średniowieczny areszt
7. Areszt dokonywany w sądzie
Jest szereg zapisek, w których woźny w sądzie kogoś dotyka, po łaci-nie tangit, rzadziej arestavit, po polsku przytknął, tknął, np.
AGZ XIX, 2111/1489, Bełz z.
Ministerialis Iacobus de C. recognovit, quod nobilem M. de G. tetigit vulg. przythknąl coram iudicio460.
Tę czynność woźny mógł wykonywać tylko na polecenie sądu: Zakr. ziemska, 1461
…quia ipsum preco tangit ex decreto et mandato domini Judicis461.
AGZ XVI, 1746/1486, Sanok z.
…tactus per ministerialem de iure datum…
Dlatego strona zainteresowana nie mogła wprost polecić woźnemu, by kogoś aresztował, lecz musiała prosić sąd o woźnego
Ul. I, 5318/1389, Proszowice
(powód do sądu:) Date mihi offi cialem, volo ipsum hic arestare… AGZ XVI, 745/1470, Sanok gr.
(powód:) et ulterius ministerialem Nicolaum terrestrem postulavit, ut (przeciwnik procesowy) a iure non recederet.
Strona, która z pominięciem sądu polecała kogoś tknąć woźnemu, podlegała karze. Kary trzech grzywien domagał się przeciwnik procesowy w 1492 r., lecz sądzący komornicy nie wiedzieli, co czynić i zwrócili się z pyta-niem do sędziego, a ten wyznaczył karę niższą:
AGZ XIX, 479/1492, Przeworsk z. (komornicy)
Nob. I. Cz. mandavit ministeriali, ut dominus A. S. non recederet de iure, non recepto ministeriali de iure. Dominus A. S. dixit: „Domini Camerarii, adiudicate mihi penam trium marcarum, ex quo ipse I. Cz. tetigit me ministeriali, non accepto ipso de iure”. Iudicium recepit ad interrogandum ad dominum Iudicem.
W zapisce nr 480 (o trzy tygodnie późniejszej) sąd skazuje tegoż I. Cz. na zapłacenie A. S. mediam secundam marcam w ciągu czterech tygodni.
Aresztu woźny dokonywał z inicjatywy sądu, jak w wyżej cytowa-nej zapisce zakroczymskiej, lub na prośbę strony, skierowaną do sądu, jak w Ul. I, 5318.
Sąd ex offi cio poleca woźnemu tknąć pozwanego, by nie uchodził z sądu, póki nie stawi swego sługi
Inscr. clen. 1030/1457, Kraków gr.
…qui I. V. stans personaliter coram iure et querelam audiens, a iure recessit, et per ministerialem Grisz fuit personaliter tactus, ne a iure discederet, et hoc non curato discessit a iure, familiarem prefatum non statuendo.
461 Rękopiśmienna księga ziemska zakroczymska, Relac. wiecz., V, fol. 164v, r. 1461, tekst podajemy za J.K. Kochanowskim,
Także z własnej inicjatywy sąd poleca woźnemu aresztować pozwa-nego, by z sądu nie uchodził, póki nie złoży przysięgi
Posp. rusz., 467/1498
Domini commissarii supradicti de mandato RMtis remisserunt in
presenciam RMtis nobilem Lucam Zebrzidowski actorem… et Imbram alias Salomon de Cracovia… una cum iuramento, quod racione dilacionis termini vera infi rmitate die hodierna facere debuit, et cum tactu ministerialis Stanislai Sluszka de Cazimiria, prout ipsum tetigit, quod a iure non recederet, donec iuramento pro dilacione termini vera infi rmitate satisfaceret.462
Nie wiemy, w jakim celu woźny aresztował stronę ex decreto et
man-dato domini Judicis w zapisce zakroczymskiej:
Ks. Zakrocz. Ziemska Rel. Wiecz. V, fol. 164v, 1461 r.
Nobilis Jacobus demansit penam L. contra dominam Dorotheam de P. pro eo, quia ipsum preco tangit ex decreto et mandato domini Judicis. Et prefatus noluit venire ad Judicium, et eciam ad mandatum domini Judicis. Et cum isto ad dominum Ser. Conradum et omnes dignitarios ad terminos ducales suspenderunt cum litteris falsis463.
Na prośbę pozwanego sąd daje woźnego, by tknął powódkę w tym celu, by przystąpiła do żałoby, zgodnie z wniesionym pozwem
Helc. II, 2698/1437
Datus est domino Hyncze de Rogow ministerialis ad tangendum alias aby thknąl Margaretham relictam olim Wilhelmi Comitis de Farraria, ut proponet contra predictum Hinczam, pro quibus citaverat464.
Z inicjatywy powoda sąd daje woźnego, by aresztował pozwanego, by wdał się w spór i odpowiedział na zarzuty przedstawione w pozwie
AGZ XIX, 2111/1489, Bełz z.
Ministerialis Iacobus de Cyeblow recognovit, quia nob. Marcum de Grodek tetigit vulg. przythknąl coram iudicio ad instanciam nob. Iohannis de eadem
462 Wydaje się, że również z własnej inicjatywy sąd poleca woźnemu tknąć świadka, by przysięgał: Maz. herb., 700/1491, Wyszogród (sprawa o kradzież 7 wołów), tekst wyżej w ods. 448.
463 Patrz ods. 461. Na końcu uwaga wydawcy: „Oczywiście przegrał”.
464 Zob. J. Rafacz, Dawny proces…, s. 151. W AGZ XV, 1157/1473, Lwów gr., powód prosi sąd o woźnego, by ten aresztował pozwanego, aby z sądu nie uchodził, póki nie oczyści się z zarzutów, jakie mu powód postawił. Wydaje się, że o zmuszenie pozwa-nego, by stawił się w sądzie chodzi w Ul. I, 5318/1389, Proszowice: Nota. Disposicio ad dominos ex parte H. super L. de C.: „ego
cum L. terminum nunc habeo”, stans nuncius L. dixit, quia L. esset in termino, sed negociis regalibus est occupatus”, deinde dixit H.: „Date mihi officialem, volo ipsum hic arestare”, post hoc nuncius L. dixit: „si est necesse, ipse fiet hic”, et postea H. cum officiali ipsum L. arestavit et ambo ad iudicium venerunt…
Grodek, ut non recederet de iure, donec omnes controversias cum eodem faceret, iuxta citaciones et concitaciones, quibus ipsum citavit, qui rebelliter de iure recessit 465.
Prawdopodobnie na prośbę powoda woźny aresztował pozwanego, który przełożywszy termin vera infi rmitate przebywał przed sądem
Helc. II, 2061/1426
Andreas kmetho de S. G. … super A. J. de K. jure aquisivit, quia idem terminum disponens vera infi rmitate, coram iudicio hoc eodem die fuit arestatus per ministerialem et tactus.
Leksz. II, 1223/1399, Gniezno
…Tandem (cum) testes producere habuit et ipsi audire voluerunt, tunc misit ad ministerialem et prorogavit terminum testibus producendis ad proximos terminos infi rmitate. Tandem post horam idem J. ad Judicem venit, quem videns Cz. cum ministeriali arestavit et per nos publicavit. Tunc consilio prehabito dictus Cz. etc. horam adjudicavimus, predicto J. silencium perpetuum imponentes.
Bkuj. 2668/1423
Quemadmodum Andreas de Bonewo stetit tercio contra Johannem Gelen et matrem eius, extunc Nicolaus, camerarius subjudicis, Johanni terminum prorogavit, et statim Andreas Johannem in judicio per ministerialem et camerarios arestavit. Hoc Andreas voluit habere pro lucrato.
Najczęściej areszt ma miejsce wówczas, gdy chodzi o to, by strona przegrywająca nie opuściła sądu przed zadośćuczynieniem. Sądzimy, że ini-cjatywa wychodziła w takich sytuacjach od strony zwycięskiej.
Inscr. clen. 1097/1468, Żarnowiec
I. Cz. de B. nobilem J. de C. in pena XV sibi et iudicio Regali quatuordecim marcarum condemnavit pro eo, quia post tactum ministerialis, ut sibi satisfaceret pro pena XV, quam sibi propter inculpacionem nobilitatis facta expurgacione incubuit, satis non faciens, a iure violenter recessit 466.
465 Zob. też AGZ XIX, 1970/1476, Bełz z., także AGZ XIV, 2023/1448, Lwów gr.; AGZ XVIII, 1918/1490, Przemyśl z. Zdaniem J. Rafacza, Dawny proces…, s. 92, stronę stawającą w sądzie woźny dotykał laską i odtąd bez zgody sądu nie wolno jej było wyjść z sądu. Zob. w związku z tym Cautelae…, art. 12: Citatus et tactus coram iudicio per ministerialem, ut a iudicio prius non recedat,
donec cum parte actorea iure experietur, ille non poterit recedere sub ammissione suae causae.
466 Za tym, że inicjatywa pochodziła od strony procesowej, przemawia zwrot ministerialis additus, np. AGZ XVII, 2203/1488, Przemyśl gr.: Nicolaus ministerialis, prout erat additus ad tangendum, także 2310/1480 i szereg innych. Tu chyba też należy przy-wołać Helc. II, 932/1402: S. Judeus… debitum suum et usuram in P. de Cz. obtinuit, quia idem P. circa Judicium per ministerialem
Pewne wątpliwości co do tego, z czyjej inicjatywy woźny aresztuje powstają tam, gdzie zakaz opuszczenia sądu jest połączony z żądaniem uisz-czenia kar zarówno na rzecz strony zwycięskiej, jak i sądu.
AGZ XVII, 2312/1490, Przemyśl gr.
Idem Nicolaus, prout erat addidtus de iure… ad tangendum Demetrium B., recognovit, quia tetigit eundem Demetrium ut non recederet a iure, donec solveret penam trium marcarum parti et iudicio.
Ze szczególną sytuacją mamy do czynienia w zapisce halickiej z 1491 r. Gdy strona procesowa zakwestionowała pełnomocnictwo pełnomocnika stro-ny przeciwnej, a sąd zastrzeżenia podzielił, woźstro-ny na polecenie sądu dotknął pełnomocnika i zakazał mu wykonywania funkcji do czasu rozstrzygnięcia sprawy o fałszerstwo.
AGZ XIX, 1460/1491, Halicz z.
…Petrus Słoma eciam procuratorium obmanifestavit coram iudicio insuffi ciens, sine aliqua relacione domini Cancellarii aut vicecancellarii. Ad quod procurator domini M. dixit: „domine Iudex, peto evasionem… propter hoc iudicium invenit esse insuffi ciens propter defectum relacionis. Et eidem procuratori infi xit falsitatem et affectavit dominum Capitaneum… ut ipsum obligaret fi deiussoria et terminum sibi per ministerialem assignare coram Regia Mte ad proximam
convencionem generalem, ut se expurgaret de falsitate. Quem ministerialis tetigit, ut causas non foveret magis erga dominum M. donec expurgaretur.
Woźny dokonywał aresztu podczas sesji sądu w miejscu gdzie sąd się odbywał
AGZ XVIII, 1918/1490, Przemyśl z.
…et per ministerialem Nicolaum tactus, quod non recederet a iudicio…
Gdy strona osobiście w sądzie nie stanęła, lecz posłużyła się posłań-cem, a była w gospodzie, tam ją aresztował woźny
Ul. II, 6992/1398, Proszowice
Nota. J. de S. causam pro… marcis in W. molendinatore in B. iure obtinuit, quia idem molendinator per nuncium continuavit terminum, et tandem in hospicio per ipsum J. cum offi ciali Cossuch est arrestatus.
Jak szereg innych czynności również dotknięcie woźny wykonywał kilkakrotnie
AGZ XII, 4408/1463, Halicz gr.
…Quem ministerialis (na wniosek powoda) tetigit primo, secundo, tercio et quarto ultra ius, ut responderet, qui respondere noluit. Et ipsum A. … condempnavit…467
Nie wiemy, jak wyglądało owo przytknięcie. Rafacz pisze, że woźny laską dotykał pozwanego, niesłusznie dotknięcie ograniczając do pozywa-nia468. Nie udało nam się znaleźć źródłowego potwierdzenia tej opinii. Być może woźny wypowiadał te słowa, które notuje zapiska poznańska w związ-ku z położeniem aresztu na zbiegłym poddanym: ecce ego te aresto469.
Łącznie wzmianek o aresztowaniu przez woźnego uczestnika pro-cesu w sądzie jest niewiele470. Pisarz sądowy niemal wyłącznie notował fakty „przytknięcia” wówczas, gdy były one nieskuteczne471.
Rzadko też o dotknięciu przez woźnego wzmiankują zapiski doty-czące nagany sędziego472.