. by Wendy Ashmore and A. Bernard Knapp. Oxford: Blackwell, 1999. Prócz „zwrotu ku rzeczom” w archeologii, o którym pisa³am w rozdziale „Ku historii nieantropocentrycznej”, warto zwróciæ uwagê na formu³owane przez archeologów bardziej awangardowe podejœcia: Mike Pearson, Mi chael Shanks, Theatre/Archaeology. London: Routledge, 2001. Ciekawe propozycje po³¹czenia artystycznych instalacji oraz interpretacji prehi storycznej przesz³oœci proponuj¹: Christipher Tilley, Sue Hamilton and Barbara Bender, „Art and the Re-Presentation of the Past”. Journal of the Royal Anthropological Institute, vol. 6, nr 1, 2000. Na uwagê zas³ugu je tak¿e projekt Michaela Shanksa media archaeology wmontowuj¹cy
Zaryzykowa³abym twierdzenie, ¿e przysz³oœæ, tak¿e przy sz³oœæ sposobów myœlenia o przesz³oœci, w du¿ym stopniu za-le¿y od archeologów (i artystów). Zale¿eæ bêdzie ona m.in. od tego, jak poradz¹ sobie oni z przeformu³owaniem rozumienia materialnych pozosta³oœci po przesz³oœci (rzeczy, ludzkich, zwierzêcych i roœlinnych szcz¹tków), które badaj¹. Jak za znacza³am wy¿ej, wobec tak wa¿nych dla przysz³oœci œwiata i gatunku ludzkiego zjawisk, jak m.in. klonowanie, in¿ynie ria genetyczna, transplantacja organów, nanotechnologia, po stawienie pytañ o status pozosta³oœci po przesz³oœci, o relacje miêdzy tym, co ludzkie i nie-ludzkie, organiczne i nie-orga niczne, miêdzy rzeczami i ludŸmi oraz miêdzy samymi rze czami stanowi kwestiê kluczow¹ dla rekonceptualizacji ba dañ nad przesz³oœci¹.
W archeologii anglo-amerykañskiej pojawi³o siê ostatnio kilka prac, które buduj¹ projekt okreœlany jako „archeologia
archeologiê w humanistykê digitaln¹. Na ten temat: Christopher Witmo re, „Four Archaeological Engagements with Place: Mediating Bodily Experience Through Peripatetic Video”. Visual Anthropology Review, vol. 20, nr 2, 2004; Wolfgang Ernst, „Let There Be Irony: Cultural Histo ry and Media Archaeology in Parallel Lines”. Art History, vol. 28, nr 5, November 2005. Przywo³uj¹c w tym kontekœcie archeologiê œmierci czy krajobrazu, nie chcê oczywiœcie powiedzieæ, i¿ s¹ to tematy w archeologii nowe, które œwiadcz¹ o prze³omie. W istocie bowiem to nie tematy, ale sposób prowadzonych nad nimi rozwa¿añ, odmienna perspektywa ba dawcza i opcja teoretyczna, zestaw stawianych materia³owi pytañ, a tak ¿e inny jêzyk przedstawiania, sygnalizuje zmiany. A zatem istnieje istot na ró¿nica pomiêdzy scjentystyczn¹ The Archaeology of Death, ed. by Robert Chapman, Jan Kinnes, Klavs Randsborg. Cambridge: Cambridge University Press, 1981, a odzwierciedlaj¹c¹ dylematy wspó³czesnoœci i wykorzystuj¹c¹ nowe zdobycze myœli humanistycznej prac¹ Mike’a Parkera Pearsona The Archaeology of Death and Burial. College Station: Texas A&M University Press, 1999. Znajdujemy w niej rozwa¿ania na temat odczytywania cia³a, feminizmu i to¿samoœci p³ciowej, polityki martwego cia³a, relacji miêdzy pamiêci¹ i œmierci¹ oraz etyki i przepisów prawnych zwi¹zanych z ekshumacj¹, które w pracy z 1981 roku nie by³y obecne. W Polsce na temat nowych podejœæ w archeologii: Jakiej arche ologii potrzebuje wspó³czesna humanistyka?, pod red. Janusza Osto ja-Zagórskiego. Poznañ: UAM, 1997, zaœ refleksjê na temat archeologii jako dyscypliny proponuje Henryk Mamzer, Archeologia jako dyskurs. Rozwa¿ania metaarcheologiczne. Poznañ: IAiE PAN, 2004.
165 Archeologia heideggerowska
heideggerowska”5. Nale¿y jednak zwróciæ uwagê, ¿e – jak podkreœla jeden z jej przedstawicieli, Julian Thomas – nie jest to próba zbudowania nowego paradygmatu w archeolo gii, ale test sprawdzaj¹cy efekty aplikacji wybranych w¹tków filozofii Martina Heideggera do refleksji archeologicznej6. Thomas twierdzi, i¿ inspiracje p³yn¹ce z filozofii (wczesnego) Heideggera pozwalaj¹ nie tylko prze³amaæ kartezjañskie my œlenie o œwiecie w kategoriach binarnych opozycji (kultu ra/natura, umys³/cia³o) oraz przemyœleæ kategorie czasu, przestrzeni i temporalnego wymiaru ludzkiej egzystencji, lecz tak¿e zmieniæ myœlenie o archeologicznych artefaktach. Nie s¹ ju¿ one widziane jako zastyg³e produkty przesz³ych spo³ecznoœci, jako uprzedmiotowione, wyalienowane obiek ty, na których badacz dokonuje „analitycznego mordu”, ale jako posiadaj¹cy w³asne ¿ycie, aktywni – choæ pozbawieni intencjonalnoœci – aktorzy, uczestnicy „bycia-w-œwiecie”, in tegralne elementy stosunków miêdzyludzkich, które pozwa laj¹ nam wejœæ w skomplikowane relacje ze œwiatem.
Propozycja Thomasa przedstawiona w ksi¹¿ce Time,
Culture and Identity (1996) mieœci siê w granicach arche
ologii tekstualnej, interpretatywnej czy postprocesualnej (ujmuj¹cej archeologiê jako praktykê czytania tekstów, a narracjê jako substytut przesz³oœci) i jest obci¹¿ona wy nikaj¹cymi z tego ograniczeniami. Jednak¿e aplikuj¹cy do swoich badañ filozofiê (zw³aszcza) póŸnego Heideggera
5 Jakkolwiek pierwszym studium aplikuj¹cym na szersz¹ skalê filozo fiê Heideggera do interpretacji materia³u archeologicznego by³a ksi¹¿ka Christophera Gosdena Social Being and Time (Oxford: Oxford University Press, 1994), to dopiero praca Thomasa wywo³a³a wiêksz¹ dyskusjê. Zob.: Julian Thomas, Time, Culture and Identity. An Interprative Archaeology. London and New York: Routledge, 1996 oraz dyskusja: „Towards a Hei deggerian Archaeology?” Archaeological Dialogues, vol. 3, nr 1, 1996 oraz vol. 4, nr 1, 1997. W Polsce archeologiê w duchu filozofii Heideggera – choæ wychodz¹c z innych przes³anek ni¿ Thomas czy Karlsson – uprawia An drzej P. Kowalski. Zob.: Andrzej P. Kowalski, Symbol w kulturze archaicz nej. Poznañ: IF UAM, 1999; tego¿, Myœlenie przedfilozoficzne. Studia z fi lozofii kultury i historii idei. Poznañ: Humaniora, 2001; Andrzej P. Kowal ski, Marian Kwapiñski, Kultura archaiczna w zwierciadle wyobra¿eñ, s³ów i rzeczy. Gdañsk: Muzeum Archeologiczne w Gdañsku, 2000.
6 Zob.: Julian Thomas, „Anthropocentrism Without a Centre? A Reply to Håkan Karlsson”. Archaeological Dialogues, vol. 4, nr 1, 1997, s. 121.
Håkan Karlsson posuwa siê dalej. Parafrazuje pytanie nie mieckiego filozofa: „Dlaczego jest w ogóle kultura mate rialna, a nie raczej nic?”, co – podobnie jak kiedyœ Heideg gera – zmusza go do postawienia nastêpnego pytania: „przesz³a kultura materialna, z któr¹ my archeologowie mamy do czynienia, jest przed naszymi oczami, ale co z jej byciem?”7
Karlsson wskazuje, ¿e stosunek archeologów do kultury materialnej nie zmieni siê tak d³ugo, jak d³ugo nie zdadz¹ sobie oni sprawy z fundamentalnej ontologicznej ró¿nicy miêdzy byciem a bytami oraz z zale¿noœci pomiêdzy myœle niem a byciem (bycie jako dzieje). Niezadowolony z an tropocentrycznej, osadzonej w posokratejskiej metafizyce archeologii postprocesualnej, która zreszt¹ jeszcze do nie dawna traktowana by³a przez wielu jako postmoderni styczny wybryk, zaproponowa³ projekt „archeologii kon templacyjnej” (contemplative archaeology). Podejœcie to mo¿e – jak twierdzi – wzbogaciæ archeologiê, uœwiadamia bowiem archeologom osadzenie ludzkiej egzystencji i myœ lenia w byciu (jako dziejach); zadaje pytania o myœlenie, a te z kolei wychodz¹ naprzeciw prawdy bycia i tworz¹ po tencjalnoœæ dla jego nadejœcia, i wskazuje, i¿ kontemplacja bycia jako fundamentu wszystkiego, co istnieje, a tak¿e wszelkich interpretacji ontologicznego statusu bytów, po zwala wyjœæ poza antropocentryzm i binarne opozycje. „Ar cheologia kontemplacyjna” pozwala tak¿e, jego zdaniem, na reinterpretacje rozumienia bytów (byty w formie rzeczy czy artefaktów traktowane s¹ nie jako bierne, „przedmioty badawcze”, ale jako byty, które maj¹ swoje niemo¿liwe do bezpoœredniego uchwycenia bycie). Przy tym archeologia ta nie omija kwestii politycznego uwik³ania dyscypliny, ale kieruje uwagê na jej fundamenty; zwraca siê ku myœle niu o myœleniu; traktuje kontemplacjê jako metodê, która
7 Zob.: Håkan Karlsson, „Why Is There Material Culture Rather than Nothing? Heideggerian Thoughts and Archaeology”, w: Philo sophy and Archaeological Practice. Perspectives for the 21st Century, edited by Cornelius Holtorf and Håkan Karlsson. Göteborg: Bricoleur Press, 2000, s. 69.
167 Archeologia heideggerowska
wychodzi naprzeciw prawdzie bycia i otwiera siê na wysy ³ane przez nie pos³ania8.
Propozycja Karlssona prowokuje reinterpretacjê rozu mienia terminu archeologia. Greckie archê nie tylko znaczy
pocz¹tek, pierwsz¹ zasadê, lecz tak¿e od pocz¹tku, od nowa; z kolei logos, które zazwyczaj rozumiemy jako s³owo, rozmo wê, dyskurs, wiedzê, zgodnie ze swym oryginalnym znacze niem, do którego wraca Heidegger, znaczy skupiaæ, kolekcjo nowaæ, zbieraæ9. Ponadto warty zastanowienia jest fakt, i¿ kiedy porównamy w pewien sposób pokrewne dyscypliny: paleontologiê i archeologiê, z których pierwsza definiowana jest jako badanie wczesnych form ¿ycia, a druga jako bada nie pocz¹tków, to zauwa¿ymy, ¿e termin archeologia zagubi³ cz¹stkê „onta” oznaczaj¹c¹ istniej¹ce byty (gr. ontos do pe³niacz od on – forma czasownika einai – byæ). Wy¿ej na szkicowane zmiany umo¿liwiaj¹ zatem przeformu³owanie archeologii w archeontologiê, któr¹ mo¿na zdefiniowaæ jako zbieranie istniej¹cych rzeczy i kontemplacjê ich bycia, co ma na celu próbê od-zyskania pocz¹tku. Takie przeformu³owa nie wskazywa³oby na zmianê punktu ciê¿koœci rozwa¿añ z knowing na being, z epistemologii na ontologiê. Perspekty wa ontologiczna pozwala³aby tak¿e mówiæ nie tyle o badaniu
8 Por.: Martin Heidegger, Co zwie siê myœleniem?, przek³. Janusz Mizera, Warszawa-Wroc³aw: PWN, 2000, s. 30, 66-67 oraz tego¿, „List o «humanizmie»”, przek³. Józef Tischner, w: tego¿, Znaki drogi. War szawa: Spacja, 1996, s. 160, 168, 132, 130. Warto w tym miejscu zaznaczyæ, i¿ niechêæ Karlssona do antropocentrycznoœci archeologii trudno bêdzie przezwyciê¿yæ za pomoc¹ filozofii Heideggera, poniewa¿ nosi ona znamiona antropocentyzmu, jakkolwiek wychodz¹cego z in nych za³o¿eñ ni¿ antropocentryzm tradycyjny. To, co jest interesuj¹ce i pozwala na pog³êbienie rozumienia tej idei, to specyficznie Heidegge rowski antropocentryzm ontologiczny, który jako punkt wyjœcia przyj muje ludzkie zaanga¿owanie w bycie oraz wzajemn¹ zale¿noœæ bycia i cz³owieka. Nie mamy ju¿ zatem do czynienia z b³êdnym, zoologicz nym rozumieniem cz³owieka jako animal rationale, lecz z istot¹ ludz k¹, która jest partnerem bycia. To w³aœnie niechêæ Heideggera do antropologicznego pytania o cz³owieka oraz przede wszystkim podnie siona przez niego relacja miêdzy byciem i cz³owiekiem i jej ontologicz ny wymiar mo¿e staæ siê punktem wyjœcia do rozwa¿añ o fizycznym zwi¹zku cz³owieka ze œwiatem.
(analizowaniu), ile o otwieraj¹cym siê na bycie myœleniu o przesz³oœci.
Zdefiniowana w ten sposób archeontologia nastawiona by by³a nie tyle na przesz³oœæ, ile na przysz³oœæ. Chodzi mi tutaj przede wszystkim o wagê i rolê badañ archeologicz nych w dyskusjach na temat polityki pamiêci i polityki to¿ samoœci, zabezpieczania i ochrony dziedzictwa kulturowe go, jego wykorzystywania w celach turystycznych, polityki organizowania ekspozycji muzealnych, itd.10 Gromadz¹c byty i podchodz¹c z trosk¹ do ich bycia, archeontolog anali zuje teraŸniejszoœæ oraz politykê manipulacji przesz³oœci¹ i jej reliktami, wskazuj¹c na mo¿liwe skutki obecnie podej mowanych dzia³añ, bêd¹c przy tym g³osem obaw i nadziei spo³ecznoœci, które reprezentuje, i spo³eczeñstwa, w któ rym ¿yje.
Podjêta przez archeologów próba reinterpretacji kultury materialnej w duchu myœli heideggerowskiej i ich wystêpo wanie w obronie rzeczy wpisuje siê w now¹ humanistykê. Oczywiœcie mo¿na projekt archeologii heideggerowskiej czy kontemplacyjnej uznaæ za jeszcze jedn¹ (rozpaczliw¹) próbê poszukiwañ pozaludzkich mocy (bycie) i dostrzegaæ w niej kr¹¿¹ce po humanistyce metafizyczne widma, ale mo¿na te¿ uznaæ, ¿e zw³aszcza badaczom zajmuj¹cym siê przesz³oœci¹ oferuje ona alternatywê dla wszechobecnych dyskusji na te mat narracji i przedstawiania, które zosta³y skonwencjona lizowane i nu¿¹ ju¿ nawet samych jej inicjatorów. W tym sensie projekt ten – obojêtnie czy siê z nim identyfikujemy,
10 Spoœród masy publikacji, które pojawi³y siê na ten temat zw³asz cza w ci¹gu ostatnich dziesiêciu lat, warto wymieniæ: Archaeology Un der Fire: Nationalism, Politics and Heritage in the Eastern Mediterra nean and Middle East, ed. by Lynn Meskell. London and New York: Routledge, 1998. Russell W. Belk, Collecting in a Consumer Society. London and New York: Routledge, 1995; Barbara Krishenblatt-Gim blett, Destination Culture: Turism, Museums, and Heritage. Berkeley: University of California Press, 1998; David Lowenthal, The Heritage Crusade and the Spoils of History. Cambridge: Cambridge University Press, 1998; Susan M. Pearce, Museums, Objects and Collections: A Cultural Study. Washington, D. C.: Smithsonian Institution Press, 1992; Kevin Walsh, The Representation of the Past. Museums and Heri tage in the Post-Modern World. London and New York: Routledge, 1992.