Asysta woźnego

O dwóch szlachcicach towarzyszących woźnemu przy oględzinach ran mówi statut nieszawski45. Według Constitutiones terre Cracoviensis, gdy kto ma coś oświadczyć przed woźnym lub przez woźnego, winien to uczynić w obecności dwóch szlachciców46. Podobne postanowienia są w prawie sta-nowionym Mazowsza47. Gdzie indziej jednak tylko o woźnym jest mowa, jak w Constitutiones terre Lanciciensis48, w uchwałach łąkoszyńskich49.

43 Iura Maz. Terr. I, nr 100, s. 185 i nast., art. (13): Item statuimus, qoud quandocumque nobilis per kmethonem vulneratus

aut percussus fuerit, tunc nobilis lesus statim cum vulneribus… debet ire ad preconem… Jeśli tego nie uczyni, ma milczeć. K. Du nin, Dawne mazowieckie prawo, Warszawa 1880, s. 250, pisze dość ogólnikowo, że poszkodowany winien był natychmiast

uszko-dzenia okazać woźnemu. Debet ire, tu dla nas istotne, uszło jego uwadze. Być może zasugerował się postanowieniem zawartym w Zwodzie Goryńskiego (ten Zwód powołuje w ods. 4), tam właśnie jest ogólnikowe stwierdzenie, że szlachcic ma natychmiast rany okazać woźnemu.

44 Piekos. Wybór, 1311/1409, Poznań: Item Wincencius Welzinski fuit accionem super dominam Derszcam de B., quod sibi

excusit seram in sua domo metsexta et recepit frumenta… sed domina dixit: „vocasti me in suam domum et ibi me vulnerasti et iacui semimortua, et racione istius vulneracionis non potui adire ad ministerialem ostendere sibi vulnera et citacionem tam cito recipere. Ideo domini dederunt coram rege… aut ad magnos terminos, quidquid prius fuerit celebrandum, quis ipsorum in hac causa principium habebit.

45 Art. (28), Syntagmata, s. 136. De vulneribus alicui illatis. Et si aliquis asserat se per aliquem esse vulneratum, debet

ministeriali et duobus nobilibus sua vulnera ostendere, deinde mettercius debet in iudicio iurare, quod a tali homine eadem vulnera sint sibi inflicta sive illata. Jednak art. LXII Statutów małopolskich Kazimierza Wielkiego wzmiankuje tylko o woźnym: quod vulnus licet per ministerialem conspectum et visum fuisse. Również statuty piotrkowskie Jana Olbrachta z 1453 r. w art. (22)

stanowią: ministerialis ad instanciam vulnerati vulnera conspiciat debite, Vol. Const. I, 64.

46 Constitutiones terre Cracoviensis, art. 27.

47 Statut Bolesława V z 1472 r., art. De praecone ad videndum recepto, IP, s. 454; Statut Konrada czerskiego z 1496 r., art.

De invasione domus, IP, s. 449; Także Zwyczaje mazowieckie, art. (12).

48 Constitutiones terre Lancic., art. 10, De vulneribus lividis nobilium.

W literaturze panuje powszechna opinia, że woźny dokonywał wizji w asyście dwóch szlachty50 lub innych osób51.

W źródłach wzmianki o asyście przy wizji dokonywanej przez woź-nego są jednak rzadkie, przy czym liczba osób woźnemu towarzyszących jest podana w liczbach bezwzględnych lub ogólnikowo.

Gdy są podawane liczby bezwzględne, zwykle są wymieniani dwaj szlachcice:

Helc. II, 4222/1480

…Quia tu violenter infi xisti ducentos palos in vico, alias nanawszyu, ipsorum hereditatis, quamquidem sepem ministerialis cum duobus nobilibus tempore et hora conspexit52.

Gdy konkretna liczba asystujących nie zostaje wymieniona, czytamy, że woźny był na wizji cum nobilibus lub cum terrigenis:

Helc. II, 4393/1493

…quam claudicaturam alias chromota manuum ministerialis cum nobilibus in tempore vidit et conspexit53.

W sądzie obozowym woźny dokonał wizji cum domicellis: Exped. bell., 83/1497

Ex proposicione nobilis N. V. (pełnomocnika pokrzywdzonych) …quod vulnus ministerialis et domicelli tempore debito et hora conspexerunt.

Wyjątkowo skarżący, dowodząc zabójstwa syna, powołuje na świadków woźnego i pięciu szlachciców, prawdopodobnie taki był stan faktyczny54.

50 Generalnie o dokonywaniu wizji przez woźnych w obecności świadków pisze R. Hube, III, s. 312. O asyście dwóch szlach-ciców w Krakowie pisze J. Rafacz, Dawny proces…, s. 160. Co do Mazowsza, zdaniem tego badacza, woźny przeprowadzał wizję z podkomorzym lub jego zastępcą i prawidlnikiem, ibidem, s. 159, idem, Dawne prawo…, s. 120. Według J. Bardacha, Historia

państwa i prawa Polski, t. I, Do połowy XV w., wyd. 2, popr. i uzup., Warszawa 1964, s. 551, woźnemu towarzyszyli dwaj szlachcice,

na Mazowszu relację składał sam woźny.

51 K. Tymieniecki, Sądownictwo w sprawach kmiecych a ustalenie się stanów na Mazowszu pod koniec wieków średnich, Poznań 1922, s. 155 i nast., pisze o asyście ławników na Mazowszu. J. Rafacz, Zranienie…, s. 36, stwierdza, że prócz woźnego na Mazowszu pomocniczo dla szlachty właściwy był starosta z urzędu i pan wioski z ławnikami, dla plebejuszy natomiast ławnicy odnośnej miejscowości. A. Wolff, Studia nad urzędnikami mazowieckimi 1370–1526, Warszawa 1962, s. 15, stwierdza występo-wanie w sądzie liwskim woźnego z zastępcą podkomorzego (przy zeznaniu o granicies destructas).

52 Podobnie Helc. II, 4242/1480, 4393/1493; Kal. II, 117/1411; AGZ XIV, 1327/1445, Lwów gr.; AGZ XVI, 501/1468, Sanok z., 2094/1492, Sanok gr., 2795/1501, Sanok gr.

53 Zob. też AGZ XIV, 2201/1449, Lwów gr.; AGZ XV, 2203/1492, Lwów gr.; AGZ XVI, 3095/1505, Sanok gr.; AGZ XVII, 2436/1492, Przemyśl gr. Tylko jeden terrigena towarzyszy woźnemu w AGZ XV, 2550/1497, Lwów gr.; AGZ XIX, 1577/1477, Halicz gr.

Trudno rozstrzygnąć, w jakim charakterze występuje woźny w KDWP X, 1674/1444, Kalisz i czy ten sam woźny uczestniczy w podziale majątku i liczy słupy.

KDWP X, 1674/1444

…quia tu cum eodem fratre tuo indiviso cum decem et octo et uno

ministeriale veniens super domum ipsius cum intencione et ipse violenter repercuciens domum ipsius, ubi ipsa dotalicium suum et dotem habet, et divisisti ortum ipsius circa eandem domum et palos duos infi xisti in medio orti sui violenter et hoc fecit (sic, ZR) non citans ipsam pro eadem divisione nec aliquo ipsam acquirens super ipsa, quos palos ministerialis in tempore conspexit et computavit…

Jest bardziej prawdopodobne, że byli to dwaj woźni, jeden wbijający słupy (lub asystujący przy tej czynności), drugi oglądał oznaczenie granic.

Z wizją dokonaną przez dwóch woźnych spotykamy się w zapisce proszowickiej z 1388 r.

Ul. I, 4848/1388, Proszowice

Coth et Sobco offi ciales recognoverunt, quia XII vulnera viderunt apud P. offi cialem de P. (nie woźny), quem vulneravit wlodarius et procurator de L. pro eo, quia terminum non faceret, quem fecit viso licze.

Regułą jest jednak działanie woźnego bez asysty, przy czym, być może, z powodu niewielkiej liczby wzmianek o asyście, nie widać, by asysta lub jej brak pozostawały w związku z przedmiotem wizji. Tak na przykład przy oględzinach uszkodzeń cielesnych, szkodach w gospodarstwie rolnym itp., zazwyczaj wizji dokonuje sam woźny, choć trafi ają się, jak wyżej sygnali-zowaliśmy, działania w asyście.

Zwracamy uwagę, że wizji nakazanej mandatem królewskim ma do-konać woźny, mandat o asyście nie wspomina55. Również wówczas, gdy stro-na ma wizji dowodzić, zazwyczaj ma stawić w sądzie samego woźnego56.

W mazowieckich księgach sądowych obok woźnego pojawiają się sporadycznie przy wizji oprawca i prawidlnik57.

55 Patrz wyżej, s. 38.

56 Na przykład Ul. I, 2911/1384, Proszowice; AGZ XVI, 520/1468, Sanok gr.; Czerska 32/1407.

57 O asyście dwóch szlachciców dodanych woźnemu, wysłanemu przez starostę w celu ustalenia wysokości szkód wyrządzo-nych podczas najścia na dom, wzmiankuje statut Konrada czerskiego z 1496 r., którego fragment przytaczamy wyżej, na s. 41. O pełnieniu przez woźnego funkcji oprawcy na Mazowszu, patrz niżej, s. 139, ods. 808.

Płońska 2152/1414

… de visione et revelacione preconis et iusticionarii

Płońska 1807/1412

Nota, quod N. prawithlnik et B. (s.) preco de visione, quam habuerunt inter P. cum fratribus de M. ab una et N. de B. parte ab altera… N. citavit… pro via.