W wyniku procesu urbanizacji, przemian społeczgospodarczych, a także no-wych możliwości technicznych, technologicznych i administracyjno-prawnych Fot. 13a. Zabudowania folwarczne. Budynek z kamienia, spoinowany, wszystkie okna
wy-mienione bez zachowania historycznego podziału, wokół okien opaski, nadproże trój-pierścieniowe z nasadą zębatą, górne nadproża mają zwornik, aczkolwiek nie ma on podstaw konstrukcyjnych, elementem dekoracyjnym jest gzyms, dachy dwuspadowe o kącie nachylenia 10–15°
Źródło: Jolanta Kijowska, zdjęcie wykonano 27.06.2009 r. we wsi Wrzosowa.
Fot. 13b. Budynek mieszkalny bardzo zaniedbany, w którym indywidualne remonty zmie-niły i zakłóciły porządek historyczny. Szczególną uwagę zwraca niepoprawny podział i różnorodna wielkość okien, zarówno mieszkaniowych, jak i tych w pomieszczeniach gospodarczych, także w piwnicy (na parterze pozostało jedno okno o historycznym podziale, skrzynkowe w proporcji prostokąta i dwa w typie obokni – krosnowe, z po-działem 24-kwaterowym, z otwieraną środkową częścią; na wyższej kondygnacji zacho-wano jedno z trzech tego typu okien, na poddaszu pozostały okna historyczne), widać wzmocnienia konstrukcyjne w lewej, górnej części szczytu oraz pozostałości po oścież-nicach historycznych okien, widoczne są zmiany w rysunku muru wskutek przebudo-wy, drzwi dwuskrzydłowe z naświetleniem zamkniętym łukowo (zauważalne braki) Źródło: Wojciech Rosik, zdjęcie z dnia 16.07.2009 r., wykonano we wsi Świączyń.
Zabudowa i zagospodarowanie nadwarciańskich wsi 79
nastąpiły i nadal następują przekształcenia w architektonicznym wizerunku za-budowy nadwarciańskich wsi. Zabudowania historyczne, te powstałe w końcu XIX i w wieku XX, zapomniane niszczeją w kształtującej się strukturze. Łatwo je wyróżnić z nowo powstałej zabudowy, bowiem mają one podobne cechy archi-tektoniczne do tych sprzed wieku. Budynki mieszkalne oraz inwentarskie miały przeważnie ściany i pokrycie z materiałów ogniotrwałych lub ognioodpornych (cegła, żużel, glina, pustaki, dachówka, eternit, blacha, papa) i na ogół były dwu-kondygnacyjne. Do cech tych budynków zaliczyć należało: małą ilość izb miesz-kalnych, brak urządzeń sanitarnych, występowanie licznych, nieestetycznych przybudówek, płaskie dachy i nieciekawy wygląd. Lata 70. XX w. to czas znacz-nych przemian w architekturze polskiej wsi, które zapoczątkowały zanik cech regionalnych.
Pod koniec XX w. weszliśmy w fazę wpływów miejskich. Ośrodki wiejskie przejęły miejski styl życia, zaczęto odchodzić od regionalizmu w zabudowie, zmieniły się warunki życia ludności. Czynnikiem wpływającym na owe zmiany była najczęściej bliskość większych ośrodków miejskich. Na obszary wiejskie przenosić się zaczęła znaczna liczba pracujących i mieszkających w mieście. Bo-gatsi przeprowadzają się z centrum ze względu na lepsze warunki życia, a bied-niejsi ze względu na niższe koszty utrzymania. Dodatkowo napływała ludność z zewnątrz (z regionu), która szukała pracy w mieście, ale pragnęła lub musiała mieszkać poza jego granicami. Wskutek tej „inwazji” nowych mieszkańców zmie-niać się zaczęła organizacja, zagospodarowanie terenów wiejskich i architektura wsi (Liszewski 1985: 79–87). Przekształceniom ulegają: wielkość działki, gęstość sieci dróg i ulic, gęstość zabudowy, wielkość terenów zieleni i rekreacji oraz wiel-kość obszarów intensywnych upraw rolnych. Ponadto zmienia się kierunek użyt-kowania ziemi. Obszary jak dotąd wiejskie przeobrażają się często w dzielnice domków jednorodzinnych. Pojawiają się obiekty o funkcjach typowo miejskich, m.in.: szpitale, banki, baseny kąpielowe, tereny magazynowo-spedycyjne.
Na ewolucję architektury wiejskiej mają wpływ takie czynniki, jak sto-sowane materiały budowlane, rozwój techniki, transportu oraz wymiana doświadczeń i wzorów (Borcz 2003:
10). Krajobraz wiejski ulega ustawicz-nym zmianom. We wsiach położonych w pobliżu miast przekształcenia za-chodzą szybko, natomiast w tych od-dalonych – ewolucja przebiega wolno i dopiero na przestrzeni dziesiątków lat zmiany są widoczne.
Nadwarciańska wieś nie jest jedno-rodna pod względem architektonicz-nym. Na obszarze wsi pojawiają się współczesne małe domy jednorodzin-ne (fot. 14), które wyróżniają się z jej Fot. 14. Dom jednorodzinny,
jednokon-dygnacyjny, z użytkowym poddaszem, powierzchnia użytkowa około 120 m2, dach dwuspadowy 45°
Źródło: własne, zdjęcie z dnia 27.07.2009 r., wy-konano we wsi Dzierżów.
krajobrazu. Wysokość nowo powstałej zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej nie przekracza 8,0 m, a kąt nachylenia dachu oscyluje w przedziale 18°–45°. Są to najczęściej budynki jednokondygnacyjne z użytkowym poddaszem i przeważnie nie podpiwniczone. Materiałem budowlanym jest: ceramika, bloczki gazobeto-nowe i piaskowo-wapienne, natomiast dach kryty jest blachą, dachówką lub war-stwą bitumiczną. Kolorystyka elewacji nowo powstałych domów jest różnorodna.
Średnia powierzchnia działki 2000–5000 m2. Dla porównania powierzchnia użyt-kowa historycznych, istniejących domów wynosi 100–150 m2, nowo powstają-cych 120–250 m2 (fot. 15a, b).
W nadwarciańskich wsiach przemiany wizualne i funkcjonalne nastąpiły w ciągu ostatnich dziesięciu lat. Z jednej strony są one wynikiem długiej eksplo-atacji obiektów budowlanych oraz braku środków finansowych na remonty i mo-dernizację – stara zabudowa wsi ulega dematerializacji. Z drugiej strony pojawia się nowa współczesna zabudowa mieszkaniowa, obiekty o funkcji przemysłowej, zwiększa się ilość usług. Wskutek bliskości ośrodka miejskiego coraz liczniejsze są kontakty o charakterze społecznym i gospodarczym. Ma to olbrzymi wpływ na wizerunek i funkcjonowanie wsi.
Oczywiście szansę na zachowanie lokalnych cech i funkcji mają wsie oddalo-ne od większych skupisk ludzkich. Na terenach wiejskich niezurbanizowanych dominuje krajobraz kulturowy. Panuje w nim równowaga pomiędzy cechami na-turalnymi i antropogenicznymi. W osiedlach wiejskich oraz na otaczających je terenach rolnych i leśnych zaobserwować można połączenie gospodarki ludzkiej z przyrodą. Obecnie taki krajobraz wymaga niestety wzmożonej ochrony.
Wiele wsi typowo rolniczych przeobraziło się w ośrodki wielofunkcyjne. Daw-ne zagrody nie pełnią już swoich funkcji, a budynki gospodarcze czy inwentarskie niszczeją lub są przeznaczane na inne cele. Równocześnie powstają domy miesz-kalne dla nierolników, najczęściej ludności napływowej. Pociąga to za sobą roz-wój usług, a niekiedy przemysłu. Różnice między architekturą miejską i wiejską w wielu przypadkach zacierają się.
Z biegiem lat zmieniały się technologie budowania, stosowane konstruk-cje, materiały budowlane i wykończeniowe. Wieś wprawdzie jest mało podatna na modę i style architektoniczne, jednakże przemiany społeczne, ekonomiczne
Fot. 15a i 15b. Dom jednorodzinny, jednokondygnacyjny, z użytkowym poddaszem, po-wierzchnia użytkowa około 150–180 m2, dach wielospadowy około 30°
Źródło: własne, zdjęcie 18a z dnia 27.07.2009 r. wykonano w strefie podmiejskiej Gorzowa Wielko-polskiego – Zakanale; zdjęcie 18b z dnia 28.07.2009 r. wykonano we wsi Studzionka.
Zabudowa i zagospodarowanie nadwarciańskich wsi 81
i gospodarcze przyniosły wiele zmian także w zabudowie wiejskiej. Wznoszone w latach 60. i 70. czterokondygnacyjne osiedla przeznaczone dla pracowników Państwowych Gospodarstw Rolnych nie nawiązywały swą formą do architektu-ry regionalnej. Nowo powstające zabudowania jednorodzinne (zapoczątkowane w latach 80. i 90.) powodowały nie zawsze korzystne zagęszczenie zabudowy. Na-leży pamiętać, że wyznaczanie na wsi działek tak samo szczupłych jak w mieście jest niekorzystne dla krajobrazu (Borcz 1999: 65, Jabłoński 2004: 90).
Dość istotne dla przekształceń architektonicznych polskiej wsi są remonty i adaptacje domów wiejskich. Domy mieszkalne w zagrodach modernizuje się po-przez urządzanie łazienek, dobudowę wejściowych werand (ganków), powiększa-nie otworów okiennych, urządzapowiększa-nie poddaszy użytkowych. Najczęściej dokonuje się nadbudowy, dobudowy, zmiany elewacji, wejść i okien. Przeobrażeniu ulega zatem: bryła budynku, detal architektoniczny, stolarka, elementy zdobnictwa.