przeprowadzenia wizji
2. Czy i od jak dawna woźny uczestniczy w pozywaniuuczestniczy w pozywaniu
W rozwoju historycznym udział osoby urzędowej w pozywaniu po-jawia się na pewnym etapie. Na obszarze szczepowych praw germańskich obywano się bez niej, w związku z czym wyróżnia się dwa typy pozywania
mannitio i bannitio. Najogólniej rzecz biorąc przy mannitio pozywanie
następo-wało bez udziału władzy sądowej, przy bannitio ten udział występuje, przy czym mannitio jako forma starsza ustępuje miejsca bannitio.
W nauce przyjmuje się, że pierwotnie wykonywał pozwanie sam po-wód. Zresztą w różnych krajach bywało z tym różnie, przekształcenia nie za-wsze są źródłowo dostatecznie udokumentowane, niekiedy zachodzą późno. U południowych Słowian, w krajach serbskich, stosowano pozew sądowy, do-konywany przy pomocy pieczęci, a więc przez osoby urzędowe132. W prawie
problematyki średniowiecznego prawa polskiego, w: Symbolae, historico-iuridicae Lodzienses Iulio Bardach dedicatae, Łódź
1997, s. 66–114.
132 W. Namysłowski, Proces chorwacki XIII wieku, RAU Whf, ser. II, t. XLI, nr 5, Kraków 1927, s. 25 (459). Bliżej o tym piszemy w Tomie I naszych studiów nad woźnym, s. 46 i nast.
chorwackim występowało mannitio, z tym że dokonywane przy ofi cjalnych świadkach133. Na Litwie, już po wprowadzeniu instytucji woźnego na wzór polski, do niektórych czynności, np. do oględzin, sąd przydawał także inne osoby134. Na Rusi nowogrodzkiej pozwania dokonuje powód w towarzystwie woźnego (prystawa)135.
W Polsce, aczkolwiek źródłowo nie da się tego potwierdzić, przyj-muje się tę samą linię rozwoju: powód – komornik – woźny136.
Pierwsze informacje o pozywaniu dokonywanym przez woźnego spotykamy w XIII-wiecznych formułach egzempcyjnych, w których to działa-nie woźnych jest przewidziane, jako mogące nastąpić w przyszłości, ale tylko woźni mogą je wykonać (tantum). Domyślać się wolno, że mowa tu o woź-nych monarszych. Oto kilka przykładów:
KDMP I, 92/1276, Korczyn
Bolesław Wstydliwy nadaje immunitet sądowy mieszkańcom dóbr klasztoru premonstratensów w Brzesku (ściślej klasztorowi) nisi tantum coram
nostro tribunali per litteram sigillo nostro et ministerialem citati comparebunt et iu-dicium subire tenebuntur.
Kuraś I, 11/1286
…hoc solo excepto, quod per litteram cum sigillo nostro et per ministerialem ad tribunal nostrum, si quando fuerint citati…137
Dla wieku XIV miarodajne są Statuty kazimierzowskie a później in-formacje zawarte w księgach sądowych, które powołujemy niżej, przy oma-wianiu kwestii szczegółowych. Tu jedynie dla przykładu podajemy kilka co bardziej wymownych zapisek:
Wyw. szlach. 122/1449
(nagana świadka, uprzednio zaakceptowanego) Et ipse W. (naganiony świadek) ipsum P. (naganiającego) citavit ministeriali.
133 W. Namysłowski, Pozasądowe organy porządku prawnego w krajach południowo-słowiańskich i polsko-litewskich, Wilno (b.d.), s. 9, ale z dodatkiem: „według wszelkiego prawdopodobieństwa” pozywał skarżący bez pośrednictwa sądu, lecz wobec świadków (z odesłaniem do Zakonnika cara Duszana).
134 J. Adamus, O wstępnych aktach…, s. 66.
135 M.F. Władymirskij-Budanow, Obzor istorii russkago prawa, izd. 4, S. Petersburg 1905, s. 638.
136 O tym obszerniej w Tomie I, s. 45 i nast. O nielicznych przypadkach wykonania pozwania przez powoda w Polsce patrz niżej, s. 69 i nast.
137 Zob. też Tom I, s. 27. W SUB I, 49/1177 ciekawe określenie: Mieszko Stary signavimus manu nostra per impressionem
MK IV, cz. 2, 8902/1509
F. de B. tenutarius de D. iudex terrestris Leopoliensis citatus per medium Andree Smorak, ministerialis Leopoliensis… ad instanciam S. de Ch. pro eo, quia ipse F. iudex sententiam tulerit contra ius scriptum… pro hominibus fugitivis…
Helc. II, 1392/1415
Domini receperunt ad interrogandum, qualis pena debetur, quando aliquis citat aliquem non ministeriali.
AGZ XVII, 2038/1486, Przemyśl gr.
…ipse I. peciit sibi ministerialem addere ad dandum terminum facialem A. Cz. Cui I. ministerialem Bartossium de iure addiderunt ad terminum facialem asignare138.
Gdy idzie o ziemie ruskie, zapiska lwowska z 1437 r. świadczy o tym, że tam woźny dokonywał pozwania od czasu nadania ziemiom ruskim prawa polskiego przez Władysława Jagiełłę.
AGZ XVII, 3603/1473, Lwów gr.
Mathias Pyeczony ministerialis tonsus Leopoliensis recognovit, quia a quadraginta annis cittavit, pignoravit heredes in ius terrestre et castrense
Leopoliense, qui possidebant hereditates Byenkowcze et Podkamyencze, Berezowcze et ab illo tempore, sicut Ser. dominus rex Wladislaus felicis recordacionis ius polonicum dedit terre Russie, ab illo eciam tempore eedem hereditates spectabant et hucusque spectant ad districtum Leopoliensem cum omnibus iuribus ipsarum hereditatum. Memoriale.
Od czasu do czasu pojawiają się oświadczenia woźnego, że kogoś nie pozywał, które dowodzą, że do niego należało pozywanie.
AGZ XV, 2724/1498, Lwów gr.
Ministerialis Iohannes Zyelony interrogatus per gsum Paulum Pyeczichoski, utrum dedit auctoritatem nobili Alexandro Strepthowski cittare ex parte mfe Elizabeth Castellane Leopolitane duabus cittacionibus ad querelam, videlicet una ex parte prefate E. et laboriosi Marci kmethonis eiusdem domine, qui Zyelony recognovit se nunquam dedisse auctoritatem prefato A.
AGZ XIV, 430/1442, Lwów gr.
Hon. dominus Petrus Plebanus in Kulykow remansit tres marcas culpe nobili Petro procuratori in M., pro eo, quod super ipsum proposuit non citando ipsum
et ministerialis cognovit, quod ipsum non citavit nec vigorem ipsum citandi dedit et propter hoc decrevimus super ipsum tres marcas, sed dominus Woyewoda suam culpam iudicialem sibi pepercit.
W zapisce krakowskiej z 1398 r. pozwania dokonują trzej woźni, jak się wydaje, z tego samego powiatu sądowego139.
Ul. II, 7778/1398, Książ
Pena. Prandota de Przelank actor existens contumax contra M. de J. reum pro centum marcis dampni facti, ut asseritur, in agris, in gagys, in pratis in hereditate J. Et eundem P. tres offi ciales confessi sunt vocatum esse iuri comparendum cum testibus, videlicet Coczel ter, Lambertus semel et Martinus bis; attamen P. semper Wanchniconem (nie wiadomo, kto zacz) cittavit, terminum ad colloquium sibi assignando. Idem vero W. terminum suscipiens tercia die coram domino suo in Chmelow voluit respondere.
(W 7918/1398 występuje Wanchnik, komornik sądowy).